Dmanisi rayonu
Dmanisi bələdiyyəsi[7], Başkeçid bələdiyyəsi[8] — Gürcüstan Respublikasının Aşağı Kartli diyarında inzibati-ərazi vahidi. İnzibati mərkəzi Başkeçid şəhəridir.
| Rayon | |||||
| Dmanisi bələdiyyəsi gürc. დმანისის მუნიციპალიტეტი (dmanisis munitsipaliteti) | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| დმანისის მუნიციპალიტეტი | |||||
 | |||||
|
|||||
|
41°19′56″ şm. e. 44°12′16″ ş. u.HGYO |
|||||
| Ölkə | |||||
| İnzibati mərkəz | Dmanisi | ||||
| İcra başçısı | Tengiz Mirotadze[1] | ||||
| Tarixi və coğrafiyası | |||||
| Yaradılıb | 1930 | ||||
| Sahəsi | 1 198.8[2][3] km² | ||||
| Saat qurşağı | |||||
| Əhalisi | |||||
| Əhalisi | 28 900[4] nəfər | ||||
| Rəqəmsal identifikatorlar | |||||
| Telefon kodu | (360)[5] | ||||
| Poçt indeksi | 1700–1799[6] | ||||
| Rəsmi sayt | |||||
 |
|||||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||||
Tarixi
[redaktə | mənbəni redaktə et]Bələdiyyə ərazisi 1917-ci ilədək Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasına, 1917-1930-cu illərdə birbaşa Tiflis quberniyasına daxil olmuşdur. 1930-cu ildə hazırkı bələdiyyənin ərazisini əhatə edən Başkeçid rayonu təşkil edildi. 18 mart 1947-ci il tarixində rayonun inzibati mərkəzi rəsmən Dmanisi şəhəri, rayonun özü isə Dmanisi rayonu adlandırıldı.[9]
Coğrafiyası
[redaktə | mənbəni redaktə et]Başkeçid bələdiyyəsi Borçalının ən hündür dağlıq regionu hesab olunur. Ərazisi təqribən dəniz səviyyəsindən 1000 mertdən başlayaraq Qaraxaç yaylasında hündüylüyü 3196 metrə çatan Ağçala dağınadək yüksək dağlıq relyefə malikdir. Digər hündür zirvələri Leyli (3154 m.), Yemlikli (3055 m.), Əyriqar (2973 m.), Sənəkuçan (2923 m.), Şindi dağı (1897 m.) və s.-dir. 2009-cu ilə olan məlumata əsasən ərazisinin 23.936 hektarı meşələrlə örtülüdür.[10]
İnzibati-ərazi bölgüsü
[redaktə | mənbəni redaktə et]1 yanvar 1931-ci il vəziyyətinə
[redaktə | mənbəni redaktə et]1 yanvar 1931-ci il tarixinə olan inzibati-ərazi bölgüsünə əsasən Başkeçid rayonu 1204 km² ərazini, bu ərazidə yerləşən 8 kənd sovetliyinə daxil olan toplam 65 kəndi və bu kəndlərdə yaşayan 26.277 nəfər əhalini əhatə edirdi.
15 oktyabr 1938-ci il vəziyyətinə
[redaktə | mənbəni redaktə et]15 oktyabr 1938-ci il tarixinə olan inzibati-ərazi bölgüsünə əsasən Başkeçid rayonu 1.2 min km² ərazini, bu ərazidə yerləşən 13 kənd sovetliyini əhatə edirdi.
1 may 1960-cı il vəziyyətinə
[redaktə | mənbəni redaktə et]1 may 1960-cı il tarixinə olan inzibati-ərazi bölgüsünə əsasən Başkeçid rayonu 1223.1 km² ərazini, bu ərazidə yerləşən 1 qəsəbə və 12 kənd sovetliyini əhatə edirdi. Bu sovetliklərə 1 şəhər tipli qəsəbə və 58 kənd daxil idi.
17-24 yanvar 2002-ci il vəziyyətinə
[redaktə | mənbəni redaktə et]Əhalisi
[redaktə | mənbəni redaktə et]1 yanvar 2012-ci il tarixinə olan rəsmi məlumata əsasən rayonda 28.9 min nəfər əhali yaşayır.[4] Onun 3.8 min nəfəri Başkeçid şəhərində, 25.1 min nəfəri isə kəndlərdə yaşayır.[11]
| 1.1.2003 r.t. | 1.1.2004 r.t. | 1.1.2005 r.t. | 1.1.2006 r.t. | 1.1.2007 r.t. | 1.1.2008 r.t. | 1.1.2009 r.t. | 1.1.2010 r.t. | 1.1.2011 r.t. | 1.1.2012 r.t. |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 27 700 | 27 600 | 27 800 | 28 400 | 28 300 | 28 179[10] | 28 200 | 28 500 | 28 800 | 28 900 |
Etnik tərkibi
[redaktə | mənbəni redaktə et]| Etnik qrup | 1939 sa.[12] | Nisbəti | 1959 sa.[13] | Nisbəti | 1979 sa.[14] | Nisbəti[14] | 1989 sa.[15] | Nisbəti[15] | 2002 sa.[16][17] | Nisbəti[16] |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| cəmi | 33 975 | 100 % | 34 174 | 100 % | 44 574 | 100 % | 51 844 | 100 % | 28 034 | 100 % |
| azərbaycanlı | 16 945 | 49.87 % | 19 666 | 57.55 % | 32 164 | 72.16 % | 33 107 | 63.86 % | 18 716 | 66.76 % |
| gürcü | 6 536 | 19.24 % | 5 742 | 16.80 % | 5 774 | 12.95 % | 14 590 | 28.14 % | 8 759 | 31.24 % |
| urum | 5 320 | 15.66 % | 4 499 | 13.16 % | 3 537 | 7.94 % | 3 174 | 6.12 % | 218 | 0.78 % |
| rus | 1 663[18] | 4.89 % | 1 126 | 3.30 % | 691 | 1.55 % | 579 | 1.12 % | 156 | 0.56 % |
| erməni | 2 719 | 8.00 % | 2 800 | 8.19 % | 2 308 | 5.18 % | 187 | 0.36 % | 147 | 0.52 % |
| osetin | 34 | 0.1 % | 41 | 0.12 % | 24 | 0.05 % | 41 | 0.08 % | 12 | 0.04 % |
| abxaz | ... | ... | ... | ... | ... | ... | ... | ... | 9 | 0.03 % |
| ukraynalı | 138[18] | 0.41 % | 143 | 0.42 % | 22 | 0.05 % | 47 | 0.09 % | 7 | 0.02 % |
| alman | 482 | 1.42 % | ... | ... | ... | ... | ... | ... | ... | ... |
| kürd və yezidi | 27 | 0.08 % | 11 | 0.03 % | ... | ... | 4 | 0.01 % | ... | ... |
| yəhudi | 4 | 0.01 % | 10 | 0.03 % | 1 | 0.00 % | ... | ... | ... | ... |
| ləzgi | 25 | 0.07 % | ... | ... | ... | ... | ... | ... | ... | ... |
| assuriyalı | 4 | 0.01 % | ... | ... | ... | ... | ... | ... | ... | |
| digər | 78 | 0.24 % | 136 | 0.40 % | 53 | 0.12 % | 115 | 0.22 % | 10 | 0.04 % |
Yaşayış məntəqələri üzrə, 2002 sa.
[redaktə | mənbəni redaktə et]17-24 yanvar 2002-ci il Ümumgürcüstan əhali siyahıyaalınmasının rəsmi yekunlarına əsasən rayonun ümumi 28.034 nəfər əhalisinin 3.427 nəfəri Başkeçid şəhərində, 24.607 nəfəri isə kəndlərdə yaşayır. Kənd əhalisinin 74.4 %-ni azərbaycanlılar, 24.2 %-ni gürcülər, 0.7 %-ni urumlar, 0.3 %-ni ermənilər, 0.2 %-ni ruslar, 0.2 %-ni isə digər millətlərin nümayəndələri təşkil edir.[19] Yekunlara görə rayonda 1 şəhər, 59 kənd olmaqla 60 yaşayış məntəqəsi var idi və kəndlərdən 3-ündə əhali yaşamırdı.[19]
Bələdiyyə daxil olan yaşayış məntəqələrində gürcülərin məskunlaşması Qomareti kəndi istisna olmaqla XIX əsrin II yarısından başlamışdır. Belə ki, 1832-ci il kameral sayımı zamanı gürcülər bütün Borçalı distansiyası ərazisində yalnız Qomareti kəndində yaşayırdılar.[20]
| No | Gürcücə rəsmi adı | Azərbaycanca əsil adı | Əhali | Rəsmi milli tərkib |
|---|---|---|---|---|
| 57 | cəmi | cəmi | 28 034 | |
| 1 | ქალაქი დმანისი (kalaki dmanisi) | Başkeçid şəhəri | 3 427 | 82 %[21] gürcü, 12 %[21] azərbaycanlı |
| 2 | სოფელი ამამლო (sopeli amamlo) | Hamamlı kəndi | 1 596 | 97 % azərbaycanlı |
| 3 | სოფელი ირგანჩაი (sopeli irqançey) | Yırğançay | 2 678 | 97 % azərbaycanlı |
| 4 | სოფელი ზემო ყარაბულახი (sopeli zemo karabulaxi) | Yuxarı Qarabulaq | 1 114 | 99 % azərbaycanlı |
| 5 | სოფელი მამიშლო (sopeli mamişlo) | Məmişli | 908 | 99 % azərbaycanlı |
| 6 | სოფელი ზემო ოროზმანი (sopeli zemo orozmani) | Yuxarı Oruzman | 901 | 100 % azərbaycanlı |
| 7 | სოფელი დიდი დმანისი (sopeli didi dmanisi) | 871 | 96 % gürcü | |
| 8 | სოფელი მაშავერა (sopeli maşavera) | Qoruncuq | 864 | 97 % gürcü |
| 9 | სოფელი განთიადი (sopeli qantiadi) | Qalamşa | 816 | 96 % gürcü |
| 10 | სოფელი დიდი გომარეთი (sopeli didi qomareti) | 802 | 97 % gürcü | |
| 11 | სოფელი ყიზილქილისა (sopeli kizilkilisa) | Qızılkilsə kəndi | 774 | 99 % azərbaycanlı |
| 12 | სოფელი ბეზაქლო (sopeli bezaklo) | Bəzəkli kəndi | 763 | 97 % azərbaycanlı |
| 13 | სოფელი საფარლო (sopeli saparlo) | Səfərli | 738 | 99 % azərbaycanlı |
| 14 | სოფელი კამარლო (sopeli kamarlo) | Qəmərli kəndi | 713 | 100 % azərbaycanlı |
| 15 | სოფელი დაგარახლო (sopeli daqaraxlo) | Dağ Arıxlı kəndi | 711 | 100 % azərbaycanlı |
| 16 | სოფელი ბოსლები (sopeli boslebi) | 667 | 98 % gürcü | |
| 17 | სოფელი ქვემო ოროზმანი (sopeli kvemo orozmani) | Aşağı Oruzman | 660 | 99 % azərbaycanlı |
| 18 | სოფელი კაკლიანი (sopeli kakliani) | Gəyliyən kəndi | 640 | 100 % azərbaycanlı |
| 19 | სოფელი ჯავახი (sopeli çataxi) | 628 | 97 % gürcü | |
| 20 | სოფელი იაყუბლო (sopeli iakublo) | Yaqublu | 498 | 99 % azərbaycanlı |
| 21 | სოფელი იფნარი (sopeli ipnari) | İpnari kəndi | 481 | 96 % azərbaycanlı |
| 22 | სოფელი შინდილიარი (sopeli şindiliari) | Şindilər | 467 | 100 % azərbaycanlı |
| 23 | სოფელი ტნუსი (sopeli tnusi) | Dunus kəndi | 454 | 100 % azərbaycanlı |
| 24 | სოფელი პანტიანი (sopeli pantiani) | Armudlu kəndi | 410 | 99 % azərbaycanlı |
| 25 | სოფელი ვარდისუბანი (sopeli vardisubani) | 403 | 98 % gürcü | |
| 26 | სოფელი გედაგდაღი (sopeli qedaqdaği) | Gödəkdağ kəndi | 362 | 100 % azərbaycanlı |
| 27 | სოფელი კამიშლო (sopeli kamişlo) | Qamışlı kəndi | 355 | 99 % azərbaycanlı |
| 28 | სოფელი ყიზილაჯლო (sopeli kizilaclo) | Dağ Qızılhacılı | 341 | 100 % azərbaycanlı |
| 29 | სოფელი შახმარლო (sopeli şaxmarlo) | Şahmarlı | 341 | 100 % azərbaycanlı |
| 30 | სოფელი ქვემო ყარაბულახი (sopeli kvemo karabulaxi) | Aşağı Qarabulaq | 333 | 100 % azərbaycanlı |
| 31 | სოფელი ვაკე (sopeli vake) | Qarakilsə kəndi | 317 | 90 % azərbaycanlı |
| 32 | სოფელი დალარი (sopeli dalari) | Dəllər kəndi | 313 | 100 % azərbaycanlı |
| 33 | სოფელი ლოქჯანდარი (sopeli lokcandari) | Lökcandar kəndi | 258 | 100 % azərbaycanlı |
| 34 | სოფელი მთისძირი (sopeli mtisdziri) | Suqala kəndi | 243 | 98 % azərbaycanlı |
| 35 | სოფელი ორმაშენი (sopeli ormaşeni) | Ormeşən | 206 | 100 % azərbaycanlı |
| 36 | სოფელი გუგუთი (sopeli ququti) | 178 | 99 % gürcü | |
| 37 | სოფელი პატარა გომარეთი (sopeli patara qomareti) | 174 | 97 % gürcü | |
| 38 | სოფელი პატარა დმანისი (sopeli patara dmanisi) | 169 | 97 % gürcü | |
| 39 | სოფელი ანგრევანი (sopeli anqrevani) | Əngirəvan kəndi | 162 | 98 % azərbaycanlı |
| 40 | სოფელი ბახჩალარი (sopeli baxçalari) | Bağçalar kəndi | 149 | 100 % azərbaycanlı |
| 41 | სოფელი უსეინქენდი (sopeli useinkendi) | Hüseynkənd | 135 | 100 % azərbaycanlı |
| 42 | სოფელი ქარიანი (sopeli kariani) | Çopurallar kəndi | 108 | 98 % azərbaycanlı |
| 43 | სოფელი საჯა (sopeli saca) | 106 | 100 % azərbaycanlı | |
| 44 | სოფელი მამიშლარი (sopeli mamişlari) | Məmişlər | 102 | 100 % azərbaycanlı |
| 45 | სოფელი სალამალეიქი (sopeli salamaleiki) | Salamməlik | 98 | 100 % azərbaycanlı |
| 46 | სოფელი ახა (sopeli axa) | 93 | 99 % gürcü | |
| 47 | სოფელი მამულა (sopeli mamula) | 80 | 99 % gürcü | |
| 48 | სოფელი ჩათახი (sopeli çataxi) | 79 | 99 % gürcü | |
| 49 | სოფელი ველისპირი (sopeli velispiri) | Ergişoğlu | 64 | 56 % gürcü, 31 % urum |
| 50 | სოფელი სარკინეთი (sopeli sarkineti) | Dəmirbulaq kəndi | 63 | 43 % gürcü, 41 % urum |
| 51 | სოფელი ტყისპირი (sopeli tkispiri) | Boğazkəsən kəndi | 53 | 98 % azərbaycanlı |
| 52 | სოფელი საკირე (sopeli sakire) | Qaşqatala kəndi | 49 | 41 % urum, 37 % azərbaycanlı |
| 53 | სოფელი გორა (sopeli qora) | Canbağça kəndi | 38 | 47 % azərbaycanlı, 47 % urum |
| 54 | სოფელი განახლება (sopeli qanaxleba) | Anbarlı kəndi | 33 | 42 % urum, 36 % gürcü |
| 55 | სოფელი სოღუთლო (sopeli soğutlo) | Söyüdlü | 27 | 100 % azərbaycanlı |
| 56 | სოფელი პანტიანი (sopeli pantiani) | 11 | 100 % gürcü | |
| 57 | სოფელი უკანგორი (sopeli ukanqori) | 10 | 80 % gürcü |
İqtisadiyyatı
[redaktə | mənbəni redaktə et]Başkeçid Gürcüstanın aqrar rayonu hesab olunur. 2006-cı ildə respublika üzrə süd istehsalının 2.3 %-i, taxıl və kartof istehsalının isə 2.4 %-i bu rayonun payına düşmüşdür.
Mədəniyyəti
[redaktə | mənbəni redaktə et]2006-cı ilin əvvəllərinə olan məlumata əsasən rayonda fəaliyyət göstərən 45 məktəbdə, o cümlədən 12 orta, 12 bazis və 18 ibtidai məktəbdə 3.817 nəfər şagird təhsil alır və onların təlim-tərbiyəsi ilə 474 nəfər müəllim məşğul olur. Məktəblərin 29-u azərbaycan, 14-ü gürcü, 2-si isə rusdillidir. Ölkədə keçirilən 2005-ci il dövlət imtahanında rayondan 60 abituriyent iştirak etmiş, onlardan yalnız 23-ü tələbə adını qazanmışdır.
Hazırda rayonda 1 teart, 21 kitabxana fəaliyyət göstərir və 1 qəzet nəşr olunur.
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ Региональный Информационный портал Квемо-Картли: Справочник по региону: самоуправление: Муниципальные советы[ölü keçid]
- ↑ National Statistics Office of Georgia: ტომი I - საქართველოს მოსახლეობის 2002 წლის პირველი ეროვნული საყოველთაო აღწერის შედეგები Arxivləşdirilib 2015-10-23 at the Wayback Machine
- ↑ Отдел по вопросам работы советов президиума верховного совета Грузинской ССР. Грузинская ССР, Административно-территориальное деление на 1 января 1987 года, Издание пятое. Издательство Сабчота Сакартвело. Тбилиси. 1988. стр. 30
- ↑ 1 2 3 National Statistics Office of Georgia: Population by Municipalities for the Beginning of the Year (Thousands) Arxivləşdirilib 2014-07-22 at the Wayback Machine. (official estimates)
- ↑ http://silknet.com/?module=popup_content&language=ge&product_id=8&type_id=20&attr=city_indexes.
- ↑ http://www.gpost.ge.
- ↑ Дманиси // Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддә]. III ҹилд: Гајыбов—Елдаров. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1979. С. 488.
- ↑ Borçalı toponimləri. Müəlliflər: Mədəd Çobanov və Müşfiq Çobanlı; Elmi redaktorlar: f. e. d. Tofiq Əhmədov, f. e. d. Buludxan Xəlilov, f. e. d. Şurəddin Məmmədli. Əlavələr olunmuş və yenidən işlənmiş dördüncü nəşr. Bakı: "Borçalı" nəşriyyatı, 2012, səh. 135.
- ↑ Gürcüstan Milli Elmlər Akademiyasının akademiki, filologiya elmləri doktoru, professor Şurəddin Məmmədli. Gürcüstan Azərbaycanlıları. Gürcüstanda Azər Türkləri məskunlaşan inzibati-ərazi vahidləri. Statistik-ensiklopedik bilgilər. Tbilisi, 2006-cı il, səh. 28 Arxivləşdirilib 2012-10-15 at the Wayback Machine
- ↑ 1 2 საქართველოსა და სომხეთის საზღვრისპირა რეგიონებში[ölü keçid] მოსახლეობის და არასამთავრობო\სამოქალაქო ორგანიზაციების კვლევა რაოდენობრივი და თვისებრივი კვლევის ანგარიში მომზადებულია ქეა ინთერნეშენალისთვის კავკასიაში პროექტის საქართველოს მხარის პარტნიორი სამოქალაქო განვითარების სააგენტო(CiDA) აგვისტო-ოქტომბერი, 2009 თბილისი, საქართველო
- ↑ National Statistics Office of Georgia: Statistical abstract, Demographic situation in Georgia 2012 Arxivləşdirilib 2013-08-22 at the Wayback Machine: Contents—>Population—>Number of population by municipalities, page 17. Published in 15 October 2012.
- ↑ Ethno-Caucasus, Этнодемография Кавказа: Башкичетский район (1939 г.) Arxivləşdirilib 2021-11-07 at the Wayback Machine
- ↑ Ethno-Caucasus, Этнодемография Кавказа: Башкичетский район (1959 г.) Arxivləşdirilib 2022-08-31 at the Wayback Machine
- ↑ 1 2 The European Centre for Minority Issues Caucasus: Ethnic Groups of Georgia: Census 1979 (Total/Percentage) Arxivləşdirilib 2021-10-27 at the Wayback Machine
- ↑ 1 2 The European Centre for Minority Issues Caucasus: Ethnic Groups of Georgia: Census 1989 (Total/Percentage) Arxivləşdirilib 2013-04-23 at the Wayback Machine
- ↑ 1 2 The European Centre for Minority Issues Caucasus: Ethnic Groups of Georgia: Census 2002 (Total/Percentage) Arxivləşdirilib 2013-11-01 at the Wayback Machine
- ↑ National İntegration and Tolerance in Georgia: Map: 2002 Census Courtesy of Department of Statistics Arxivləşdirilib 2012-08-01 at the Wayback Machine
- ↑ 1 2 Ethno-Caucasus, Этнодемография Кавказа: : Распределение русских и украинцев по административно-территориальным единицам Грузинской ССР (1939 г.) Arxivləşdirilib 2021-11-05 at the Wayback Machine (без Абхазской АССР и Юго-Осетинской АО)
- ↑ 1 2 3 National Statistics Office of Georgia: 2002 წლის სოფლის მოსახლეობის აღწერის მონაცემები Arxivləşdirilib 2018-09-28 at the Wayback Machine
- ↑ Некоторые замечания на книгу Обозрение Российских владений за Кавказом, составленная членом-корреспондентом статистического отделения совета Министерства внутренних дел И.И.Шопеном. Санкт-Петербург, в типографии А. А. Плюшара. 1840 год, стр. 6
- ↑ 1 2 3 The European Centre for Minority Issues Caucasus: Jonathan Wheatley. Obstacles Impeding the Regional Integration of the Kvemo Kartli Region of Georgia Arxivləşdirilib 2013-11-12 at the Wayback Machine. ECMI Working Paper #23. February, 2005
Below are listed data from the 2002 Census concerning all villages in the five rayons about which this report is concerned. As the published version of the Census does not provide the breakdown of the population of the rayon centres in terms of ethnic groups, the figures given for these cities have been extrapolated from general data on the population of rayons and village-byvillage data from rural areas.
 | |
|---|---|
| Şəhərlər | |
| Kəndlər | Anbarlı • Armudlu • Aşağı Qarabulaq • Aşağı Oruzman • Bağçalar • Bəzəkli • Boğazkəsən • Çopurallar • Canbağça • Dağ Arıxlı • Dağ Qızılhacılı • Dəllər • Dəmirbulaq • Dunus • Əngirəvan • Gəyliyən • Gödəkdağ • Hamamlı • Hüseynkənd • İpnari • Lökcandar • Məmişlər • Məmişli • Ormeşən • Qalamşa • Qamışlı • Qaşqatala • Qəmərli • Qarakilsə • Qoruncuq • Qızılkilsə • Saca • Salamməlik • Səfərli • Söyüdlü • Suqala • Şahmarlı • Şindilər • Yaqublu • Yırğançay • Yuxarı Qarabulaq • Yuxarı Oruzman |