Buduq: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktə
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Teqlər: Geri qaytarıldı Vizual redaktor
crosswiki standartlaşdırma
 
(12 istifadəçi tərəfindən edilmiş 18 dəyişiklik göstərilmir)
Sətir 1: Sətir 1:
{{YM
{{YM}}
|ad = Buduq
|xəritə2 = A-Quba.PNG|250px|
|xəritə2 miqyas = 200px
|xəritə2 məlumat = [[Quba]] rayonu
|xəritə1 =
|xəritə1 miqyas =
|xəritə1 məlumat =
|xəritə =
|xəritə miqyas =
|xəritə məlumat =
|ərazi =
|əhalisi = [[300]] (2009)
|əhali sıxlığı =
|əhali_ref =
|yüksəklik =
|lat_deg =
|lat_min =
|lat_sec =
|lat_hem =
|lon_deg =
|lon_min =
|lon_sec =
|lon_hem =
|ərazi kodu =
|poçt kodu = ?
|ölkə = Azərbaycan
|bölgə =
|rayon = Quba rayonu
|şəhər =
|qəsəbə =
|Kəndxuda =
|rəsmi_saytı = []
}}


'''Buduq''' — [[Azərbaycan Respublikası]]nın [[Quba rayonu]]nun eyni adlı inzibati ərazi vahidində kənd və həmin ərazi vahidinin mərkəzi. [[Şahdağ xalqları]]nın nümayəndələrindən biri olan [[buduqlular]]ın tarixi, mərkəzi iqamətgahı. [[Quba xanlığı]] dövründə [[Buduq mahalı]]nın, [[Çar Rusiyası]] dövründə Buduq sahəsinin, [[SSRİ]] dövründə [[Buduq kənd sovetliyi]]nin, hazırda [[Buduq bələdiyyəsi]]nin mərkəzi ([[1999]]-cu ildən).
'''Buduq''' — [[Azərbaycan Respublikası]]nın [[Quba rayonu]]nun eyni adlı inzibati ərazi vahidində kənd və həmin ərazi vahidinin mərkəzi. [[Şahdağ xalqları]]nın nümayəndələrindən biri olan [[buduqlular]]ın tarixi, mərkəzi iqamətgahı. [[Quba xanlığı]] dövründə [[Buduq mahalı]]nın, [[Çar Rusiyası]] dövründə Buduq sahəsinin, [[SSRİ]] dövründə [[Buduq kənd sovetliyi]]nin, hazırda [[Buduq bələdiyyəsi]]nin mərkəzi (1999-cu ildən).


*Şimaldan-[[Karlac]], [[Suxtəkələ]], [[Tülər]], [[Əlik]] və [[Xəngah]]
* Şimaldan-[[Karlac]], [[Suxtəkələ]], [[Tülər]], [[Əlik]] və [[Xəngah]]
*Şərqdən-[[Söhüb]]
* Şərqdən-[[Söhüb]]
*Cənubdan-[[Rük]]
* Cənubdan-[[Rük]]
*Qərbdən [[Zeyid]] və [[Yergüc]] kəndləri ilə həmsərhəddir
* Qərbdən [[Zeyid]] və [[Yergüc]] kəndləri ilə həmsərhəddir


==Tarixi==
== Tarixi ==
Qədim tarixə məskənlərin bolluğu ilə seçilən [[Quba]]nın topanimakasına nəzər salsaq burada neçə-neçə yüzillər bundan əvvəl xatırlanan yeradlarının bolluqunu görərik. Buduq belə məskənlərdən biridir.Qubanin 64&nbsp;km cənubi-qərbində, [[Qaraçay]]ın sol sahillində 2&nbsp;km aralı, Böyük-Qafqazın yan siisiləsinin yamacında yerləşən Buduq kəndi buduqluların yaşayiş məskəni olmuş və indi də əsas yaşayiş yerləri olaraq qalmaqdadı<ref>"Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti". İki cilddə. I cild. [[Bakı]], [[Şərq-Qərb nəşriyyatı|"Şərq-Qərb"]], [[2007]].</ref>. Buduq yastanında Gülxana(Güləxana)karst maqarasının və eləcə də Qaraçayın sağ sahilində [[Əmbərə dağı]]nda insan əli ilə yonulmuş [[Qaşa mağarası]]nın olması həmin ərazidə ibtidai insanların yaşadığından soraq verir. Meşəsiz dağll yamacda yerləşən Buduqun stareşi əhəmiyəti də böyükdür.
Qədim tarixə məskənlərin bolluğu ilə seçilən [[Quba]]nın topanimakasına nəzər salsaq burada neçə-neçə yüzillər bundan əvvəl xatırlanan yeradlarının bolluqunu görərik. Buduq belə məskənlərdən biridir. Qubanin 64;km cənubi-qərbində, [[Qaraçay (çay, Quba)|Qaraçayın]] sol sahillində 2&nbsp;km aralı, Böyük-Qafqazın yan siisiləsinin yamacında yerləşən Buduq kəndi buduqluların yaşayış məskəni olmuş və indi də əsas yaşayış yerləri olaraq qalmaqdadır.<ref>{{ATEL|1| }}</ref> Buduq yastanında Gülxana(Güləxana)karst maqarasının və eləcə də Qaraçayın sağ sahilində [[Əmbərə dağı]]nda insan əli ilə yonulmuş [[Qaşa mağarası]]nın olması həmin ərazidə ibtidai insanların yaşadığından soraq verir. Meşəsiz dağll yamacda yerləşən Buduqun stareşi əhəmiyəti də böyükdür.
[[Şəkil:Buduq 1880.jpg|thumb|left|Buduq, 1880]]
[[Fayl:Buduq 1880.jpg|thumb|left|Buduq, 1880]]
Buduq kəndində buduq dilində danışan, buduqlular yaşayır. Buduq etnik qrupu, [[tarix]]i və [[Etnoqrafiya|etnoqrafik]] tərəfdən çox az araşdırılıb. Buduqluların mədəniyyətləri də dilləri kimi qrızlıların mədəniyyətnə çox yaxındır. Əldə olan məlumata görə, Buduq kəndinin əsası [[Qafqaz Albaniyası]] dövründə qoyulmuşdur. Əhalinin Sasani qoşunlarının qəfil basqınlarından qorunması üçün, kənd çətin keçilən yerdə salınmışdır. (276-ci ildən 651-ci ilə qədər şimali Azərbaycanın bir hissəsi İran dövləti olan Sasanilər tərəfindən işğal olunmuşdur).
Buduq kəndində buduq dilində danışan, buduqlular yaşayır. Buduq etnik qrupu, [[tarix]]i və [[Etnoqrafiya|etnoqrafik]] tərəfdən çox az araşdırılıb. Buduqluların mədəniyyətləri də dilləri kimi qrızlıların mədəniyyətnə çox yaxındır. Əldə olan məlumata görə, Buduq kəndinin əsası [[Qafqaz Albaniyası]] dövründə qoyulmuşdur. Əhalinin Sasani qoşunlarının qəfil basqınlarından qorunması üçün, kənd çətin keçilən yerdə salınmışdır. (276-cı ildən 651-ci ilə qədər şimali Azərbaycanın bir hissəsi İran dövləti olan Sasanilər tərəfindən işğal olunmuşdur).


Buduqlular kənd yolların keçilməsinin yalnız yay mövsümündə mümkün olduğu, tam ayrı bir ərazidə məskən salıblar. Buduqlular həmin ərazilərin ilkin sakinləridir. Kəndin yaxınlığında yerləşən Küləxana və Əmbərə dağında olan [[mağara]]lar, burada qədim sakinlərin mövcud olmasından xəbər verir.
Buduqlular kənd yolların keçilməsinin yalnız yay mövsümündə mümkün olduğu, tam ayrı bir ərazidə məskən salıblar. Buduqlular həmin ərazilərin ilkin sakinləridir. Kəndin yaxınlığında yerləşən Küləxana və Əmbərə dağında olan [[mağara]]lar, burada qədim sakinlərin mövcud olmasından xəbər verir. "Buduq" sözü qədim [[türk dilləri]]ndə "dəliqanlı, hirsli" mənasını verir. "Buduq" [[oykonim]]i buduqlulara qonşu xalqlar, etnik qruplar tərəfində verilmiş addır. Buduqlular isə özlərini "budad" adlandırırlar.
"Buduq" sözü qədim [[türk dilləri]]ndə "dəliqanlı, hirsli" mənasını verir. "Buduq" [[oykonim]]i buduqlulara qonşu xalqlar, etnik qruplar tərəfində verilmiş addır. Buduqlular isə özlərini "budad" adlandırırlar.


Buduqlulara dair əldə olunan ilk tarixi məlumat [[XIII əsr]]in sonu [[XIV əsr]]in əvvəllərində yaşamış, Fəzlullah Rəşidəddinin "Came ət – təvarix" ("Tarixlərin toplusu") əsərində verilmişdir.<ref>{{cite web |url=https://www.youtube.com/watch?v=9gQFVPUDoGE |title=Turistlərin və tarixçilərin kəşfini gözləyən Buduq kəndi |author=ARB Şimal |date= 23.09.2016|work= |publisher=[http://www.youtube.com Youtube.com] |accessdate=2016-09-23 |language=az }}</ref> Müəllif öz əsərində qeyd edir ki, bu qəbilə Tumbine xanın 5-ci oğlu Bat – Kulkinin nəslindən şaxələnmişdir. Çingiz xanın dövründə onların başçısı Uriday idi. Çingiz xan Tayciut qəbiləsi ilə vuruşduğu vaxt, budatlar Çingiz xanla müttəfiq idilər və onun qoşununa birləşmişdilər. Budatlardan çoxlu əmirlər olmubmuş lakin hal–hazırda adları məlum deyil.
Buduqlulara dair əldə olunan ilk tarixi məlumat XIII əsrin sonu XIV əsrin əvvəllərində yaşamış, Fəzlullah Rəşidəddinin "Came ət – təvarix" ("Tarixlərin toplusu") əsərində verilmişdir.<ref>{{cite web |url=https://www.youtube.com/watch?v=9gQFVPUDoGE |title=Turistlərin və tarixçilərin kəşfini gözləyən Buduq kəndi |author=ARB Şimal |date=23.09.2016 |work= |publisher=[http://www.youtube.com Youtube.com] |accessdate=2016-09-23 |language=az |archive-date=2021-08-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210810082544/https://www.youtube.com/watch?v=9gQFVPUDoGE |url-status=live }}</ref> Müəllif öz əsərində qeyd edir ki, bu qəbilə Tumbine xanın 5-ci oğlu Bat – Kulkinin nəslindən şaxələnmişdir. Çingiz xanın dövründə onların başçısı Uriday idi. Çingiz xan Tayciut qəbiləsi ilə vuruşduğu vaxt, budatlar Çingiz xanla müttəfiq idilər və onun qoşununa birləşmişdilər. Budatlardan çoxlu əmirlər olubmuş, lakin hal–hazırda adları məlum deyil.


Buduqlularla bağlı ilk rəsmi sənəd isə 1607-ci ildə Səfəvi hökmdarı [[I Şah Abbas]] tərəfindən verilmiş fərmandır. Buduq və buduqlular barədə XVlll və XlX əsrin əvvəllərində verilmiş Quba xanlarının – Həsənəli xanın, Fətəli xanın, Şeyxəli xanın fərmanları xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Buduqlularla bağlı ilk rəsmi sənəd isə 1607-ci ildə Səfəvi hökmdarı [[I Şah Abbas]] tərəfindən verilmiş fərmandır. Buduq və buduqlular barədə XVlll və XlX əsrin əvvəllərində verilmiş Quba xanlarının – Həsənəli xanın, Fətəli xanın, Şeyxəli xanın fərmanları xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. A. A. Bakıxanovun "Gülüstani–İrəm" əsərində Buduğa və buduqlulara müəyyən yer verilmişdir. XVlll əsrdə Buduq eyni adlı mahalın mərkəzi olmuşdur. Buduqlular tarixən nəsillərə böyük və ya kiçik ailə birliklərinə bölünmüşlər və indi də həmin nəsillərin adı ilə tanınırlar. Kəndin qəbirstanlığında hər bir nəslin öz yeri olmuşdur. [[XX əsr]]in əvvəllərinə kimi Buduqun əhalisi 2500–3000 nəfər təşkil edirdi. Hal-hazırda kənddə 200–300nəfər əhali var. Sosial-iqtisadi şəraitlə əlaqədar olaraq sakinlərin çox hissəsi kəndi tərk etmişlər. Dağüstü, Qazmalar, Daliqaya, Qaraqız Buduq, Xaçmazda Ağyazı-Buduq, Dəvəçidə Yalavanc kəndləri Buduqlulardan ibarətdir.
A.A.Bakıxanovun "Gülüstani–İrəm" əsərində Buduğa və buduqlulara müəyyən yer verilmişdir. XVlll əsrdə Buduq eyni adlı mahalın mərkəzi olmuşdur.
Buduqlular tarixən nəsillərə böyük və ya kiçik ailə birliklərinə bölünmüşlər və indi də həmin nəsillərin adı ilə tanınırlar. Kəndin qəbirstanlığında hər bir nəslin öz yeri olmuşdur. [[XX əsr]]in əvvəllərinə kimi Buduqun əhalisi 2500-3000 nəfər təşkil edirdi. Hal-hazırda kənddə 200-300nəfər əhali var. Sosial-iqtisadi şəraitlə əlaqədar olaraq sakinlərin çox hissəsi kəndi tərk etmişlər.Dağüstü,Qazmalar,Daliqaya,Qaraqız Buduq,Xaçmazda Ağyazı-Buduq,Dəvəçidə Yalavanc kəndləri Buduqlulardan ibarətdir.


==Toponimikası==
== Toponimikası ==
Buduq oyk., sadə. [[Quba]] r-nunun eyniadlı i.ə.v.-də [[kənd]]. [[Qaraçay (çay)|Qaraçayın]] sol sahilindən 2&nbsp;km. aralı, [[Yan silsilə]]sinin yamacındadır. [[Azərbaycan]]ın [[Qafqaz dilləri|qafqazdilli]] etnik qruplarından biri olan buduqluların məskun olduğu kəndlərdən biridir. Etnotoponimdir.<ref>Azərbaycan Toponimlərinin Ensiklopedik Lüğəti. [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]]. [[Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu]]. Şərq-qərb Bakı-2007. səh.427</ref>
Kənd [[Qaraçay (çay, Quba)|Qaraçayın]] sol sahilindən 2&nbsp;km. aralı, [[Yan silsilə]]sinin yamacındadır. [[Azərbaycan]]ın [[Qafqaz dilləri|qafqazdilli]] etnik qruplarından biri olan buduqluların məskun olduğu kəndlərdən biridir. Etnotoponimdir.<ref>Azərbaycan Toponimlərinin Ensiklopedik Lüğəti. [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]]. [[Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu]]. Şərq-qərb Bakı-2007. səh.427</ref>


==Əhalisi==
== Əhalisi ==
Kəndin əhalisinin etnik tərkibini "[[Şahdağ milli etnik qrupu]]" kimi fərqləndirilən [[buduqlular]] təşkil edir. [[Buduqlular]] Azərbaycanın milli etnik nümayəndələridir. [[Buduqlular]]ın ana dili [[Buduq dili]]dir.
Kəndin əhalisinin etnik tərkibini "[[Şahdağ milli etnik qrupu]]" kimi fərqləndirilən [[buduqlular]] təşkil edir. [[Buduqlular]] Azərbaycanın milli etnik nümayəndələridir. [[Buduqlular]]ın ana dili [[Buduq dili]]dir.
⚫
Buduqlular digər dağ əhallisi kimi, oturaq həyat tərzi keçirmişlər. Onların əsas yaşayış məskənləri Buduq kəndi olmuşdur. Buduqun əhalisi payız gələndə öz sürüllərini orta zolağa, qışda isə daha düzən yerlərə qışlaqlara aparır, yaya kimi orada xüsusi hazırlanmış yerlərdə qalırdılar. Qışlaqlara adətən heyvanların saxlanması üçün yerlər-tövlələr, mağaralar olurdu.2009-cu ilin siyahıyaalınmasına əsasən kəndə [[300]] nəfər [[əhali]] yaşayır.<ref>Azərbaycan Respublikası Əhalisinin Siyahıyaalınması. [[Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi]]. Bakı-2010. Səh.629</ref>


⚫
Buduqlular digər dağ əhallisi kimi, oturaq həyat tərzi keçirmişlər. Onların əsas yaşayış məskənləri Buduq kəndi olmuşdur. Buduqun əhalisi payız gələndə öz sürüllərini orta zolağa, qışda isə daha düzən yerlərə qışlaqlara aparır, yaya kimi orada xüsusi hazırlanmış yerlərdə qalırdılar. Qışlaqlara adətən heyvanların saxlanması üçün yerlər-tövlələr, mağaralar olurdu.2019-cu ilin siyahıyaalınmasına əsasən kənddə 300 nəfər əhali yaşayır.<ref>Azərbaycan Respublikası Əhalisinin Siyahıyaalınması. [[Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi]]. Bakı-2010. Səh.629</ref>
==Təhsili==
*[[2012-ci il]]də kənddəki 9 illik orta [[məktəb]] 4 illik ibtidai məktəblə əvəz olunub<ref>[http://www.youtube.com/watch?v=i6sHxew-d98 Qubada orta məktəblər bağlanır!!!]</ref>.


==İqtisadiyyatı==
== Təhsil ==
2012-ci ildə kənddəki 9 illik orta məktəb 4 illik ibtidai məktəblə əvəz olunub<ref>{{Cite web |title=Qubada orta məktəblər bağlanır!!! |url=http://www.youtube.com/watch?v=i6sHxew-d98 |access-date=2013-07-03 |archive-date=2015-10-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151030204244/https://www.youtube.com/watch?v=i6sHxew-d98 |url-status=live }}</ref>.

== İqtisadiyyatı ==
Buduqun təsərüfatının əsasını tarixən [[maldarlıq]] və [[qoyunçuluq]] təşkil etmişdir. Kəndin coğrafi mövqeyi, təbii şəraiti, geniş otlaq sahələririnə malik olması, əhalinin təsərüfatının bu sahəsi ilə məşğul olmasına imkan yaratmışdır.
Buduqun təsərüfatının əsasını tarixən [[maldarlıq]] və [[qoyunçuluq]] təşkil etmişdir. Kəndin coğrafi mövqeyi, təbii şəraiti, geniş otlaq sahələririnə malik olması, əhalinin təsərüfatının bu sahəsi ilə məşğul olmasına imkan yaratmışdır.
⚫
Buduqlular qışlaq ve yaylaq şəraitində istifadə etməklə əsas diqqətlərini [[Heyvandarlıq|heyvandarlığın]] inkişafına vermişlər.
Əkinçlik buduqluların təsərüfatında ikinci dərəcəli mövqe tutur. Buduq mahalının təbii şəraiti [[Əkinçilik|əkinciliyin]] inkişafına imkan yaratdığından bu sahəyə az fikir verilib.
⚫
Buduq evləri tarixən 2 otaqlı evlərdən ibarət olmuş və alt mərtəbədən adətən heyvan saxlanması üçün istifadə olunmuşdur. Otaqlardan biri qonaq otağı hesab edilirdi. Bununla belə Buduq evləri xarici baxımdan gözəgəlimi olmamışdır. Dağ əhalisi eləcədə buduqlular, var-dövləti gözəl tikillilərdə deyil, [[xalça]], [[gəbə]], [[palaz]], [[yəhər]], [[xurcun]], [[corab]], [[şal]] və s toxuyur və bunların müəyyən qismin satış üçün hazırlayırdılar.
Buduqlular [[İslam]]ın sünni təriqətinə mənsubdular. Kənddə [[məscid]] mövcuddur.


⚫
Buduqlular qışlaq ve yaylaq şəraitində istifadə etməklə əsas diqqətlərini [[Heyvandarlıq|heyvandarlığın]] inkişafına vermişlər. Əkinçlik buduqluların təsərüfatında ikinci dərəcəli mövqe tutur. Buduq mahalının təbii şəraiti [[Əkinçilik|əkinciliyin]] inkişafına imkan yaratdığından bu sahəyə az fikir verilib.
⚫
==Şəkillər==

⚫
Buduq evləri tarixən 2 otaqlı evlərdən ibarət olmuş və alt mərtəbədən adətən heyvan saxlanması üçün istifadə olunmuşdur. Otaqlardan biri qonaq otağı hesab edilirdi. Bununla belə Buduq evləri xarici baxımdan gözəgəlimi olmamışdır. Dağ əhalisi eləcədə buduqlular, var-dövləti gözəl tikillilərdə deyil, [[xalça]], [[gəbə]], [[palaz]], [[yəhər]], [[xurcun]], [[corab]], [[şal]] və s toxuyur və bunların müəyyən qismin satış üçün hazırlayırdılar. Buduqlular [[İslam]]ın sünni təriqətinə mənsubdular. Kənddə [[məscid]] mövcuddur.

⚫
== Şəkillər ==
<gallery>
<gallery>
View from Buduq Shahdagh National Park WDPA ID 555549400.jpg
Budug Azerbaijan01.jpg
Budug Azerbaijan01.jpg
Budug Azerbaijan02.jpg
Budug Azerbaijan02.jpg
Sətir 92: Sətir 58:
</gallery>
</gallery>


⚫
== İstinadlar ==
⚫
==Həmçinin bax==
⚫
{{İstinad siyahısı}}
*[[Quba rayonu]]


==Xarici keçidlər==
== Xarici keçidlər ==
{{Vikianbar kateqoriyası|Buduq}}
{{Vikianbar kateqoriyası|Buduq}}
*[http://realxeber.az/society/505-qubanin-buduq-kendi-sirlerle-doludur.html Qubanın Buduq kəndi sirlərlə doludur] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20130128060657/http://realxeber.az/society/505-qubanin-buduq-kendi-sirlerle-doludur.html |date=2013-01-28 }}
* [http://realxeber.az/society/505-qubanin-buduq-kendi-sirlerle-doludur.html Qubanın Buduq kəndi sirlərlə doludur] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20130128060657/http://realxeber.az/society/505-qubanin-buduq-kendi-sirlerle-doludur.html |date=2013-01-28 }}
*[http://maps.google.com/maps?q=41.186+48.369+(Buduq)&ll=41.186,48.369&spn=05.0,05.0&t=k&hl=en google map, Buduq]
* [http://maps.google.com/maps?q=41.186+48.369+(Buduq)&ll=41.186,48.369&spn=05.0,05.0&t=k&hl=en google map, Buduq]
*[http://atlas.musigi-dunya.az/az/et_bud_.html Buduq]
* [http://atlas.musigi-dunya.az/az/et_bud_.html Buduq]
*[http://azertag.az/xeber/Turistlerin_kesfini_gozleyen_daglarindan_sud_arxi_chekilen___qedim_Buduq_kendi_FOTOREPORTAJ-990793 Turistlərin kəşfini gözləyən, dağlarından süd arxı çəkilən - qədim Buduq kəndi FOTOREPORTAJ]. azertag.az {{az}}
* [http://azertag.az/xeber/Turistlerin_kesfini_gozleyen_daglarindan_sud_arxi_chekilen___qedim_Buduq_kendi_FOTOREPORTAJ-990793 Turistlərin kəşfini gözləyən, dağlarından süd arxı çəkilən — qədim Buduq kəndi FOTOREPORTAJ]. azertag.az {{ref-az}}
*[http://quba-ih.gov.az/ Azərbaycan Respublikası Quba Rayon İcra Hakimiyyəti]
* [http://quba-ih.gov.az/ Azərbaycan Respublikası Quba Rayon İcra Hakimiyyəti]
* [https://www.budatlar.com/azj Buduq Cəmiyyətinin internet səhifəsi]

⚫
==İstinadlar==
⚫
{{İstinad siyahısı}}


⚫
== Həmçinin bax ==
{{Buduq}}
{{Buduq}}
{{Şahdağ xalqları}}
{{Şahdağ xalqları}}

Səhifəsinin 09:58, 12 yanvar 2024 tarixinə olan son versiyası

Buduq
41°11′10″ şm. e. 48°22′07″ ş. u.
Ölkə
Tarixi və coğrafiyası
Mərkəzin hündürlüyü 1.760 m
Saat qurşağı
Xəritəni göstər/gizlə
Buduq xəritədə
Buduq
Buduq
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Buduq — Azərbaycan Respublikasının Quba rayonunun eyni adlı inzibati ərazi vahidində kənd və həmin ərazi vahidinin mərkəzi. Şahdağ xalqlarının nümayəndələrindən biri olan buduqluların tarixi, mərkəzi iqamətgahı. Quba xanlığı dövründə Buduq mahalının, Çar Rusiyası dövründə Buduq sahəsinin, SSRİ dövründə Buduq kənd sovetliyinin, hazırda Buduq bələdiyyəsinin mərkəzi (1999-cu ildən).

Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qədim tarixə məskənlərin bolluğu ilə seçilən Qubanın topanimakasına nəzər salsaq burada neçə-neçə yüzillər bundan əvvəl xatırlanan yeradlarının bolluqunu görərik. Buduq belə məskənlərdən biridir. Qubanin 64;km cənubi-qərbində, Qaraçayın sol sahillində 2 km aralı, Böyük-Qafqazın yan siisiləsinin yamacında yerləşən Buduq kəndi buduqluların yaşayış məskəni olmuş və indi də əsas yaşayış yerləri olaraq qalmaqdadır.[1] Buduq yastanında Gülxana(Güləxana)karst maqarasının və eləcə də Qaraçayın sağ sahilində Əmbərə dağında insan əli ilə yonulmuş Qaşa mağarasının olması həmin ərazidə ibtidai insanların yaşadığından soraq verir. Meşəsiz dağll yamacda yerləşən Buduqun stareşi əhəmiyəti də böyükdür.

Buduq, 1880

Buduq kəndində buduq dilində danışan, buduqlular yaşayır. Buduq etnik qrupu, tarixi və etnoqrafik tərəfdən çox az araşdırılıb. Buduqluların mədəniyyətləri də dilləri kimi qrızlıların mədəniyyətnə çox yaxındır. Əldə olan məlumata görə, Buduq kəndinin əsası Qafqaz Albaniyası dövründə qoyulmuşdur. Əhalinin Sasani qoşunlarının qəfil basqınlarından qorunması üçün, kənd çətin keçilən yerdə salınmışdır. (276-cı ildən 651-ci ilə qədər şimali Azərbaycanın bir hissəsi İran dövləti olan Sasanilər tərəfindən işğal olunmuşdur).

Buduqlular kənd yolların keçilməsinin yalnız yay mövsümündə mümkün olduğu, tam ayrı bir ərazidə məskən salıblar. Buduqlular həmin ərazilərin ilkin sakinləridir. Kəndin yaxınlığında yerləşən Küləxana və Əmbərə dağında olan mağaralar, burada qədim sakinlərin mövcud olmasından xəbər verir. "Buduq" sözü qədim türk dillərində "dəliqanlı, hirsli" mənasını verir. "Buduq" oykonimi buduqlulara qonşu xalqlar, etnik qruplar tərəfində verilmiş addır. Buduqlular isə özlərini "budad" adlandırırlar.

Buduqlulara dair əldə olunan ilk tarixi məlumat XIII əsrin sonu XIV əsrin əvvəllərində yaşamış, Fəzlullah Rəşidəddinin "Came ət – təvarix" ("Tarixlərin toplusu") əsərində verilmişdir.[2] Müəllif öz əsərində qeyd edir ki, bu qəbilə Tumbine xanın 5-ci oğlu Bat – Kulkinin nəslindən şaxələnmişdir. Çingiz xanın dövründə onların başçısı Uriday idi. Çingiz xan Tayciut qəbiləsi ilə vuruşduğu vaxt, budatlar Çingiz xanla müttəfiq idilər və onun qoşununa birləşmişdilər. Budatlardan çoxlu əmirlər olubmuş, lakin hal–hazırda adları məlum deyil.

Buduqlularla bağlı ilk rəsmi sənəd isə 1607-ci ildə Səfəvi hökmdarı I Şah Abbas tərəfindən verilmiş fərmandır. Buduq və buduqlular barədə XVlll və XlX əsrin əvvəllərində verilmiş Quba xanlarının – Həsənəli xanın, Fətəli xanın, Şeyxəli xanın fərmanları xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. A. A. Bakıxanovun "Gülüstani–İrəm" əsərində Buduğa və buduqlulara müəyyən yer verilmişdir. XVlll əsrdə Buduq eyni adlı mahalın mərkəzi olmuşdur. Buduqlular tarixən nəsillərə böyük və ya kiçik ailə birliklərinə bölünmüşlər və indi də həmin nəsillərin adı ilə tanınırlar. Kəndin qəbirstanlığında hər bir nəslin öz yeri olmuşdur. XX əsrin əvvəllərinə kimi Buduqun əhalisi 2500–3000 nəfər təşkil edirdi. Hal-hazırda kənddə 200–300nəfər əhali var. Sosial-iqtisadi şəraitlə əlaqədar olaraq sakinlərin çox hissəsi kəndi tərk etmişlər. Dağüstü, Qazmalar, Daliqaya, Qaraqız Buduq, Xaçmazda Ağyazı-Buduq, Dəvəçidə Yalavanc kəndləri Buduqlulardan ibarətdir.

Toponimikası[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kənd Qaraçayın sol sahilindən 2 km. aralı, Yan silsiləsinin yamacındadır. Azərbaycanın qafqazdilli etnik qruplarından biri olan buduqluların məskun olduğu kəndlərdən biridir. Etnotoponimdir.[3]

Əhalisi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kəndin əhalisinin etnik tərkibini "Şahdağ milli etnik qrupu" kimi fərqləndirilən buduqlular təşkil edir. Buduqlular Azərbaycanın milli etnik nümayəndələridir. Buduqluların ana dili Buduq dilidir.

Buduqlular digər dağ əhallisi kimi, oturaq həyat tərzi keçirmişlər. Onların əsas yaşayış məskənləri Buduq kəndi olmuşdur. Buduqun əhalisi payız gələndə öz sürüllərini orta zolağa, qışda isə daha düzən yerlərə qışlaqlara aparır, yaya kimi orada xüsusi hazırlanmış yerlərdə qalırdılar. Qışlaqlara adətən heyvanların saxlanması üçün yerlər-tövlələr, mağaralar olurdu.2019-cu ilin siyahıyaalınmasına əsasən kənddə 300 nəfər əhali yaşayır.[4]

Təhsil[redaktə | mənbəni redaktə et]

2012-ci ildə kənddəki 9 illik orta məktəb 4 illik ibtidai məktəblə əvəz olunub[5].

İqtisadiyyatı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Buduqun təsərüfatının əsasını tarixən maldarlıq və qoyunçuluq təşkil etmişdir. Kəndin coğrafi mövqeyi, təbii şəraiti, geniş otlaq sahələririnə malik olması, əhalinin təsərüfatının bu sahəsi ilə məşğul olmasına imkan yaratmışdır.

Buduqlular qışlaq ve yaylaq şəraitində istifadə etməklə əsas diqqətlərini heyvandarlığın inkişafına vermişlər. Əkinçlik buduqluların təsərüfatında ikinci dərəcəli mövqe tutur. Buduq mahalının təbii şəraiti əkinciliyin inkişafına imkan yaratdığından bu sahəyə az fikir verilib.

Buduq evləri tarixən 2 otaqlı evlərdən ibarət olmuş və alt mərtəbədən adətən heyvan saxlanması üçün istifadə olunmuşdur. Otaqlardan biri qonaq otağı hesab edilirdi. Bununla belə Buduq evləri xarici baxımdan gözəgəlimi olmamışdır. Dağ əhalisi eləcədə buduqlular, var-dövləti gözəl tikillilərdə deyil, xalça, gəbə, palaz, yəhər, xurcun, corab, şal və s toxuyur və bunların müəyyən qismin satış üçün hazırlayırdılar. Buduqlular İslamın sünni təriqətinə mənsubdular. Kənddə məscid mövcuddur.

Şəkillər[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ Buduq // Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti. I cild. Bakı: Şərq-Qərb. 2007. 304. ISBN 978-9952-34-155-3.
  2. ↑ ARB Şimal. "Turistlərin və tarixçilərin kəşfini gözləyən Buduq kəndi" (az.). Youtube.com. 23.09.2016. 2021-08-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-23.
  3. ↑ Azərbaycan Toponimlərinin Ensiklopedik Lüğəti. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası. Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu. Şərq-qərb Bakı-2007. səh.427
  4. ↑ Azərbaycan Respublikası Əhalisinin Siyahıyaalınması. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi. Bakı-2010. Səh.629
  5. ↑ "Qubada orta məktəblər bağlanır!!!". 2015-10-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-07-03.

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Vikianbarda Buduq ilə əlaqəli mediafayllar var.

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]

Quba rayonu  Quba rayonu ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Buduq&oldid=7404435"