Uçalı rayonu

Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: Uçalı (dəqiqləşdirmə).

Uçalı rayonu (başq. Учалы районы) — Başqırdıstan Respublikasının ərazisinə daxil olan inzibati rayon. Rayonun inzibati mərkəzi Uçalı şəhəridir.

Rayon
Uçalı rayonu
Учалы районы
Bayraq[d] Gerb
Bayraq[d] Gerb

54°22′ şm. e. 59°27′ ş. u.

Ölkə
İnzibati mərkəz Uçalı
Tarixi və coğrafiyası
Yaradılıb 20 avqust 1930
Sahəsi 4.549 km²
Saat qurşağı
Əhalisi
Əhalisi
  • 70.171 nəf. (2021)[1]
Rəqəmsal identifikatorlar
Avtomobil nömrəsi 02, 102
Rəsmi sayt
Uçalı rayonu xəritədə
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
Ural çayı üzərində körpü

Coğrafiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Uçalı rayonu Başqırd önuralının şimalında yerləşir. Şimalqərbdən Başqırdıstanın Belores və Abzelil, şimal-şərqdən isə Çelyabinsk vilayətinin Verxneuralski, Zlatoustovski, Satkinski və Çebarkulski rayomları ilə sərhədə malikdir. Rayon ərazisindən Miass - Uçalı - Mejozyornı dəmir yolu və Beloretsk - Uçalı - Miass, Uçalı - Xuunovo - Karaqay avtomağistralı keçir. İqlimi kontinentaldır. Qərbdən nisbətən hündürlük silsilələrlə hava axını üçün bağlı olması, şimaldan və şərqdən isə arktik havanın daxil olması üçün maneənin olmaması iqliminə böyük təsir göstərir.

Tarix

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Uçalı rayonu 1919-cu ilə qədər Orenburq vilayətinin Verxneuralski və Troyski qəzaları ərazisinə daxil idi. 23 mart 1919-cu ildən etibarən isə Rusiyanın ilk milli muxtariyyatı olan Başqırdıstan MSSR tərkibinə qatılmışdır.

Əhali

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Əhalinin sayı
2002 2008[2] 2009[3] 2010[4] 2012 2013[5]
35 649 ▲76 725 ▲77 125 ▼73 268 ▼73 247 ▼73 114
2014[6] 2015[7] 2016[8] 2017[9]
▼72 663 ▼71 963 ▼71 539 ▼71 291

Ümumrusiya siyahıya alınmasına Başqırdıstan Respublikası Ziançurinski rayonu ərazisin milli tərkibi: başqırdlar — 64,3 %, ruslar — 18,2 %, tatarlar — 15,9 %, digər millər — 1,6 %[10].

İnzibati-ətazi vahidləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Uçalı ayonunda 1 şəhər və 14 kənd inzibati vahidliyinə 88 yaşayış məntəqəsi daxildir

İqtisadiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Aqrar-sənaye rayonudur. Rayon ərazisində dəmir, qızıl, kvars, tikinti daşı, əhəng, kərpiç xammalı, qum kimi faydalı qazıntılar vardır. Ərazisinin 196,2 min ha əkinə yararlıdır (bu isə rayon ərazisinin 43,5 %). 75,3 ha ərazi otlaq kimi istifadə edilir.

Sosial sfera

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Rayon ərazisində 65 ümumtəhsil mərkəzi, 20 orta məktəb, 33 kütləvi kitabxana, 63 klub, 5 sahə xəstəxanası fəaliyyət göstərir. Burada rus və başqırd dillərində «Uçalinskaya» (əvvəllər «oraq və çəkiç») və «Yayık» adlı qəzetlər buraxılır.

Tanınmış sakinləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Bepenya Toropberdin — 1735-1740-cu illər Basqırd üsyanlarının lideri.
  • Najiya Hibatovna Allayarova — müğənni, RSFSR əməkdar artisti.
  • Hakimyan Rəhimoviç Əhmədqalın — Sovet İttifaqı Qəhrəmanı, Böyük Vətən müharibəsi iştirakçısı.
  • Yuri Petroviç Batalin — SSRİ Tikinti Komitəsinin sədri.
  • Aleksandr Matveyeviç Matrosov — Sovet İttifaqı Qəhrəmanı, Böyük Vətən müharibəsi iştirakçısı.
  • Flora Axmetşeyevna Kildiyarova — aktrisa, RSFSR əməkdar artisti.
  • Aleksandr Qeorqieviç Serebryannikov — Sovet İttifaqı Qəhrəmanı.
  • Abdulla Afzaloviç Sultanov — Başqırd müğənnisi, Başqırd MSSR-nin əməkdar mədəniyyət işçisi (1986), Başqırdıstanın xalq artisti (1996).
  • Zavdat Gumurdakoviç Sunaqatullin — Sovet İttifaqı Qəhrəmanı.
  • Marsel Calileviç Yusupov — idmançı, güləşçi, iki dəfə Avropa çempionu, Rusiya çempionu.
  • Salavat Ahmadieviç Nizamutdinov — bəstəkar, əməkdar xadim.
  • Nizametdinov Rais Javdatoviç — Başqırdıstan Respublikasının əməkdar mədəniyyət işçisi (2005), Ş.Babiç adına Başqırdıstan Respublikasının dövlət mükafatı laureatı (2000), tanınmış rəqqas, xoreoqraf, səhnə rejissoru, kurasteist,
  • İldus Barieviç Abdrahmanov — Kimya elmləri doktoru, akademik, Başqırdıstan Respublikası Elmlər Akademiyasının Kimya və Texnoloji Elmlər Bölməsinin katibi.
  • İmuxamet Qilmutdinoviç Qalyautdinov — 2000-ci ildən 2013-cü ilə qədər Zaqir İsmagilov adına Ufa Dövlət Rəssamlıq Akademiyasının rektoru, Rusiya Federasiyasının Əməkdar mədəniyyət işçisi (1986), BMSSR (1986) filologiya elmləri doktoru, professor (1994).
  • Vil Bareeviç Qaleev — Texniki elmlər doktoru (1988), professor (1990).
  • Qalib Barievi Qaliev — Fizika-riyaziyyat elmləri doktoru (2004).

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/tab-5_VPN-2020.xlsx (rus.).
  2. ↑ Подготовка к проведению всероссийской переписи населения на территории городского округа г. Уфа Arxivləşdirilib 2017-05-17 at the Wayback Machine  (rus.)
  3. ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года Arxivləşdirilib 2013-05-16 at the Wayback Machine  (rus.). 2 yanvar 2014 tarixində yoxlanılmışdır. 2 yanvar 2014 tarixində Arxivləşdirilmişdir.
  4. ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность населения по населённым пунктам Республики Башкортостан Arxivləşdirilib 2019-05-17 at the Wayback Machine (rus.). 20 avqust 2014 tarixində yoxlanılmışdır. 20 avqust 2014 tarixində.
  5. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов) Arxivləşdirilib 2020-04-28 at the Wayback Machine (rus.). 16 noyabr 2013 tarixində yoxlanılmışdır. 16 noyabr 2013 tarixində.
  6. ↑ Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года Arxivləşdirilib 2020-04-27 at the Wayback Machine (rus.). 2 avqust 2014 tarixində yoxlanılmışdır. 2 avqust 2014 tarixində.
  7. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года Arxivləşdirilib 2020-05-14 at the Wayback Machine (rus.). 6 avqust 2015 tarixində yoxlanılmışdır. 6 avqust 2015 tarixində.
  8. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года  (rus.)
  9. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (31 iyul 2017). 31 iyul 2017 tarixində yoxlanıldı. 31 iyul 2017 tarixində Arxivləşdirildi.
  10. ↑ "Итоги Всероссийской переписи населения по Республике Башкортостан" (pdf). Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Башкортостан. 2013-03-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-03-05.

Mənbə

[redaktə | mənbəni redaktə et]