İnternetin tarixi

İnternetin 35 illiyinə həsr olunmuş Azərbaycan markası. 2004-cü il.
Hesablama tarixi
Cihaz
Proqram təminatı
İnformatika
Müasir konsepsiyalar
Ölkəyə görə
Hesablamanın zaman qrafiki
İnformatika lüğəti
İnternet
Visualization of Internet routing paths
İnternetin bir hissəsindəki rutinq yollarının Opte Layihəsi zamanı vizuallaşdırılması
П:  İnternet portalı

İnternet tarixi — informasiya nəzəriyyəsindən, alim və mühəndislərin kompüter şəbəkələrini qurmaq və bir-birinə bağlamaq səylərindən qaynaqlanır. İnternetdə şəbəkələr və qurğular arasında əlaqə yaratmaq üçün istifadə edilən qaydalar toplusu olan TCP/IP ABŞ-də aparılan tədqiqat və təkmilləşdirmə nəticəsində yaranmışdır. Bunun əsasında beynəlxalq əməkdaşlıq yaranmış, xüsusən də Birləşmiş Krallıq və Fransadakı tədqiqatçılar cəlb edilmişdir.[1][2][3][4]

İnformatika 1950-ci illərin sonlarında kompüter istifadəçiləri arasında vaxt mübadiləsini və daha sonra geniş ərazi şəbəkələrində buna nail olmaq imkanlarını nəzərdən keçirən fəndir. Cozef Karl Robnett Liklayder universal şəbəkə ideyasını ABŞ Müdafiə Nazirliyinin (DoD) Qabaqcıl Tədqiqat Layihələri Agentliyinin (ARPA) İnformasiya Emalı Texnikaları Ofisində (IPTO) işləyib hazırlamışdı. "RAND Corporation"dan Pol Beran 1960-cı illərin əvvəllərində mesaj bloklarındakı məlumatlara əsaslanan paylanmış şəbəkə layihəsini təklif etmiş, Donald Devis 1965-ci ildə Milli Fiziki Laboratoriyada (NPL) Birləşmiş Krallıqda milli kommersiya məlumat şəbəkəsini irəli sürərək paket kommutasiyasını yaratmışdır.

ARPA 1969-cu ildə Robert Teylor tərəfindən idarə olunan və Lourens Roberts tərəfindən idarə olunan ARPANET layihəsinin inkişafı üçün müqavilələr bağlamışdır. ARPANET 1970-ci illərin əvvəllərində Los-Anceles Kaliforniya Universitetində Leonard Kleynrok tərəfindən riyazi iş ilə dəstəklənən Devis və Beran tərəfindən təklif olunan paket kommutasiya texnologiyasını qəbul etmişdir. Şəbəkə Bob Kan da daxil olduğu "Bolt, Beranek və Newman" komandaları tərəfindən qurulmuşdur.

1970-ci illərdə verilənlər şəbəkəsini tədqiq edən və təmin edən bir neçə erkən paket kommutasiya şəbəkəsi meydana çıxmışdır. ARPA layihələri, beynəlxalq işçi qrupları və kommersiya təşəbbüsləri şəbəkələrarası fəaliyyət üçün müxtəlif standartların və protokolların işlənib hazırlanmasına səbəb olmuşdur. Piter Kirşteyn London Universitet Kollecində təcrübəyə öncülük etmişdi. Hazırda DARPA-da fəaliyyət göstərən Bob Kan və Stenford Universitetindən Vint Serf 1974-cü ildə dərc etdikləri tədqiqatlar sonradan internet protokol paketinin iki protokoluna – Transmissiya İdarəetmə Protokoluna (TCP) və İnternet Protokoluna (IP) çevrilmişdir. Dizaynda Lui Puzen tərəfindən idarə olunan Fransanın CYCLADES layihəsinin konsepsiyaları var.

1970-ci illərin sonlarında dizaynına Remi Deprenin fəaliyyətini özündə ehtiva edən X.25 protokolu əsasında milli və beynəlxalq ictimai məlumat şəbəkələri yaranmışdır. ABŞ-də Milli Elm Fondu (NSF) ölkənin bir neçə universitetində milli süperkompüter mərkəzlərini maliyyələşdirmiş və 1986-cı ildə NSFNET layihəsi ilə qarşılıqlı əlaqəni təmin etmişdir. Beləliklə, ABŞ-də tədqiqat və akademik təşkilatlar üçün bu superkompüter saytlarına şəbəkə girişi yaranmışdı. İnternetin başlanğıcı NSFNET ilə beynəlxalq əlaqələr, "Domain Name System" kimi arxitekturanın yaranması və mövcud şəbəkələrdə TCP/IP-nin beynəlxalq səviyyədə qəbuluna təsadüf edir.[5][6][7] Kommersiya tipli internet xidmət provayderləri (ISP) 1989-cu ildə ABŞ və Avstraliyada yaranmışdır.[8] ARPANET 1990-cı ildə istismardan çıxarılmışdır.[9] Rəsmi kommersiya qurumları tərəfindən internetin hissələrinə məhdud şəxsi bağlantılar 1989–1990-cı illərin axırlarında ABŞ-nin bir sıra şəhərlərində yaranmışdır.[10] NSFNET-in optik magistralı 1995-ci ildə istismardan çıxarılmış, trafik "Sprint", MCI və AT&T tərəfindən idarə olunan optik şəbəkələrə keçmişdir. Nəticədə kommersiya trafikini daşımaq üçün internetdən istifadə məsələsində son məhdudiyyətləri aradan qaldırılmışdır.

1989–1990-cı illərdə İngiltərə informatiki Tim Berners-Li tərəfindən İsveçrədə CERN-də aparılan tədqiqatlar ümumdünya hörümçək toru ilə nəticələnmişdir. Burada hipermətn sənədləri şəbəkənin istənilən qovşağından əldə edilə bilən informasiya sisteminə birləşdirilmişdi.[11] 1990-cı illərin ortalarında kanalların spektral bərkidilməsi (WDM) və fiber-optik kabellərin yayılması ilə internetin tutumunun dramatik şəkildə genişlənməsi mədəniyyət, ticarət və texnologiyaya inqilabi təsir göstərmişdi. Bu, elektron poçt, ani mesajlaşma, IP telefoniya (VoIP) telefon zəngləri, videotelefoniya və müzakirə forumları, həmçinin bloqlar, sosial şəbəkə xidmətləri və onlayn alış-veriş saytlarına malik ümumdünya hörümçək toru vasitəsilə ani ünsiyyətin populyarlaşmasına səbəb olmuşdur. 2019-cu ilə qədər 1 Gbit/s, 10 Gbit/s və 800 Gbit/s sürətlə işləyən fiber-optik şəbəkələr vasitəsilə artan həcmdə məlumat daha yüksək və daha yüksək sürətlə ötürülür.[12] İnternetin qlobal kommunikasiya landşaftını ələ keçirməsi sürətli şəkildə baş vermişdi. Bu, 1993-cü ildə ikitərəfli telekommunikasiya şəbəkələri vasitəsilə axan məlumatın yalnız 1%-ni, 2000-ci ilə qədər 51%-ni və 2007-ci ilə qədər 97%-dən çoxunu təşkil edirdi.[13] İnternet getdikcə daha böyük həcmdə onlayn məlumat, ticarət, əyləncə və sosial şəbəkə xidmətləri sayəsində böyüməyə davam edir. Bununla belə, qlobal şəbəkənin gələcəyi regional fərqlərə görə formalaşır.[14]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "The Computer History Museum, SRI International, and BBN Celebrate the 40th Anniversary of First ARPANET Transmission, Precursor to Today's Internet". SRI International. 27 October 2009. March 29, 2019 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 September 2017. But the ARPANET itself had now become an island, with no links to the other networks that had sprung up. By the early 1970s, researchers in France, the UK, and the U.S. began developing ways of connecting networks to each other, a process known as internetworking.
  2. ↑ by Vinton Cerf, as told to Bernard Aboba. "How the Internet Came to Be". 1993. September 26, 2017 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 September 2017. We began doing concurrent implementations at Stanford, BBN, and University College London. So effort at developing the Internet protocols was international from the beginning.
  3. ↑ Hauben, Ronda. "The Internet: On its International Origins and Collaborative Vision A Work In-Progress". 1 May 2004. 1 February 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 September 2017.
  4. ↑ Kim, Byung-Keun. Internationalising the Internet the Co-evolution of Influence and Technology. Edward Elgar. 2005. 51–55. ISBN 978-1845426750.
  5. ↑ "The Untold Internet". Internet Hall of Fame. October 19, 2015. March 21, 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: April 3, 2020. many of the milestones that led to the development of the modern Internet are already familiar to many of us: the genesis of the ARPANET, the implementation of the standard network protocol TCP/IP, the growth of LANs (Large Area Networks), the invention of DNS (the Domain Name System), and the adoption of American legislation that funded U.S. Internet expansion—which helped fuel global network access—to name just a few.
  6. ↑ "Study into UK IPv4 and IPv6 allocations" (PDF). Reid Technical Facilities Management LLP. 2014. 2023-03-06 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2023-08-31. As the network continued to grow, the model of central co-ordination by a contractor funded by the US government became unsustainable. Organisations were using IP-based networking even if they were not directly connected to the ARPAnet. They needed to get globally unique IP addresses. The nature of the ARPAnet was also changing as it was no longer limited to organisations working on ARPA-funded contracts. The US National Science Foundation set up a national IP-based backbone network, NSFnet, so that its grant-holders could be interconnected to supercomputer centres, universities and various national/regional academic/research networks, including ARPAnet. That resulting network of networks was the beginning of today's Internet.
  7. ↑ "Origins of the Internet". www.nethistory.info. 2 May 2005. 3 September 2011 tarixində arxivləşdirilib.
  8. ↑ Clarke, Roger. "Origins and Nature of the Internet in Australia". 9 February 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 January 2014.
  9. ↑ Zakon, Robert. RFC 2235. IETF. November 1997. p. 8. doi:10.17487/RFC2235. İstifadə tarixi: 2 Dec 2020.
  10. ↑ "The First ISP". Indra.com. 1992-08-13. March 5, 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-17.
  11. ↑ Couldry, Nick. Media, Society, World: Social Theory and Digital Media Practice. London: Polity Press. 2012. səh. 2. ISBN 9780745639208. 2024-02-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-08-31.
  12. ↑ Nelson, Patrick. "Data center fiber to jump to 800 gigabits in 2019". Network World. March 20, 2019. May 21, 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 31, 2023.
  13. ↑ Hilbert, Martin; López, Priscila. "The World's Technological Capacity to Store, Communicate, and Compute Information". Science. American Association for the Advancement of Science (AAAS). 332 (6025). 2011: 60–65. Bibcode:2011Sci...332...60H. doi:10.1126/science.1200970. ISSN 0036-8075. PMID 21310967. 2023-08-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-08-31.
  14. ↑ The Editorial Board. "There May Soon Be Three Internets. America's Won't Necessarily Be the Best. – A breakup of the web grants privacy, security and freedom to some, and not so much to others". The New York Times. 15 October 2018. 2022-01-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 October 2018.

Əlavə ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Vikianbarda İnternetin tarixi ilə əlaqəli mediafayllar var.