Lüğətlərdə axtarış.

Siyasi elm — termini ayrı bir elm sahəsi olaraq olduqca gec yaranan sahə olsa da, siyasi gücün və siyasətin tarixə təsirinin təhlili əsrlər boyu mövcud olmuşdur. Bununla birlikdə, "siyasi elm" termini həmişə siyasi fəlsəfədən fərqləndirilmirdi. Siyasi elm dünyanın hər yerində özünə məxsus müəyyən üzrə qaydalarla mövcud olsa da, eyni zamanda bəzi digər spesifik cəhətlərdə çatışmazlıqlar da mövcuddur. Qərb siyasətinin tarixi Sokrat siyasəti filosoflarından biri olan Aristotelə qədər ("Siyasi Elmlərin Atası") (e.ə. 384-322) gedib çıxır. Aristotel siyasət elminə istifadəyə yararlı tərif verən ilk insanlardan biri idi. O, siyasət elminin güclü bir elm sahəsi olduğuna inanırdı və hərb elmi kimi sahələrin üstündə xüsusi hakim mövqesi olduğunu düşünürdü. Platon və Aristotel kimi siyasi filosoflar siyasət anlayışını onlara qədər olan yunan filosoflarına zidd, siyasi elmin elmi aspektinə daha çox əhəmiyyət verən bir şəkildə təhlil etməyə başladılar. Platondan əvvəl siyasətə əsas izahat şairlərdən, tarixçilərdən və günün məşhur dramaturqlarından gəlirdi. Roma İmperiyasının ən çiçəklənən dövründə tarixdə baş verənləri sənədləşdirən insanlar, öz rəylərini, baş verənləri öz nöqteyi-nəzərindən qeyd edir, eyni zamanda günün siyasətini həyata keçirən və tarixə təsir edəcək məqamları da sənədləşdirirdilər.

İblisin Siyasi Tarixi— Daniel Defonun 1726-cı ildə yazdığı kitab. Alimlərin ümumi fikrinə görə, Defo həqiqətən şeytanı dünya tarixinin iştirakçısı hesab edirdi. O, bir müddət Con Miltonun “İtirilmiş Cənnət” əsərini müzakirə edir və onu niyə qeyri-dəqiq hesab etdiyini izah edir. O hesab edir ki, 18-ci əsrdə yaşamış bir presviterian şeytanı səlib yürüşlərində ittiham edir və onu Avropanın katolik güclərinə yaxın hesab edir. Kitab Roma Katolik Kilsəsi tərəfindən qadağan edilib. Kitabın cənab Talliverə aid olduğu siyahıya salınıb və onun qızı Meqqi Corc Eliotun “Flossy Mill” əsərində oxuyur . Baltazar Bekker Baine, Rodney M. (1962). Daniel Defoe and "The History and Reality of Apparitions". Proceedings of the American Philosophical Society, 106(4): 335–347. (abunə tələb olunur) Hudson, Nicholas (1988).

Siyasət (qədim yunanca: Πολιτικά, politika — "şəhərlərin işləri") — sosial qruplarda qərarların qəbulu və ya fərdlər arasında güc münasibətlərinin digər formaları, məsələn, resursların və ya statusun bölüşdürülməsi ilə əlaqəli fəaliyyətlər məcmusu. Siyasəti və hökuməti öyrənən sosial elm sahəsinə siyasi elm — politologiya deyilir Siyasi fəaliyyət müxtəlif sosial qruplar, siniflər və dövlətlər arası münasibətlər üzərində qurulur. Hakimiyyət problemi ilə bağlı olan hər hansı bir fəaliyyət siyasi xarakter daşıyır. Siyasət cəmiyyətin inkişafının müəyyən mərhələsində yaranır və o xüsusi mülkiyyətə əsaslanan istehsal formalarının, sosial strukturun, mədəni mədəniyyətin formalaşdığı dövrdə təşəkkül tapmışdı. Müxtəlif sosial qruplar öz mənafelərini qoruyub saxlamaq üçün xüsusi idarəetmə aparatını yaradırlar. Siyasi hakimiyyət müxtəlif təsisat formaları vasitəsilə həyata keçirilir. "Siyasət" termini Azərbaycan dilinə ərəb dilindən keçib. Sözün ərəb dilindəki hərfi mənası "at təlimi" deməkdir. Bir çox qərb ölkələrində, məsələn, ingilisdilli ölkələrdə, "Politics", almandilli ölkələrdə isə "Politik" terminini istifadə edirlər. "Politics/Politik" sözü yunan sözü olan "Polis" sözündən götürülüb.

Tarix (q.yun. ἱστορία, historia — "sorğu; araşdırma nəticəsində əldə edilən biliklər") — keçmişdə insanı (onun fəaliyyətini, dünyagörüşünü, ictimai münasibətləri və s.) sistemli şəkildə öyrənən elm; keçmişin tədqiqi və sənədləşdirilməsi. Mənbələr üzrə insan meydana gəlməsi və inkişafını, müxtəlif xalqların ən qədim zamanlardan bizim dövrümüzədək necə yaşamaları, onların həyatlarında hansı hadisələrin baş verməsi, insan cəmiyyətlərinin həyatı necə və niyə dəyişib indi mövcud olduğu hala düşməsini öyrənən elmdir. Tarix – hadisələr ardıcıllığını, tarixi prosesi, təsvir olunan faktların obyektivliyini müəyyən etmək və hadisələrin səbəbləri haqqında nəticə çıxarmaq üçün keçmişlə bağlı bütün növ mənbələri öyrənən elmdir. Tarixi bilməyən insanlar keçmişin səhvlərini təkrarlamağa meyllidirlər. Keçmişin səhvlərini təkrarlamamaq üçün keçmişi bilmək lazımdır. Tarix fənnini yaxşı bilmək hər birimizin borcudur. Burada isə tarixi gerçəkliyi dərk etməyə çalışan alimlər – tarixçilər ön plana çıxır. Tarixçinin vəzifəsi hər bir alim kimi həqiqəti axtarmaqdır. Həqiqəti dərk etmək prosesi qeyri-adi dərəcədə mürəkkəb və çətindir, bu yolda alim bəzən uğursuzluqlarla qarşılaşa bilər.

Siyasi iqtisadiyyat — insan cəmiyyətinin müxtəlif inkişaf mərhələlərində həyat üçün zəruri vasitələrin istehsalı, bölgüsü və mübadiləsi qanunlarını öyrənən elm. Siyasi-iqtisad müstəqil elmi sahə kimi XVI əsrin sonunda yaranıb. Siyasi-iqtisadın inkişafında xüsusi rolu A. Smit və D. Rikardo oynayıblar. Sürətlə inkişaf edən kapitalizm cəmiyətinin, onun maddi sərvətlərini (manufaktura, dənizçilik, ticarət və sairə)əsasları kimi, onun ictimai məcmusunda, ümumiyətlə əməyi elan edirdilər. Dəyərin əmək nəzəriyəsi əsasında əmək gəlirlərinin mənşəyinin izahına cəhd edilmişdir, eləcə də iqtisadi meyarlara əsasən burjua cəmiyətinin əsas sinifləri qeyd edilmişdir. Siyasi-iqtisadın elm kimi inkişafına, öz əsərlərində burjua cəmiyətini, onun hərəkət və inkişaf qanunlarını dərin və hərtəfərli təhlil edən, iqtisadi proseslərin təkamülünün zərurətini göstərən, K. Marks böyük töhfə vermişdir. Cəmiyətin öyrənilməsinə hərtərəfli baxış, Makrsa nəinki burjua cəmiyətinin mahiyətini (Kapital) açmağa, həm də onun ziddiyətlərini göstərməyə, onun inkişafının dərin meyllərini, xüsusi ilə elmini və məhsuldar qüvvələrini tətqiq etməyə imkan verdi. Marks qeyd edirdi ki tarixin hərəkətinin əsasında, spesifikası istehsalat münasibətləri ilə şərtlənən, istehsalın sosial forması durur. Marks dəyərin sosial əmək forması kimi, müvafiq olaraq əmək subyektlərinin (o vaxtki burjua cəmiyəti çərçivəsində — işçilərin və kapitalistlərin) tətqiqinə böyük önəm verirdi. Neoklassik nəzəriyənin (J. B Səy, A. Marşall, F. Hayek, L. Mizes, M. Fridmen və b.) əsasında iqtisadi təzahürlərin xarici formaları durur.

Siyasi azadlıq — vətəndaşın əsas hüququ. Marksist fəlsəfədə görə dərk edilməyən qanunlar "kor"zərurət kimi təzahür edirlər.İnsan öz tarixinin başlanğıcında hələ təbiətin sirlərinə nüfuz edə bilmədiyi üçün dərk edilməyən zərurətin qulu olaraq qalırdı,hələ azad deyildi.Obyektiv qanunları nə qədər dərindən öyrənirsə insan öz fəaliyyətində o qədər şüurlu və azad olur. Azadlığın marksist tərifi XVII əsrin niderland filosofu B.Spinozanın tərifi ilə üst-üstə düşür:"Azadlıq dərk edilmiş zərurətdir".Spinozanın müasiri T.Hobs hesab edirdi ki,azadlıq müqavimətin olmamasıdır.Onun fikrincə insanın azadlığı nəyi isə gerçəkləşdirməyə can atan iradənin müqavimətə rast gəlməməsidir.Russo deyirdi:"Azadlıq-bərabərlik olmadan yaşaya bilməz". Rus yazıçısı Dostoyevskinin dediyinə görə azadlıq insan üçün ən əzablı qayğıdır;insan və insan cəmiyyəti üçün-heç nə,heç vaxt azadlıq qədər ağır yük olmamışdır.İnsan azad olandan sonra tələsik axtarır ki,kimin qarşısında diz çöksün və azadlıqdan xilas olsun.Kant göstərir ki,azadlıq hərfən və mahiyyətcə ideyadır.O,mütləq hamı üçün azadlığı nəzərdə tutur.Bütün cəmiyyəti azad etmədən hansısa tək bir adamın təcrid olunmuş azadlığı ağlasığan bir şey deyil.Hegel azadlığı əsl daxili ziddiyyət hesab edirdi.Onun fikrincə azdlıq odur ki,insan yalnız özündən asılı olsun. Z.Freydin davamçılarından biri olan E.Fromm göstərirdi ki,azadlıq-şəxsiyyətin özünü idarə etməsidir,onun mənəvi,emosional qabiliyyətinin ifadəsidir.M.Haydegger göstərirdi ki,insana Taleyi özünə tabe etmək və yaxud dəyişdirmək nəsib olmamış,odur ki,onun azadlığı həmin Taleyi itaətlə qəbul etməkdən ibarətdir.Haydegger azadlığı idrak ilə əlaqələndirirdi.O,yazmışdı "Hər cür əsl qurtuluş yalnız zənciri qırmaq və öhdəliyi atmaq deyil,hər şeydən əvvəl azadlığın mahiyyətini öncədən müəyyən etməkdir ".Onun sözlərinə görə özbaşnalıq "azadlığın gecə tərəfidir". Çoxları isə deyirlər ki,azadlıq müəyyən fikir müstəqilliyi,fəaliyyət sərbəstliyi deməkdir,insanın öz yaradıcılıq qabiliyyətini sərbəst ifadə etmək imkanıdır.Fəlsəfə tarixində bir sıra böyük filosoflar(Aristotel,Hegel,Marks və b.)azadlıq,o cümlədən siyasi azadlıq haqqında fikir söyləmişlər.Məsələn,ingilis filosofu T.Hobbsa görə azadlıq qanunla yasaq edilməyən hər şeyi istədiyi kimi etmək və qanunun məcbur etmədiyi isə etməmək imkanıdır.Burada azadlıq-qanunun əksidir,lakin onlar bir-birini inkar etmir,qarşılıqlı olaraq məhdudlaşdırırlar.Qanunlar çoxaldıqca-azadlıqlar azalır və yaxud əksinə.T.Hobbs burada belə nəticə çıxarır: bir halda ki,qanunlar vətəndaşların bütün hərəkət və davranışlarını əhatə edə bilmir,istənilən idarə formasında həmişə qanunun yasaq etmədiyi və yaxud məcbur etmədiyi sonsuz dərəcədə çoxlu hallar olur.Ona görədə hər bir dövlətdə-istər monarxiya,istərsədə demokratiya olsun-vətəndaşlar azaddır.Hətta suverenin (monarx və ya xalqın)hakimiyyəti məhdudlaşdırmayanda da vətəndaş azddır.Çünki suverenin iradəsi qanun deməkdir,qanun isə azadlığı məhv etmir,onu yalnız məhdudlaşdırır.Azadlığın liberal anlayışına görə qanun azadlığın əksi deyil,onun zəruri şərtidir,o azadlığı məhdudlaşdırmır,əksinə onu saxlayır və genişləndirir.Başqa ingilis filosofu C.Lokk deyirdi:"Qanun olmayan yerdə azadlıq da yoxdur".Azadlığın liberal anlayışı qanun və iradəni qəti şəkildə bir-birinə qarşı qoymağa əsaslanır.İradə nə isə fərdi,müəyyən olmayan,naməlum və daimi olmayan bir şeydir.Qanun isə ümumi,müəyyən,elan edilmiş və daimi bir şeydir.Başqasının iradəsindən asılı olmaq insanı azadlıqdan məhrum edir,qanundan(yalnız ondan)asılı olmaq isə onu azad edir.Beləliklə,liberal anlayışında qanun azadlığı deyil,azadlıq qanunu məhdudlaşdırır,qanun azadlığın hüdudunda deyil,azadlıq qanunun hüdudunu müəyyənləşdirir.

Siyasi coğrafiya, coğrafi amillərin siyasi orqanların və təşkilatların qəbul etdiyi qərarlara təsirini, siyasi qərarların həyata keçirilməsinin coğrafi mühitə və nəticədə yaranan coğrafi hadisələrə təsirini araşdıran insan coğrafiyasının alt fənnidir. Siyasi coğrafiya, coğrafiyanın əsas iş prinsiplərinə (bölgü, əlaqə və səbəb-nəticə) görə dövlətlə yer arasındakı münasibətləri araşdırır. Alman alimi Fridrix Ratsel (1844–1904) "Siyasi coğrafiya" kitabı ilə siyasi coğrafiyanın banisi hesab olunur, o, bu kitabında insanın dünyaya yayılmasının təbii şəraitdən qaynaqlandığını iddia edir. Bir ölkədə, bütün dünyada və ya dünyanın bir hissəsində, təbii, bəşəri və iqtisadi hadisələrin paylanması, bunlar arasındakı əlaqələr ilə səbəblər və nəticələri araşdıraraq, dövlət işlərində töhfələr verir. Qütb bölgələrinin və ekvatorial Afrikada dövlət quruluşlarının zəifliyi və orta genişliklərdə güclü və köklü dövlətlərin qurulması coğrafiyanın siyasətə təsirinin nümunələridir. Geosiyasət və geostrategiya, siyasi coğrafiyada tərif və maraq baxımından oxşar olan, lakin sinonim olmayan iki anlayışdır. Geostrategiya, məlumat baxımından siyasi və hərbi planlaşdırmanı dəstəkləyən, əlaqələndirən və ya təsir edən coğrafi amillər tərəfindən idarə olunan bir növ xarici siyasət növü olan geosiyasətin alt şöbəsidir. Geosiyasət siyasi coğrafiyadan qaynaqlanan bir elm sahəsidir. Bu elm, siyasi coğrafiyanın dövlətlərə verdiyi üstünlük və çatışmazlıqları araşdırır.

Politologiya və ya siyasi elm — politologiya siyasətin elmi tədqiqidir. Bu, idarəetmə və güc sistemləri, siyasi fəaliyyətlərin, siyasi düşüncələrin, siyasi davranışların və əlaqəli konstitusiyaların və qanunların təhlili ilə məşğul olan sosial elmdir. Siyasi elm sosial elmlər içərisində nisbətən yeni olsa da, öz başlanğıcını tarix, siyasi fəlsəfə, siyasi iqtisad kimi elmlərdən götürmüşdür. Elmin yeni olmasına baxmayaraq, bir çoxları onun banisi kimi Aristoteli qəbul edirlər. Siyasi elmin kökündə duran fikirlərə hələ qədim Çin və Hindistanda, Aristotel və Platonun əsərlərində rast gəlinsə də bir elm kimi onun formalaşmağı XIX əsrin 60-cı illərinə təsadüf edir. 1903-cü ildə Beynəlxalq Siyasi Elmlər Assosiasiyasının 1906-cı ildə isə Amerika Siyasi Elm Jurnalının əsasının qoyulması ilə bu sahədə tədqiqatlar daha da genişlənmişdir. 1950–1960-cı illərdə elm aləmində baş vermiş Biheviorist inqilab nəticəsində Siyasi elm daha da təkmilləşərək insanların fərd və qrup halında davranışına doğru istiqamətlənmişdir. Müasir politologiyanı ümumiyyətlə müqayisəli siyasət, beynəlxalq münasibətlər və siyasi nəzəriyyə kimi üç alt fənnə bölmək olar. Digər alt fənlər dövlət siyasəti və idarəetmə, daxili siyasət və hökumət (çox vaxt müqayisəli siyasət çərçivəsində öyrənilir), siyasi iqtisadiyyat və siyasi metodologiyadır. Bundan əlavə, iqtisadiyyat, hüquq, sosiologiya, tarix, fəlsəfə, coğrafiya, jurnalistika, antropologiya, psixologiya və sosial siyasət.

Siyasi fəlsəfə — Fəlsəfə və siyasi elmin qovşağında yerləşən, siyasətə, siyasi dəyərlərə, siyasi gerçəkliyin mahiyyətinə və siyasi analizin ilkin intellektual şərtlərinə dair fikirləri öyrənən elm sahəsidir. Siyasi fəlsəfənin tədqiq etdiyi mövzulara siyasət, azadlıq, ədalət, mülkiyyət, hüquqlar, qanunlar və səlahiyyət sahibləri tərəfindən hüquqi bazanın gücləndirilməsi aiddir. Onlar nədirlər, onlara nəyə görə (bəzən ümumiyyətlə) ehtiyac var, siyasi gücü legitim edən nədir və o hansı hüquqlar və azadlıqları qorumalıdır və niyə, bu hansı formada olmaldıır və niyə, qanunla nədir, əgər varsa, vətəndaşların legitim hökumət qarşısında öhdəlikləri nədir və əgər mümkünsə, bu öhdəliklərdən nə zaman imtina etmək olar. Sadə dillə desək, "siyasi fəlsəfə" termini dedikdə fəlsəfənin texniki fənlərinə aid olması hökmən olmayan, siyasət haqqında ümumi baxışlara və ya spesifik etikaya, siyasi inanca və ya yanaşmaya istinad edilir. Başqa sözlə, siyasi fəlsəfə siyasi hadisələrin və proseslərin mahiyyətini, onların qarşılıqlı təsirini araşdırır. Onun predmetinə siyasət ilə hakimiyyətin qarşılıqlı əlaqələri, onun maddi və ideal formaları – dövlət, vətəndaş cəmiyyəti, siyasi şüur və digər məsələlər daxildir. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi bu elm fəlsəfə ilə siyasi elmin qovşağında yaranan sahədir. O, siyasət dünyasının mənəvi və dünyagörüşü səpkilərini öyrənir. Digər tərəfdən siyasət insanların dünyagörüşü, normativ xarakterli dəyərlərinin formalaşdığı fəaliyyət sahəsi olduğundan siyasi fəlsəfə də cəmiyyətin siyasi sistemi və təşkilinin prinsiplərini təhlil edir. Siyasət fəlsəfəsinin tədqiqat sahəsi – siyasi münasibətlər üzərində qurulan siyasi ideyalar və institutlardır.

Siyasi hakimiyyət — bir nəfərin və ya elitanın vətəndaşların və cəmiyyətin davranışını milli maraqlardan irəli gələrək idarə etmə imkanları. Bu anlayış bir qayda olaraq "dövlət hakmiyyəti" anlayışı ilə bir anlamda işlənir.

Siyasi inteqrasiya (ing. Political Integration) — qarşılıqlı əməkdaşlığa yönəlmiş iki və ya daha çox siyasi quruluşun daha dar mənada yaxınlaşma prosesi, dövlətlərarası səviyyədə müəyyən bir ayrılmaz siyasi sistem kompleksinin meydana gəlməsidir . Bu cür inteqrasiyanın xarakterik nəticələrindən biri də bu strukturların birləşdirilməsidir. Eyni zamanda, hər hansı bir məsələnin ortaq şəkildə həlli üçün həm rəsmi, həm də qeyri-rəsmi qurumların olması lazımdır. İnteqrasiya olunmuş cəmiyyətdə inteqrasiya iştirakçıları arasındakı əməliyyat səviyyəsinin artdığı və maraqlar və dəyərlər birliyinin artdığı güman edilir. Karl Doyç inteqrasiyada dövlətlərin qarşılıqlı gözləntiləri sabit olduğu təqdirdə dövlətlər arasındakı ziddiyyətlərin sülh yolu ilə həll ediləcəyini görür. Beləliklə, inteqrasiyanı həm dövlət, həm də bir proses olaraq görür. Dövlət olaraq inteqrasiyaya ən yaxşı şəkildə siyasi bir toplum kimi baxılır. İnteqrasiya prosesi, iştirak edən bütün təşkilatlar üçün minimum xərclərlə maksimum qarşılıqlı fayda əldə etməyə imkan verir. Buna baxmayaraq, inteqrasiya bütün aktyorların bu proses üçün əhəmiyyətli dərəcədə hazırlaşmasını və idarəetmələrinin yaxşı keyfiyyətini tələb edir.

Siyasi iqtisadiyyat — insan cəmiyyətinin müxtəlif inkişaf mərhələlərində həyat üçün zəruri vasitələrin istehsalı, bölgüsü və mübadiləsi qanunlarını öyrənən elm. Siyasi-iqtisad müstəqil elmi sahə kimi XVI əsrin sonunda yaranıb. Siyasi-iqtisadın inkişafında xüsusi rolu A. Smit və D. Rikardo oynayıblar. Sürətlə inkişaf edən kapitalizm cəmiyətinin, onun maddi sərvətlərini (manufaktura, dənizçilik, ticarət və sairə)əsasları kimi, onun ictimai məcmusunda, ümumiyətlə əməyi elan edirdilər. Dəyərin əmək nəzəriyəsi əsasında əmək gəlirlərinin mənşəyinin izahına cəhd edilmişdir, eləcə də iqtisadi meyarlara əsasən burjua cəmiyətinin əsas sinifləri qeyd edilmişdir. Siyasi-iqtisadın elm kimi inkişafına, öz əsərlərində burjua cəmiyətini, onun hərəkət və inkişaf qanunlarını dərin və hərtəfərli təhlil edən, iqtisadi proseslərin təkamülünün zərurətini göstərən, K. Marks böyük töhfə vermişdir. Cəmiyətin öyrənilməsinə hərtərəfli baxış, Makrsa nəinki burjua cəmiyətinin mahiyətini (Kapital) açmağa, həm də onun ziddiyətlərini göstərməyə, onun inkişafının dərin meyllərini, xüsusi ilə elmini və məhsuldar qüvvələrini tətqiq etməyə imkan verdi. Marks qeyd edirdi ki tarixin hərəkətinin əsasında, spesifikası istehsalat münasibətləri ilə şərtlənən, istehsalın sosial forması durur. Marks dəyərin sosial əmək forması kimi, müvafiq olaraq əmək subyektlərinin (o vaxtki burjua cəmiyəti çərçivəsində — işçilərin və kapitalistlərin) tətqiqinə böyük önəm verirdi. Neoklassik nəzəriyənin (J. B Səy, A. Marşall, F. Hayek, L. Mizes, M. Fridmen və b.) əsasında iqtisadi təzahürlərin xarici formaları durur.

Siyasi iqtisadiyyat — insan cəmiyyətinin müxtəlif inkişaf mərhələlərində həyat üçün zəruri vasitələrin istehsalı, bölgüsü və mübadiləsi qanunlarını öyrənən elm. Siyasi-iqtisad müstəqil elmi sahə kimi XVI əsrin sonunda yaranıb. Siyasi-iqtisadın inkişafında xüsusi rolu A. Smit və D. Rikardo oynayıblar. Sürətlə inkişaf edən kapitalizm cəmiyətinin, onun maddi sərvətlərini (manufaktura, dənizçilik, ticarət və sairə)əsasları kimi, onun ictimai məcmusunda, ümumiyətlə əməyi elan edirdilər. Dəyərin əmək nəzəriyəsi əsasında əmək gəlirlərinin mənşəyinin izahına cəhd edilmişdir, eləcə də iqtisadi meyarlara əsasən burjua cəmiyətinin əsas sinifləri qeyd edilmişdir. Siyasi-iqtisadın elm kimi inkişafına, öz əsərlərində burjua cəmiyətini, onun hərəkət və inkişaf qanunlarını dərin və hərtəfərli təhlil edən, iqtisadi proseslərin təkamülünün zərurətini göstərən, K. Marks böyük töhfə vermişdir. Cəmiyətin öyrənilməsinə hərtərəfli baxış, Makrsa nəinki burjua cəmiyətinin mahiyətini (Kapital) açmağa, həm də onun ziddiyətlərini göstərməyə, onun inkişafının dərin meyllərini, xüsusi ilə elmini və məhsuldar qüvvələrini tətqiq etməyə imkan verdi. Marks qeyd edirdi ki tarixin hərəkətinin əsasında, spesifikası istehsalat münasibətləri ilə şərtlənən, istehsalın sosial forması durur. Marks dəyərin sosial əmək forması kimi, müvafiq olaraq əmək subyektlərinin (o vaxtki burjua cəmiyəti çərçivəsində — işçilərin və kapitalistlərin) tətqiqinə böyük önəm verirdi. Neoklassik nəzəriyənin (J. B Səy, A. Marşall, F. Hayek, L. Mizes, M. Fridmen və b.) əsasında iqtisadi təzahürlərin xarici formaları durur.

Siyasi komissar (rus. политический руководитель) — siyasi təhsil və təşkilatlanma üçün məsul olan nəzarətçi siyasi zabitdir və hərbin sivil nəzarətini həyata keçirirdi. Tarixdə the commissaire politique (siyasi komissarlıq) ilk dəfə Fransa inqilabı (1789-99) zamanı meydana gəlmiş, əks-inqilabi fikrə və fəaliyyətə qarşı mübarizə aparmış və beləliklə respublikaçıların qələbəsini təmin etmişdir. Fransız respublikaçı mənşəyinə baxmayaraq, siyasi komissar adətən 1917-ci ilin Rusiya müvəqqəti hökumətinin onları hökumətin siyasi nəzarətini təmin etmək üçün hərbi qüvvələrə tanıtdığı SSRİ (1917-91) ilə əlaqədar idi. Oktyabr inqilabı ilə kommunist rejimində yaranan siyasi komissar, Qızıl Orduda 1942-ci ilə qədər qaldı. Qızıl Orduda və Sovet ordusunda siyasi komissar, 1918-24, 1937-40 və 1941-42 dövrləri ərzində mövcud olmuşdur, lakin hər Qızıl Ordu siyasi zabiti komissar deyildi. Siyasi komissar, bölük komandiri hərbi rütbəsinə bərabər mövqeyə malik idi, eləcə də komissarın bölük komandirinin əmrlərini ləğv etməyə səlahiyyəti çatırdı. Qızıl Ordunun tarixi ərzində, siyasi zabitlər bölük komandirlərinə tabe ediləndə siyasi komissar vəzifəsi mövcud deyildi. Rus hərbinin siyasi nəzarəti, hər bölüyə və hissəyə, donanma daxil olmaqla, rotadan diviziya səviyyəsinə qədər siyasi komissar tərəfindən aparılırdı. İnqilabi hərbi şuralar orduda, cəbhədə, donanmada ən azı 3 üzv – komandir və 2 siyasi işçi daxil olmaqla, yaradılmışdı.

Siyasi şərhçi və ya siyasi kommentator — öz siyasi fikirlərini ictimai səsləndirən şəxs, siyasi tənqidçi. Siyasi şərhçilər uzun müddətdir ki, mövcud idi, ancaq 1950-ci illərdə ABŞ-də politologiya dalğası başlamışdır. Politologiya və siyasi şərhçilik iki fərqli anlayış olsa da, siyasət özü "elm" kimi qəbul edilir.

Siyasi korrupsiya — gəlir əldə etmək üçün hökumət rəsmiləri və ya onların şəbəkə əlaqələrindən qeyri-qanuni şəxslərin səlahiyyətlərinin istifadəsi. Korrupsiyanın müxtəlif forması var: rüşvət, qəsb, nepotizm, parokializm, qəyyumluq və mənimsəmə.

Siyasi mədəniyyət — mənəvi mədəniyyətin tərkib hissəsi olan siyasi mədəniyyət politologiya elminin mühüm anlayışlarından biridir. Siyasi mədəniyyət anlayışı iki mənada işlənir. Geniş mənada siyasi mədəniyyət bəşər cəmiyyətinin yaratmış olduğu ümumi mədəniyyətin bir hissəsi kimi işlənir. Yəni bu halda iqtisadi mədəniyyət, dini mədəniyyət, əxlaqi mədəniyyət və s. kimi hər bir cəmiyyətdə siyasi mədəniyyət də mövcuddur. Onlar bir-biri ilə sıx bağlıdır. Dar mənada siyasi mədəniyyət hər bir fərdin, sosial qrupun, sinfin və ya millətin siyasi davranış və fəaliyyət qaydalarının, onların siyasətdə, siyasi hakimiyyətə münasibətlərinin ifadəsi kimi başa düşülür. «Siyasi mədəniyyət» anlayışını politologiya elminə ilk dəfə Amerika politoloqları Q.Almond və S.Verba gətirmiş və onu politologiya elminin mühüm kateqoriyalarından biri kimi şərh etmişlər. Q.Almond və S.Verba «Vətəndaş mədəniyyəti» əsərində siyasi mədəniyyətin cəmiyyətin siyasi sistemində, siyasi rejimlərdəki rolunu yüksək qiymətləndirərək belə bir ümumi nəticəyə gəlmişlər ki, demokratiyanın inkişafı və demokratik rejimin meydana gəlməsi və formalaşması hər şeydən əvvəl, yüksək siyasi mədəniyyət tələb edir və onun sayəsində mümkündür. Siyasi mədəniyyət bütövlükdə siyasi davranış siyasi biliklərə yiyələnmək, siyasi baxışları qiymətləndirmək, nəhayət, siyasi fəaliyyət mədəniyyətidir.

Siyasi məhbus — şəxsi azadlığını özünün başlıca hüquqlarından məhrum olaraq itirmiş insan. Həmin hüquqlar Avropa İnsan Haqları Konvensiyasında və digər sənədlərdə qeyd edilən hüquqlardır. Bu sıraya söz, ifadə, vicdan, din və sərbəst toplaşmaq azadlıqları daxildir. Əgər bir şəxsin azadlıqdan məhrum edilməsinin tam olaraq siyasi səbəblərdən baş verdiyi aşkardırsa, bu halda da həmin şəxs siyasi məhbus adı daşıyır.Hətta siyasi həbsxana kimi tanınan bəzi həbsxanalar, yalnız siyasi məhbusların saxlanılması üçün ayrılıb.

Siyasi partiya — öz namizədlərini siyasi vəzifələrə təyin etmək yolu ilə dövlət siyasətinə təsir etməyə çalışan siyasi təşkilat. Partiyalar etiraz aksiyalarında və seçki kampaniyalarında iştirak edir, müxtəlif maraqlar əsasında, xüsusi məqsədlər üçün ifadə edilmiş ideologiyaları təbliğ edirlər. Siyasi partiyanın təsis edilməsinə və onun nəzarətinə yardımçı olan könüllü şəxs partiyanın təşkilatçısı adlanır. Bu şəxs eyni zamanda partiya işçisi hesab edilir. Adətən siyasi partiya partiya rəhbəri (lideri), partiya katibi, partiya xəzinədarı və partiya sədri tərəfindən idarə edilir. Partiya lideri partiyanı təmsil edən ən səlahiyyətli üzv və nümayəndədir. Partiya katibi gündəlik işə və partiya yığıncaqlarının hesabatını saxlamağa cavabdehdir. Xəzinədar üzvlük haqqlarına görə məsuliyyət daşıyır. Partiya sədrinin əsas vəzifəsi isə partiya üzvlərini toplamaq və çağırmaq məqsədilə strategiyalar yaratmaqdır. Sədr, həmçinin, partiyanın yığıncaqlarına sədrlik edir.

Siyasi plüralizm - müxtəlif fikirlər əsasında müəyyənləşən rəy, bir neçə siyasi partiyanın bir istiqamətdə müxtəlif fikirlərdə ortaq məxrəcə gəlməsi. Siyasi plüralizmin mövcudluğu üçün azad söz və azad KİV, çoxpartiyalı sistem, azad seçki, parlamentarizm, dövlətdən asılı olmayan ictimai təşkilatların olması zəruridir.

Bu məqalə ümumiyyətlə inqilabçılıq anlayışı ilə əlaqədardır. Sosializmdə islahat üçün, Reformizmə baxın. İslahatçılıq və ya reformizm — cəmiyyətdəki zəruri dəyişikliklərin qəfildən dövrim yolu ilə deyil, reformlar yolu ilə hamar bir keçid şəklində olması fikridir. İnqilabçılıq prinsipi əsas prinsiplərə uyğun yenilikçi bir prinsipdir. Köhnə qurumları məhv etmək və yenilərini əvəz etməkdir. İnqilabçılıq son nəticədə inkişafın ideologiya/modeli kimi qəbul edilə bilər. Bu modelin orijinallığı ondan ibarətdir ki, cəmiyyət daxilində ziddiyyətlər və sinif differensiallaşdırmaları səbəb olmadan iqtisadi-sosial inkişafa nail olmaq məqsədi daşıyır. Bu məqsəd üçün ən uyğun yol statizm kimi qiymətləndirilir və ölkələrin sosial inkişafa qeyri-kapitalist yolla nail olması və kapitalizmi kənara qoymaları məqsədəuyğundur.

Siyasi rejim — bir dövlət idarəolunmasında suverenliyin kim tərəfindən və nə şəkildə istifadə ediləcəyini təyin edən formal və informal qayda və vasitələri ifadə edir. Siyasi rejimin digər adı "hökumət sistemi"dir. Siyasi rejimləri ümumiyyətlə; iştirak ağırlıqlı (birbaşa demokratiya), təmsil ağırlıqlı (təmsili demokratiya), olmaq üzrə iki qrupda yığmaq mümkündür. Birbaşa demokratiya, xalqın rəhbərliklə əlaqədar qərarları özünün al/götürməsi və bunu yenə özünün tətbiqi deməkdir. Gerçək həyatda doğrudan demokratiyanın tam mənasıyla tətbiq olunması asan deyil. Çünki, doğrudan demokratiyalarda cəmiyyətdə hər fərdin cəmiyyəti maraqlandıran qərarlara və edilən tətbiqlərə şəxsən iştirakı haqqında danışılan olmaq olmalıdır. Bunun isə günümüz cəmiyyətlərində tətbiq olunma imkanı olduqca güc və hətta qeyri-mümkündür. Təmsili (nümayəndəli) demokratiyalar isə xalqın özünü idarə edəcək nümayəndələrini seçməsi və onlara idarə etmə səlahiyyətini təhvil verməsi mənasını verməkdədir. İndiki vaxtda tətbiq olunma imkanı olduqca güc və hətta qeyri-mümkün olan doğrudan demokratiyalar bir tərəfə buraxılsa təmsili demokratiyaları; parlamentar rejim, başçılıq rejimi, yarı-başçılıq rejimi və məclis hökuməti sistemi olmaq üzrə dörd qrupa ayırmaq mümkündür. Təmsili demokratiyalar içərisində Parlamentar rejimin təməl xüsusiyyətlərini bu şəkildə yekunlaşdırmaq mümkündür: Parlamentar rejimdə qanunuma və icra etmə orqanları hukuken bir-birindən müstəqildir, ancaq aralarında bir sıra əməkdaşlıq və qarlılıqlı təsir mexanizmləri vardır.

Siyasi repressiya (lat. repressio - əzmə, zülm etmə) — dövlət orqanları, dövlət tərəfindən tətbiq edilən cəza tədbiri. Siyasi təzyiq bəzən siyasi ayrı-seçkilik termini ilə sinonim kimi istifadə olunur. İnsan hüquqlarının pozulması, nəzarətdən sui-istifadə, polis şiddəti, həbs, vətəndaş hüquqlarının məhdudlaşdırılması, zorakılıq aktları və ya terrorizm, qətl, məhkəmədənkənar qətl, işgəncə, adam oğurluğu və siyasi fəalların, dissidentlərin və ya ümumi əhalinin məhkəmədənkənar cəzalandırılması kimi ayrı-seçkilik siyasəti həyata keçirilir.

Siyasi repressiya (lat. repressio - əzmə, zülm etmə) — dövlət orqanları, dövlət tərəfindən tətbiq edilən cəza tədbiri. Siyasi təzyiq bəzən siyasi ayrı-seçkilik termini ilə sinonim kimi istifadə olunur. İnsan hüquqlarının pozulması, nəzarətdən sui-istifadə, polis şiddəti, həbs, vətəndaş hüquqlarının məhdudlaşdırılması, zorakılıq aktları və ya terrorizm, qətl, məhkəmədənkənar qətl, işgəncə, adam oğurluğu və siyasi fəalların, dissidentlərin və ya ümumi əhalinin məhkəmədənkənar cəzalandırılması kimi ayrı-seçkilik siyasəti həyata keçirilir.

Ümumi mənada siyasi sistem, cəmiyyətin siyasi həyatında rol alan siyasi qurumları və digər ictimai qurumları, bunların fəaliyyətini və qarşılıqlı münasibətləri ifadə edir. Əlbəttə ki, hər cəmiyyətin siyasi sistemi onun inkişafının qanunauyğun nəticəsi kimi formalaşır. Siyasi sistem cəmiyyətin sosial-siyasi təbiətini, mövcud siyasi münasibətləri, təsisatları, normaları və hakimiyyətin təşkili prinsiplərini ifadə edir. Kilsələr, yaxud vətəndaş cəmiyyətin digər ünsürləri, ictimai birliklər kimi, bunları da siyasi sistemin bir parcasıdır. Siyasi sistem bütövlükdə ictimai sistemin mühüm hissələrindən, ünsürlərindən biridir. O, siyasi hakimiyyətin təşkilini, cəmiyyətlə dövlət arasındakı münasibətləri ehtiva edir və ictimai sistemin digər hissələri ilə – sosial, iqtisadi, ideoloji, etik, hüquqi, mədəni sistemlərlə qarşılıqlı əlaqədədir. Konkret cəmiyyətin siyasi sistemi bir sıra amillərlə müəyyən olunur. Bu amillər içərisində cəmiyyətin sosial strukturunu, idarəçilik formasını, dövlətin tipini, siyasi rejimin xarakterini, sosial-siyasi münasibətləri, dövlətin siyasi-hüquqi statusunu, cəmiyyətdə siyasi-ideoloji və mədəni münasibətlərin xarakterini, siyasi həyatın formalaşmasının tarixi və milli ənənələrini göstərmək olar. Müasir politologiyada və sosiologiyada cəmiyyətin siyasi sisteminin öyrənilməsi mühüm yer tutur. Bu sahədə D. İston, Q. Almund, K. Doytç, D. Trumen, Q. Pauell, M. Kaplan, T. Parsnos, St.

Siyasi tarix siyasi hadisələrin, ideyaların, hərəkatların, hökumət orqanlarının, seçicilərin, partiyaların və liderlərin təsviri və tədqiqidir. Tarixin digər sahələri ilə, o cümlədən diplomatik tarix, konstitusiya tarixi, ictimai tarix, xalq tarixilə sıx bağlıdır. Siyasi tarix böyük cəmiyyətlərdə hakimiyyətin təşkili və fəaliyyətini öyrənir. Təxminən 1960-cı illərdən başlayaraq, rəqabət aparan alt fənlərin, xüsusən də sosial tarix və mədəniyyət tarixinin yüksəlişi, diqqəti siyasi elitaların fəaliyyətinə yönəltməyə meylli olan "ənənəvi" siyasi tarixin nüfuzunun azalmasına səbəb oldu. 1975-ci ildən 1995-ci ilə qədər iki onillikdə Amerika universitetlərində sosial tarixlə eyniləşdirilən tarix professorlarının nisbəti 31%-dən 41%-ə yüksəldi, siyasi tarixçilərin nisbəti isə 40%-dən 30%-ə düşdü. Dünyanın siyasi tarixi siyasət və hökumət tarixini qlobal miqyasda, o cümlədən beynəlxalq münasibətlərdə araşdırır. İlk elmi siyasi tarix 19-cu əsrdə Almaniyada Leopold fon Ranke tərəfindən yazılmışdır. Onun metodologiyaları tarixçilərin mənbələri tənqidi şəkildə araşdırmalarına dərindən təsir etdi. Siyasi tarixin mühüm aspekti ideologiyanın tarixi dəyişiklik qüvvəsi kimi öyrənilməsidir. Müəlliflərdən biri iddia edir ki, "bütövlükdə siyasi tarix ideoloji fərqləri və onların nəticələrini öyrənmədən mövcud ola bilməz".

Siyasi siyahı, partiya siyahısı və ya seçki siyahısı — adətən proporsional və ya qarışıq seçki sistemlərində, eyni zamanda bəzi çoxluqlu seçki sistemlərində olan seçki üçün namizədlər qrupu. Seçki siyahısı siyasi partiya tərəfindən qeydə alınır və ya müstəqil namizədlər qrupunu təşkil edilir. Siyahılar açıq ola bilər, bu halda seçicilər qalib namizədlərin reytinqinə müəyyən təsir göstərə bilər. Bu həmçinin, qapalı ola bilər ki, bu halda namizədlərin sırası siyahının qeydiyyatı zamanı müəyyən edilir. Seçilmiş nümayəndə öz yerini tərk edən zaman proporsional nümayəndəlik siyahı sistemindəki təsadüfi vakansiya adətən yerini tərk etmiş nümayəndənin siyahısında daha seçilməmiş ən yüksək səviyyəli namizəd tərəfindən doldurulur. Şəxsi və ya partiya-strateji səbəblərə görə, bu şəxs yerini aşağı səviyyəli həmkarına verməyi seçə bilər. Əvəzedici siyahılar bəzən tək ötürülə bilən səsli seçki sistemlərində təsadüfi vakant yerləri doldurmaq üçün istifadə olunur. Buna misal olaraq 1984-cü ildən İrlandiyada keçirilən Avropa Parlamentinə seçkiləri göstərmək olar.

Siyasi tarix siyasi hadisələrin, ideyaların, hərəkatların, hökumət orqanlarının, seçicilərin, partiyaların və liderlərin təsviri və tədqiqidir. Tarixin digər sahələri ilə, o cümlədən diplomatik tarix, konstitusiya tarixi, ictimai tarix, xalq tarixilə sıx bağlıdır. Siyasi tarix böyük cəmiyyətlərdə hakimiyyətin təşkili və fəaliyyətini öyrənir. Təxminən 1960-cı illərdən başlayaraq, rəqabət aparan alt fənlərin, xüsusən də sosial tarix və mədəniyyət tarixinin yüksəlişi, diqqəti siyasi elitaların fəaliyyətinə yönəltməyə meylli olan "ənənəvi" siyasi tarixin nüfuzunun azalmasına səbəb oldu. 1975-ci ildən 1995-ci ilə qədər iki onillikdə Amerika universitetlərində sosial tarixlə eyniləşdirilən tarix professorlarının nisbəti 31%-dən 41%-ə yüksəldi, siyasi tarixçilərin nisbəti isə 40%-dən 30%-ə düşdü. Dünyanın siyasi tarixi siyasət və hökumət tarixini qlobal miqyasda, o cümlədən beynəlxalq münasibətlərdə araşdırır. İlk elmi siyasi tarix 19-cu əsrdə Almaniyada Leopold fon Ranke tərəfindən yazılmışdır. Onun metodologiyaları tarixçilərin mənbələri tənqidi şəkildə araşdırmalarına dərindən təsir etdi. Siyasi tarixin mühüm aspekti ideologiyanın tarixi dəyişiklik qüvvəsi kimi öyrənilməsidir. Müəlliflərdən biri iddia edir ki, "bütövlükdə siyasi tarix ideoloji fərqləri və onların nəticələrini öyrənmədən mövcud ola bilməz".

Xarici siyasət — digər dövlətlərin davranışına təsir göstərmək və ya öz davranışını beynəlxalq mühitə uyğunlaşdırmaq üçün dövlətin həyata keçirdiyi fəaliyyətlər sistemi. Xarici siyasətin başlıca məqsədi milli maraqların müdafiəsidir. Xarici siyasətin həyata keçirilməsinin bir çox vasitələri mövcuddur ki, onların içində ən əhəmiyyətlisi diplomatiyadır. Müharibələr də xarici siyasətin həyata keçirilmə vasitələrindəndir. Xarici siyasətin təbiətinə beynəlxalq münasibətlər elmində müxtəlif fərqli yanaşmalar mövcuddur. Bir yanaşma belə hesab edir ki, dövlətin xarici siyasəti onun daxili siyasətinin davamı və ya bir növ xarici uzantısıdır. Başqa yanaşmanın tərəfdarları, xüsusən də beynəlxalq münasibətlər elmində neorealist məktəbin nümayəndələri isə, əksinə, iddia edirlər ki, xarici siyasətin formalaşmasında daxili siyasət heç bir rol oynamır. Kennet Volts buna klassik misal kimi Soyuq müharibə illərində Sovet və ABŞ xarici siyasətlərini nümunə göstərir. Belə ki, siyasi və sosial-iqtisadi quruluşlarında, eləcə də hakim ideologiyalarında fundamental fərqlər və ziddiyyətlər olmasına baxmayaraq hər iki dövlət, demək olar ki, oxşar xarici siyasət yürüdürdü. Neorealistlərin fikrincə xarici siyasətin əsas determinantı Beynəlxalq sistemin strukturudur.

Azərbaycanın xarici siyasəti — Azərbaycan dövləti xarici məsələlərdə yalnız Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrdən irəli gələn müddəalarla məhdudlaşır. Azərbaycan Respublikasında müstəqil siyasət anlayışı SSRİ-nin dağılması, imperiyanın tərkibində olan ölkələrin müstəqillik əldə etməsi ilə eyni vaxta təsadüf edir. Buna qədər digər müttəfiq respublikalarda olduğu kimi Azərbaycan SSR-də də siyasəti Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının rəhbərliyi müəyyən edirdi. Ancaq 1984-cü ildən SSRİ-də başlayan yenidənqurma layihəsinin nəticəsində sərbəstlik Azərbaycana da çatdı. 1991-ci ilin 18 oktyabrında Azərbaycan müstəqil dövlət elan edildi. Bununla da müstəqil ölkənin daxili və xarici siyasətinin əsası qoyuldu. Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra ölkədə qısa müddətdə hakimiyyət dəyişiklikləri baş verirdi ki, bu da xarici siyasətə təsirsiz ötüşmürdü. İlk müstəqillik illərində Azərbaycan BMT, ATƏT kimi mötəbər qurumların üzvü idi. Eyni zamanda hakimiyyət beynəlxalq neft şirkətləri ilə Xəzər dənizinin karbohidrogen ehtiyatlarının dünya bazarına çıxarılması istiqamətində danışıqlar aparırdı. Müstəqilliyin ilk illərində Azərbaycanda ilk siyasi təsisatlar, partiyalar, qeyri-hökumət təşkilatları yarandı.

Fransa Respublikasının beynəlxalq əlaqələri Fransa hökumətinin xarici dünya ilə əlaqələri. Qərbi Avropada yerləşən Fransa əsas Avropa ölkələrindən biridir və orta əsrlərdən bəri Avropa və beynəlxalq tarixdə görkəmli və tarixi rol oynamışdır. FransaBirləşmiş Millətlər Təşkilatının, NATO-nun və Avropa Kömür və Polad Birliyinin (Avropa Birliyinin sələfi) qurucularından biridir. Onun əsas müttəfiqləri Almaniya, İtaliya, ABŞ, digər NATO ölkələri və Avropa İttifaqıdır. Birləşmiş Millətlər Təşkilatında Fransa Təhlükəsizlik Şurasında daimi bir yerdədir və ixtisaslaşmış və əlaqəli qurumlarının çoxunun üzvüdür. Fransa həm də Aralıq dənizi Birliyinin qurucularından biridir və həm regional, həm də qlobal qlobal siyasətdə əsas rol oynayır. == Jak Şirakın dövründə Fransanın xarici siyasəti == 1995-ci ilin yazında 14 yaşlı "Mitterrand dövrü" başa çatdıqda və Cümhuriyyət partiyasını dəstəkləyən Alyansın lideri Jak Şirak Fransa prezidenti oldu, bir çox analitik, seçki kampaniyasından daha çox ölkənin xarici siyasətində ola biləcək dəyişikliklər haqqında çox ehtiyatlı fərziyyələr söylədi. ritorika, son illərdə ODA rəhbərliyi, Fransa, müstəqillik və böyüklük, antiamerikanizm, imtiyaz kimi postulatlara güvənən General de Gollun ideoloji irsini getdikcə daha çox sitat gətirir Sovet İttifaqı ilə tərəfdaşlıq, müstəqil dayandırıcı qüvvələrin qurulması. Fransa ABŞ-nin qlobal siyasi rəhbərliyindən məmnun deyildi, güc təzyiqinin taktikası və "qabaqlayıcı tətillər" strategiyası ilə razılaşmadı. Şarl de Qollun dövründə olduğu kimi, Fransa da hegemon bir siyasətə qarşı çıxdı, bütün beynəlxalq birliyin paylaşdığı dəyərlər sistemi üçün.

Müstəqillik qazandıqdan sonra Gürcüstanın xarici siyasəti NATO və Aİ-yə üzv olmağa yönəlib. Gürcüstan həm də Ermənistanla Rusiya arasında, Azərbaycanla Avropa arasında tranzit ölkə rolunu oynayır. 2013-cü ildən etibarən Türkiyə və Azərbaycan Gürcüstanın aparıcı ticarət tərəfdaşlarıdır. Rusiya ilə münasibətlər 2008-ci ildə kəsilmiş və gərgin olaraq qalmaqdadır. == Ümumi xüsusiyyətlər == Gürcüstanın xarici siyasətinin əhəmiyyəti əsasən tranzit ölkə kimi onun əlverişli mövqeyi ilə bağlıdır. Azərbaycan karbohidrogenlərinin Türkiyəyə və AB-nə tranziti məhz Gürcüstandan keçir. Azərbaycanla münaqişə səbəbinə görə Ermənistan da Rusiya və Avropa ilə xarici ticarətini Gürcüstan üzərindən aparmaq məcburiyyətindədir. Nəhayət, AB-dən Çinə tranzit malları Rusiyadan yan keçməklə Gürcüstandan keçir. Gürcüstanın xarici siyasətinə Moskvanın Abxaziya və Cənubi Osetiyanın müstəqilliyini tanıması problemi ilə əlaqəli Rusiya ilə gərgin münasibətləri güclü təsir göstərir. Bu səbəbdən Gürcüstan sərhədlərin qorunmasının lehinə olan Ukrayna ilə yanaşı, Azərbaycanla da isti münasibətlər saxlayır.

Qazaxıstan Respublikasının xarici siyasəti aktivlik, tarazlığı qorumaq istəyi, praqmatizm, konstruktiv dialoq arzusu və çoxtərəfli əməkdaşlıq ilə xarakterizə olunur. Tarixi, geosiyasi və iqtisadi amillərinə görə beynəlxalq aləmdə Qazaxıstan uzun əsrlər boyu beynəlxalq əməkdaşlıq, qonşu ölkələrlə barışıq və onların regional birliyinə hörmət prinsiplərinə əsaslanan xarici siyasət yürüdür. Qazaxıstanın digər ölkələrlə bərabər və qarşılıqlı faydalı əlaqələr qurmağa hazır olduğunu diplomatik əlaqələr qurduğu çox sayda xarici ölkə sübut edir. 1991-ci ildə müstəqillik qazandıqdan bəri respublikamız 130 ölkə ilə diplomatik əlaqələr qurdu. Bir çox səbəbdən, hazırda Orta Asiya və Qazaxıstan dünya siyasətində xüsusi diqqət çəkirlər. Qazaxıstan sürətli inkişafına görə transmilli şirkətlər və digər ölkələr üçün böyük maraq göstərir. Aydındır ki, Qazaxıstan coğrafiyaya görə Orta Asiyada ən böyük ölkədir və iqtisadi inkişaf baxımından bölgədə liderdir. Eyni zamanda, ölkənin gələcək inkişafı üçün böyük potensiala malik olduğunu da qeyd etmək lazımdır. Bu gün Qazaxıstan xarici siyasətinin prioriteti ilk növbədə Rusiya, Çin, Amerika Birləşmiş Ştatları, AB, Orta Asiya və İslam dünyasındakı qonşu ölkələrlə bərabər əlaqələr qurmağı hədəfləyir. Bu baxımdan 2006–2007-ci illərdə bu ölkələrlə və bölgələrlə ikitərəfli əlaqələr xeyli yaxşılaşmışdır.

Qırğızıstanın xarici siyasəti — beynəlxalq məsələlərdə Qırğızıstanın ümumi kursudur. Xarici siyasət Qırğızıstanla digər dövlətlər arasındakı münasibətləri tənzimləyir. Bu siyasət Qırğızıstan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyi tərəfindən həyata keçirilir. Müstəqillik qazandıqdan sonra Qırğızıstanın xarici siyasəti iki istiqaməti ilə müəyyənləşdirildi: birincisi, ölkənin əhəmiyyətli xarici yardımlar olmadan iqtisadi cəhətdən faydalı ola bilməyəcəyi qədər kiçik və çox kasıb olması, ikincisi, ölkənin planetin qeyri-sabit bir hissəsində və həssas vəziyyətdə olması. Bu iki fikir Qırğızıstanın, xüsusən inkişaf etmiş ölkələrə və ən yaxın qonşularına münasibətdə beynəlxalq mövqeyinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir etdi. Qırğızıstan prezidenti Əsgər Akayev və ölkənin nazirləri müstəqillik qazandıqdan sonra başqa ölkələrə bir çox rəsmi səfərlər etdilər, əlaqələr qurdular və tərəfdaşlıq etdilər. Müstəqilliyinin ilk dörd ilində Əsgər Akayev Amerika Birləşmiş Ştatları, Türkiyə, İsveçrə, Yaponiya, Sinqapur və İsrailə ziyarət etdi. Qırğızıstan rəsmiləri İran, Livan və CAR, baş nazirləri isə Avropanın çox ölkələrinə səfər edirlər. Bu səfərlərin nəticələrindən biri də Qırğızıstanın 120 ölkə tərəfindən tanınması və dünyanın 61 ölkəsi ilə diplomatik əlaqələr qurmasıdır. ABŞ səfirliyi Bişkekdə 1992-ci ilin fevralında, Qırğızıstan səfirliyi isə həmin il Vaşinqtonda açıldı.

Türkiyənin xarici siyasəti — Türkiyənin beynəlxalq işlərdə ümumi kursudur. Xarici siyasət Türkiyənin digər dövlətlərlə münasibətlərini tənzimləyir. Siyasət Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyi tərəfindən həyata keçirilir. II Dünya Müharibəsi bitdikdən bəri, Sovet İttifaqını 590 kilometr ortaq sərhəddə olduğu beynəlxalq aləmdə əsas rəqib olaraq görür. 1952-ci ildə Türkiyənin Sovet siyasətindən qorxusu o qədər gücləndi ki, türk siyasətçilər ABŞ-yəvropa Kollektiv Müdafiə Sazişinə (NATO) qoşulmağa qərar verdi. NATO üzvlüyü, Türkiyəni beynəlxalq siyasətdə qırx il davam edən Soyuq Müharibədəki qarşıdurmanın tərəfinə çevirdi. 1960-cı illərdə Türkiyənin SSRİ ilə münasibətləri bir qədər istiləşdi və 1970-ci illərdə iqtisadi əməkdaşlıq haqqında bir sıra ikitərəfli müqavilələrin imzalanmasına səbəb oldu. Bununla birlikdə, 1979-cu ildə Sovetlərin Əfqanıstana işğalı, Türk siyasətçilərinin Sovet ekspansionizmi ilə bağlı qorxularını artırdı və beş ildən çox davam edən münasibətlərin soyumasına səbəb oldu. 1980-ci illərin ortalarından etibarən Türkiyə SSRİ ilə münasibətlərini tədricən bərpa etdi. Ankara və Moskva Sovet qaz yataqlarından Türkiyəyə təbii qaz nəqli planı da daxil olmaqla bir sıra müqavilələr imzaladılar.

Türkmənistanın xarici siyasəti — Türkmənistan Prezidenti tərəfindən müəyyən edilir və Xarici İşlər Nazirliyi tərəfindən həyata keçirilir. 2013 -cü ilin fevral ayından etibarən Türkmənistan dünyanın 148 əyaləti ilə diplomatik əlaqələr qurmuşdur. Xaricdə Türkmənistanın 29 diplomatik nümayəndəliyi və konsulluğu fəaliyyət göstərir. Türkmənistanda otuz xarici dövlətin diplomatik nümayəndəliyi və on beş beynəlxalq təşkilatın nümayəndəliyi fəaliyyət göstərir. Türkmənistanın "daimi bitərəflik haqqında" 50/80 saylı qətnaməsi 12 dekabr 1995 -ci ildə BMT Baş Məclisi tərəfindən rəsmən qəbul edilmişdir. Keçmiş prezident Saparmurat Niyazov Türkmənistanın istisnasız olaraq bütün dövlətlərlə mədəni əlaqələr inkişaf etdirdiyini, xarici dövlətlərin heç biri ilə düşmən münasibətləri olmadığını, heç kimə ərazi iddiası etmədiyini və heç kimin ərazi iddiaları irəli sürmədiyini söylədi. Xarici siyasət bitərəfliyi ölkə Konstitusiyasında mühüm yer tutur. Türkmənistan hökuməti ABŞ və Türkiyəyə mal alqı -satqısı etsə də, Rusiya və İranla əhəmiyyətli ticarət əlaqələrinə malikdir və Əfqanıstanla sərhəd ticarətinin həcmi də artır. Türkmənistanın xarici siyasətində sadalanan ölkələrə təbii qaz ixracatı xüsusi yer tutur. Eyni zamanda, qalıcı bitərəflik statusundan irəli gələrək, ölkə qaz ehtiyatlarının nəqli ilə bağlı qızğın siyasi müzakirəyə girmədən dövlət sərhədində satılması prinsipindən istifadə edir.

Xarici ticarət siyasəti — xarici ticarətə iqtisadi və inzibati vergilər, subsidiyalar, idxal və ixracda birbaşa məhdudiyyətlər, borc vermək və s. təsir göstərməyi nəzərdə tutan dövlətin iqtisadi siyasətinin ayrılmaz hissəsidir. Xarici ticarət siyasəti kontekstində dövlət qanunvericiliklə həm rezidentlərə (ixracatçılara və idxalçılara), həm də əlaqəli qeyri-rezident ortaqlara tabe olan müəyyən xarici ticarət qaydalarını müəyyənləşdirir. Tarixən xarici ticarət siyasətinin iki əks növü ayrılır: proteksionizm və sərbəst ticarət (sərbəst ticarət). "Təmiz formada" kiçik bir xarici ticarət dövriyyəsi və xarici iqtisadi əlaqələrin inkişafı ilə kapitalizmdən əvvəlki dövrlərdə şərti olaraq fərqlənə bilərlər. Müasir şəraitdə dövlətlərin xarici ticarət siyasəti, şəraitə görə optimallaşdırılmış hər iki əksin birləşməsidir. Regionalizm və ya Regional Ticarət Sazişləri (Bölgələr) bölgədəki beynəlxalq ticarətin artırılması məqsədi ilə bir bölgədəki ölkələr tərəfindən hazırlanan ticarət siyasətləri və müqavilələridir. Tərəfdarları, RTA-nı nəhayət daha böyük ikitərəfli və ya çoxtərəfli ticarət sövdələşmələri ilə birləşmək məqsədi ilə sərbəst ticarətin genişləndirilməsi vasitəsi kimi təsvir edirlər. RTS-nin nisbətən lokallaşdırılmış ərazisi, digər ticarət müqavilələrində sıxlığa səbəb olmadan ticarət məsələlərinin həlli üçün də faydalıdır. RTA'ları tənqid edənlər ticarət danışıqlarına müdaxilə etdiklərini, çünki digər tərəflə müqayisədə bir tərəfə və ya haqsız olaraq faydalı ola biləcəyini, xüsusən iştirakçıların bəziləri hələ inkişaf mərhələsində olan ölkələr olduqlarını söyləyirlər.

Xarici valyuta siyasəti — dövlətlər, mərkəzi banklar və beynəlxalq maliyyə qurumları tərəfindən həyata keçirilən pul dövriyyəsi və valyuta münasibətləri sahəsində bir sıra tədbirlər. İqtisadi siyasətin əsas seqmentlərindən biridir. Eyni zamanda, valyuta tənzimlənməsi dövlətin valyuta siyasətinin ifadə üsuludur. Planlaşdırma müddətindən asılı olaraq vardır: Mövcud pul siyasəti; Struktur pul siyasəti. Növlərin fərqləndirilməsinə əlavə olaraq pul siyasəti təzahür formaları ilə fərqlənir ki, bu da “necə?” sualına cavab verir. Endirim siyasəti; Şüar siyasəti (valyuta müdaxiləsi daxil olmaqla); Valyuta ehtiyatlarının şaxələndirilməsi Valyuta məhdudiyyəti (Valyuta nəzarəti); Valyuta konvertasiyasının tənzimlənməsi; Məzənnə rejimi; Devalvasiya və yenidən qiymətləndirmə. Pul siyasətinin həyata keçirilməsinin vasitələrindən biri də valyuta tənzimlənməsi - dünya valyuta sisteminin prinsipləri nəzərə alınmaqla, pul sistemini yaxşılaşdırmaq və səmərəliliyini artırmaq üçün ölkənin daxili və beynəlxalq valyuta münasibətlərinin dövlət tərəfindən tənzimlənməsidir. Валютное право. М.: Юстиция. под ред.

Yaponiya və ABŞ arasında ikitərəfli etimad (təhlükəsizlik) müqavilələri əsasında möhkəmlənmiş münasibətlər Yaponiyanın xarici siyasətinin bünövrəsini təşkil edir. Yaponiya-ABŞ əlaqələri müharibədən sonrakı dövrdə sürətlə inkişaf etməyə başlamışdır. Yaponiya ABŞ-la əlaqələrini gücləndirməyə və qorumağa səy göstərməklə yanaşı, beynəlxalq ictimaiyyətə də əhəmiyyətli dərəcədə yardım edir. Yaponiyanın Qərbi Avropa ölkələri ilə münasibətləri Yaponiya-ABŞ əlaqələri qədər yaxın deyildir. Lakin güclü və tarazlaşdırılmış üçtərəfli əlaqələrə duyulan ehtiyac Yaponiyanın Avropa ilə əlaqələrini qüvvətləndirmək məcburiyyəti ilə üzləşdirmişdir. Yaponiyanın Asiya-Sakit Okean regionuna daxil olan ölkələrlə əlaqələri sadəcə coğrafi şərtlərlə deyil, eyni zamanda mədəni və tarixi yaxınlıqla da ölçülür. Çoxsaylı yapon şirkətlərinin xarici ölkələrdə fəaliyyət göstərməsi, Cənub Şərqi Asiya Dövlətləri Cəmiyyətinə (ASEAN) üzv olan ölkələrdən Yaponiyaya ixracın sürətlə artması, Yaponiya ilə Asiya-Sakit okean bölgəsi arasında insan mübadiləsinin hiss edilən dərəcədə yüksəlməsi ilə Yaponiyanın son illərdə qeyd olunan regionla münasibətlərini xüsusilə yaxınlaşdırmışdır. Bu şərtlər çərçivəsində iqtisadi sahədə nüfuzlu qüvvəyə malik olan Yaponiyanın Asiya-Sakit Okean bölgəsində inkişaf və tarazlığın təmin edilməsində fəal iştirakı labüddür. Rusiya ilə əlaqələri gəlincə, Yaponiya bu ölkə ilə "şimal əraziləri" problemini həll etməklə sülh müqaviləsi imzalamağa çalışır. Yaponiyanın fikrincə, yalnız bundan sonra iki ölkə arasında münasibətlər tam normallaşacaqdır.

İsrailin xarici siyasəti — İsrail Dövlətinin xarici siyasəti. İsrail 11 may 1949-cu il tarixində Birləşmiş Millətlər Təşkilatına üzv olmuşdur. 2017-ci ilin mart ayına olan məlumata əsasən İsrail dünyanın 159 dövləti ilə diplomatik əlaqələrə malikdir. Müvafiq olaraq 1979 və 1994-cü illərdə imzalanmış sülh razılaşmalarına əsasən İsrail iki Ərəb ölkəsi olan Misir və İordaniya ilə həm diplomatik əlaqlərə sahibdir, həm də həmin dövlətlərlə olan sərhədləri açıqdır. ABŞ-la olan yaxın əlaqələr İsrailin xarici siyasətinin əsas hissəsini təşkil edir. İsrail və digər region ölkəsi olan İran arasında əlaqələr isə 1948-ci ildə müstəqil İsrail dövləti yaradıldıqdan 1979-cu ildə baş vermiş İran İslam İnqilabına qədər yaxşı davam etmişdir. İran Türkiyədən sonra İsrail dövlətinin müstəqilliyini tanıyan ikinci müsəlman ölkəsidir. İsrail XX əsrin ortalarında Afrikaya tez-tez xarici yardımlar göndərir və təhsil proqramları həyata keçirirdi. Bu cür xarici yardımlara kənd təsərrüfatı, su təchizatı və səhiyyə sahəsində çalışan ekspertlərin Afrika ölkələrinə göndərilməsi də daxil olmuşdur. 2011-ci ildə Misirdə baş vermiş hadisələr nəticəsində Misir və Türkiyə ilə diplomatik əlaqələr olduqca gərginləşmişdir.

İtaliyanın xarici siyasəti — İtaliyanın xarici siyasətində aşağıdakı istiqamətlər prioritet təşkil edir: Avropa İttifaqı NATO və ABŞ Yaxın Şərq və Aralıq dənizi regionu Balkan regionu Bununla yanaşı, İtaliya Respublikası istər beynəlxalq, istərsə də regional təşkilatlar çərçivəsində dövlətlərlə əlaqələrin inkişaf etdirilməsində maraqlıdır. İtaliyanın xarici siyasətində prioritet sahələr isə aşağıdakılar hesab olunur: İnsan hüquqları Tərksilah Ətraf-mühit Enerji təhlükəsizliyi Terrorizmə qarşı mübarizə NATO – 1955-ci ildən NATO-nun üzvü olan İtaliya Respublikasının bu təşkilata qoşularkən əsas məqsədi təhlükəsizliyinin təmin olunması idi. İtaliya NATO-nun rəhbərliyi altında həyata keçirilən əməliyyat və missiyalara öz əsgərləri ilə töhfə verən 4-cü NATO ölkəsidir. İtaliya Əfqanıstandakı "Azadlığa dəstək" missiyasına 2000 nəfərdən artıq qoşun göndərmişdir. Bununla yanaşı, İtaliya 2006-cı ilin noyabr ayında İraqdan qoşunlarını çıxarsa da, ölkədə vəziyyətin sabitləşdirilməsi üçün görülən tədbirlərə dəstək verir. İtaliya həmçinin, NATO çərçivəsində Aralıq dənizi regionunda terrorçuluğa qarşı keçirilən hərbi dəniz missiyasında da iştirak edir. İtaliya NATO-nun genişlənməsini dəstəkləyir, lakin bu genişlənmə prosesi zamanı Rusiyanın təhlükəsizlik maraqlarının nəzərə alınmasının tərəfdarıdır. ABŞ – İtaliya ilə ABŞ arasında ümumi liberal dəyərlərə əsaslanan dostluq əlaqələri mövcuddur. Siyasi sahədə ABŞ-la İtaliya arasında bütün səviyyələrdə sıx əlaqələr qurulmuşdur və bu, heç vaxt İtaliyanın Avropa inteqrasiya proseslərində iştirakı ilə ziddiyyət təşkil etməmişdir. ABŞ və İtaliya azadlıq, inkişaf, insan hüquqlarına və ümumi dəyərlərə hörmət prinsiplərinə əsaslanan eyni fundamental dəyərləri və maraqları bölüşür.

Almaniya Federativ Respublikası (AFR) — Avropa İttifaqı, G7, G20, İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı və Şimali Atlantika Müqaviləsi Təşkilatının üzvü olan mərkəzi Avropa dövləti. Almaniya 190-dan çox ölkə ilə diplomatik əlaqələr saxlayır. Almaniya da bir sıra ölkələrə ikitərəfli iqtisadi yardım göstərir, lakin yardım alan ölkələrin sayı 1998-ci ildəki 119-dan 2008-ci ildə 57-yə enib. == İctimai diplomatiya == Müxtəlif alman fondları xaricdə alman dili və mədəniyyətinin öyrənilməsini fəal şəkildə təşviq edir. Tələbə mübadiləsi fəal şəkildə həyata keçirilir. 2011-ci ildə Almaniyada Ukraynadan 6204 tələbə, Vyetnamdan 2602 tələbə, Braziliyadan 2400 tələbə təhsil alıb. == İnkişaf etməmiş ölkələrə iqtisadi yardım == Almaniya inkişaf etməmiş ölkələrə fəal yardım göstərir. Məsələn, 2010-cu ildə “Maliyyə əməkdaşlığı” və “Texniki əməkdaşlıq” dövlət proqramları çərçivəsində Albaniyaya 108,2 milyon avro, Bosniya və Herseqovinaya 107,5 milyon avro, Kosovoya 33,0 milyon avro, Makedoniyaya 1 milyon avro, 3 milyon avro vəsait ayrılıb. avro Xorvatiyaya.

Dünyanın Tarixi Şəhərləri Liqası — nadir mədəniyyəti və ənənələri, zəngin tarixi irsi olan şəhərlərin meriyaları tərəfindən yaradılmışdır. Bu təşkilat mədəniyyət, tarix, incəsənət, ekologiya sahəsində proqramların işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsi məqsədilə 1994-cü ildə[mənbə göstərin] qurulmuşdur. Hazırda Dünyanın Tarixi Şəhərləri Liqasında planetimizin 126 şəhəri vardır. == Şəhərlər == Akra Aleksandriya Algiers Amsterdam Andong Afina Bağdad Ballarat Barselona Bordo Boston Bratislava Brüssel Budapeşt Buyeo Chengdu Chiang Mai Cologne Kordoba Krakov Cusco Dijon Dublin Edinburq Fez Florensiya Cenevrə Quadalaxara Gongju Gyeongju The Hague Hanoi Helsingborg Hue Iasi İsfahan İstanbul Qüds Kaesong Katmandu Kazan Kiyev Konya Kyoto Lahore Lissabon Lutsk (Ukraine) Lvov Melburn Mexico City Minsk Montpellier Monreal Nanjing Nara Nikosia Norwich Norwood Payneham and St Peters Odessa Osmanqazi Paris Praqa Kvebek Riqa Roma Santyaqo de Kompostela Şəki (Azərbaycan) Daşkənd Tunis Ulan Bator Varanasi Vyana Xian Yangon Yogyakarta Zaqreb Zhengzhou Sürix Azərbaycanın Şəki şəhərinin Dünyanın Tarixi Şəhərləri Liqasına üzv olması barədə 2008-ci il dekabrın 8-də təşkilatın prezidenti, Yaponiyanın Kyoto şəhər bələdiyyəsinin sədri Daisaku Kodokavadan gəlmiş təbrik məktubunda bildirilir ki, Dünyanın Tarixi Şəhərləri Liqasının İdarə Heyətinin 2008-ci ilin oktyabrında keçirilmiş iclasında Şəki təşkilata üzv qəbul edilmişdir.Azərbaycanın Şuşa şəhəri 14–16 noyabr 2022-ci il tarixlərində Cənubi Koreyanın Andonq şəhərində baş tutan18-ci Dünya Konfransı çərçivəsində keçirilən Baş Assembleyanın iclasında Tarixi Şəhərlər Liqasına daxil edilmişdir.