Samuel Mors

Samuel Finli Briz Morze (ing. Samuel Finley Breese Morse, 27 aprel 1791^[1][2][…], Çarlztaun^[d][4] – 2 aprel 1872^[1][2][…], Nyu-York, Nyu-York ştatı^[5][4]) — amerikalı portret və tarixi səhnələr rəssamı, tək telli teleqraf sisteminin, Morze əlifbasının yaradıcısı.^[6]

Samuel Morze
ing. Samuel Finley Breese Morse
Doğum tarixi	27 aprel 1791(1791-04-27)[1][2][…]
Doğum yeri	Çarlztaun[d], Boston, Saffolk dairəsi[d], Massaçusets, ABŞ[4]
Vəfat tarixi	2 aprel 1872(1872-04-02)[1][2][…] (80 yaşında)
Vəfat yeri	Nyu-York, Nyu-York ştatı, ABŞ[5][4]
Vəfat səbəbi	ürək tutması
Dəfn yeri	Qrin-Vud qəbiristanlığı[d]
Təhsili	Yel Kolleci
Fəaliyyəti	ixtiraçı, fizik, heykəltaraş, rəssam, universitet müəllimi[d], fotoqraf, yazıçı
Fəaliyyət illəri	1820–1871
Üzvlüyü	İsveç Kral Elmlər Akademiyası, Amerika Fəlsəfə Cəmiyyəti[d], Amerika İncəsənət və Elmlər Akademiyası
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Samuel Morze 19 yaşında Yel Universitetini bitirib. Londona gedib geri döndükdən sonra portret janrı o dövrdə çox populyar olduğuna görə bu janrda rəsmlər çəkməyə başlayıb. "Köhnə millət məclisi", "Luvr qalereyası" "Heraklın sonu" onun ən məşhur tablolarındandır. 1826-cı ildə Milli İncəsənət Akademiyasının qurulmasında böyük rolu olub, bu qurumun ilk başçısı seçilib. 1832-ci ildə Nyu-York Universitetinin Rəsm və Heykəl Şöbəsinin professoru olub. Teleqraf sistemi ilə əlaqəli tədqiqata başlayandan sonra rəssamlıq fəaliyyətinə ara verib.

Morzenin mexaniki araşdırmalara marağı gənc yaşlarında başlamışdır. 1832-ci ildə etdiyi okean səyahətində, Charles Tomas Jacksonun elektriklə əlaqədar son inkişafları izah etməsi üzərinə, Nyu-York Universitetində elektromaqnetik mövzularında öyrəndikləri mövzular, başında elektrikli teleqraf fikrini doğurdu. Morzenin elektrikli teleqrafı, bir elektrik dövrəsində barabanın bir qolu çəkməsi ilə rulo kağızı üzərinə izlər buraxması əsasına söykən/dözürdü. Qısa və uzun çəkmələr, qısa və uzun izlər buraxırdı. 1835-ci ildə başlayan bu işlərinə dəstək tapmaq üçün Avropa dövlətlərinə müraciətlərdə ol/tapıldı. Ancaq bir nəticə əldə edə bilmədi. Bundan sonra yoldaşı Chamberlaini İstanbula göndərdi. Onlar elmə və elm adamlarına fövqəladə dəstək verən Osmanlı ölkəsindən çox ümidli idilər. Necə ki Chamberlain İstanbulda böyük bir maraq və dəstək gördü, lakin əlindəki alət hələ çox primitiv bir vəziyyətdə idi. Bu səbəblə aləti Vyanada yaxşı bir işçiliklə təkrar etmək və ondan sonra padşaha təqdim etmək üçün geri döndü. Ancaq Tuna Çayı yoluyla Vyanaya hərəkət edən Chamberlainin gəmisi yolda bataraq beş yoldaşı ilə birlikdə öldü. Beləcə Osmanlı Dövlətində teleqraf qurulması üçün edilmək istənən birinci təşəbbüs nəticəsiz qaldı.

Morze isə, ilk elektrikli teleqraf sınağını 1844 ildə Vaşinqton ilə Baltimor arasında 65 kilometrlik bir xətt çəkilişiylə etdi. Osmanlı Dövləti ilk dəfə 1855 ildə Krım Döyüşü əsnasında Morzenin teleqraf sistemini istifadə etmişdir.

Morze əlifbası Samuel F. B. Morze coğrafiyaçı və keşiş Jedidiah Morze ilə Elizabeth Ann Breese Morzenin ilk uşaqları olaraq Massachusetts, Charlestownda doğuldu. Daha kiçik bir uşaqkən Phillips Akademiyasına qatıldı daha sonra 14 yaşında universitetə başladı. Özünü sənətə və çox tanınan bir Amerikan rəssam olan Vaşinqton Allstonun şagirdi olmağa həsr etdi. Yel Universitetində ikən, Benjamin Silliman və Jeremiah Dayın elektrik haqqındakı konfranslarına qatıldı. Portret şəkillər çəkərək pul qazandı. 1810-cu ildə Yel Universitetindən məzun oldu. Morze daha sonra 1811-ci ildə Allstona Avropaya gedərkən yoldaşlıq etdi.

Morze bir daşı ya da mərməri 3 fərqli ölçüdə yona bilən mərmər kəsmə maşınını icad etdi. Morze bunun patentini ala bilmədi, çünki 1820-ci ildə Tomas Blanchardın bənzər bir icadı vardı.

Morze xatirəsinə 1871-ci ildə hazırlanan, New York Central Parkdakı heykəl Morze 1837-cidə elektrikli teleqrafı icad etməsinə həsr olunur. Cozef Henry, bu gün Princeton Universitetində olan ilk prototipi etmişdi. Henry ayrıca, Morzenin O'Reilly'ye qarşı iddia açmasına baxmayaraq nəşr edə bilmədiyi elmi sənədlərə də sahib idi. Patent sınağı müddətində, Morzenin vəkili, Morzenin öz əl yazısıyla yazılmış olan elmi sənədlərin yandırıldığını iddia etdi. Cozef Henry zamanının açıq qaynaqlı təşəbbüs sahiblərindən idi və Morze gizlilik üstünlüklərini əlində tuturdu. 1837-c ildə Morze cihazın patentini aldı. 1832-ci ildə, Morze elektomanyetik teleqraf və Dr. Charles T. Jacksonla etdiyi teleqraf danışıqlarında istifadə etdiyi Morze Kodları olaraq bilinən siqnal əlifbası fikirlərini inkişaf etdirdi.

1830-cu ildə Romada təhsil görərkən, danimarkalı heykəltaraş Bertel Thorvaldsen tərəfindən öyrədildi; Bəzən bu iki sənətçi Qədim Roma xarabalıqlarında gedişə çıxardı. Morze ayrıca Thorvaldsenin portretini də hazırladı. 1835 payızında, Morze hərəkətli kağız lent üstünə qeyd edən bir teleqraf yaratdı və nümayiş etdirdi. 1836-nın əvvəllərində, Morze qeyd edən teleqrafını Dr. Leonard Galeyə təqdim etdi. Eyni il yığdığı 1496 səslə New York bələdiyyə başçılığı seçkilərində müvəffəqiyyətsiz oldu.

1836-cı ildə Morze çalışan ilk teleqraf nümunəsini bitirdi. Bu teleqraf tək elementli bir batareya və sadə bir maqnit istifadə edirdi. Bu nümunə 13 – 14 metr kimi çox qısa məsafələrdə çalışırdı. 1836-cı ilin qışında Morze ilk nümunəsini Leonard Galeyə göstərdi. Gale, Cozef Henryin elektromaqnetik rulonlarla bağlı işlərindən xəbərdar idi. Bu məlumatlara əsaslanan Gale, Morzeyə bir neçə inkişaf tövsiyəsi verdi və Henryin bu inkişafları izah edən 1831-ci il tarixli elmi nəşrlərini oxumasını məsləhət gördü. Bu inkişaflarla birlikdə Morze və Gale 16 kilometrlik bir sahədən gələn mesajları yaza biləcəkdi. Eyni ilin Sentyabr ayında, Alfred Vail New York Universitetində teleqrafın nümayişimində bələdçilik etdi. Vailin atası yaxşı əlaqələri olan ixtiraçı, vəkil, birlik lideri və texnologiya sərmayəçisi idi. Morzenin teleqraf üçün səylərini maliyyəyə etdi.

1838-ci ildə, Morze hər hərfə bir rəqəmsal kod təyin edilmiş olan telgrafik lüğətini, telgrafik bir şifrəylə dəyişdirdi. Alfred Vail ilk günlərdən bəri mübahisə edilən bu sadə kodların əsl icadçısıdır. Bu mövzuda ki bir çox yazıya görə Vail gerçək ixtiraçı idi, buna qarşı Morze və tərəfdarları bunun əksini iddia etdi.

Morze teleqrafı 24 Yanvar universitetdə nümayiş etdirdi. Morze elektrikli teleqrafın ilk ictimai təqdimatını 8 fevral 1838-ci ildə Philadelphia Pensilvanyada olan Franklin İnstititunda bir elm komitəsinin qarşısında reallaşdırdı(İlk iş tarixi 6 Yanvardır). Morze 21 Fevralda teleqrafı başçı Martın Van Burana təqdim etdi. Qısa bir zaman sonra, Birləşmiş Ştatlar Ticarət Nümayəndələri Komitəsi başçısı F. O. J. Smith Maine, Morzenin yoldaşı oldu və Konqresdə 30,000 Amerikan Dollarını keçməyən teleqraf xətti proyektini təklif etdi. Morze ayrıca bir su kütləsi üstündən, dəmiryolu altından və ya keçirici hər hansı bir şeydən siqnal göndərə bilən radio teleqrafın icadına liderlik etdi.

1839-cu ildə Samuel Morze (Parisdən) Luis Daguerre tərəfindən Daugerreptype Fotoşəkilçiliyin ilk Amerikan təyin etməsini nəşr etdi. Morze Amerikan daugerreptypelara liderlik etdi. 24 may 1844-cü ildə Morze Vaşinqton D. C.da olan Ali Məhkəmə binasından Baltimor, Marylandda olan bələdçisi Alfred Vailə bu teleqraf mesajını göndərdi; "What hath God wrought" (İncildən götürmə, Maddə 23:23).

1850-ci illərdə Morze Kopenhagenə getdi və heykeltəraşın məzarının da olduğu Thorvaldsen muzeyini ziyarət etdi. Kral VII. Frederick tərəfindən qəbul edildi və Thorvaldsenin 1830-cu ildə etmiş olduğu portretini vəsiyyəti olduguna görə kral ailəsinə bağışladı. Thorvaldsenin portreti hələ də Danimarka Kraliçası II. Margaretdədir.

1872-ci ildə 80 yaşında Nyu-York 5 Vest 22-ci Küçədəki evində öldü və Bruklin, Nyu-Yorkda olan Qren-Vud qəbiristanlığında basdırıldı.

Samuel Morze 34 yaşınadək rəssam olub və texnika ilə maraqlanmayıb. 1825-ci ildə kuryer ona atasından məktub gətirir, məktubda qeyd olunur ki, onun yoldaşı ölüm ayağındadı. Morze dərhal Vaşinqtonu tərk edib, Nyu-Heyvenə — ailəsinin yanına yola düşür, lakin o çatanda yoldaşı artıq dəfn edilmiş olur. Bu hadisədən sonra Morze rəssamlığı dayandırır və uzaq məsafələrə məlumatların dərhal çatdırılması üsullarının tədqiqatı ilə məşğul olmağa başlayır. Nəhayət, 1838-ci ildə o "Morze Əlifbası"nı işləyib hazırlayır və bu da elektrik teleqrafının kəşfinə gətirib çıxarır.

27 aprel 1791-ci ildə təktelli teleqraf sisteminin, teleqrafda istifadə olunan Morze əlifbasının yaradıcısı, amerikalı ixtiraçı Samuel Finli Briz Morze (Samuel Finley Breese Morse) anadan olmuşdur. Onun teleqrafı ABŞ Milli Muzeyində saxlanılır, bağ evi isə tarixi abidə kimi qorunur. Morze həm də portret və tarixi səhnələr rəssamı idi.

• Əliquliyev R. M., Salmanova P. M. İnformasiya cəmiyyəti: maraqlı xronoloji faktlar. Bakı: "İnformasiya Texnologiyaları" nəşriyyatı, 2013, 169 səh.