Azərbaycanca
Язык
Тип
Словари
Словари → Толковый словарь философских терминов

SİSTEM

[alm. System; fr. Systeme; ing. System; osm. tr. manzume, meslek, tr. Dizge; ər. ي ظُىيح yun. Systema – synestanai - birlikdə yerləşdirmək, bir yerə toplamaq. Cəm etmək. yun. Sys-tem – bütöv, tam hissələrdən təşkil olunmuş, birləşdirilmiş] – öz aralarında müəyyən münasibətdə və əlaqədə olan, müəyyən bütövlük, vəhdət əmələ gətirən ünsürlərin məcmusu yaxud öz daxilinə qapalı, sistemli formada olan tam. Bir ideyaya yaxud da dünyagörüşünə görə sistemlənmiş fikirlər, məlumatlar, təlimatlara da sistem deyilir. Bir-biri ilə əlaqəli, bağlı olan elmi yaxud fəl-səfi ideyalara və fikirlərə də sistem deyirlər.
#sistem #sivilizasiya #quruluş #surət #təsnifat #siyasət #sistemləşdirmə #nizam #təsir #monitor #növ #rejim #üzrə #metod #ziyan #təlimatlanmaq #səza #taxta #nimdaş #qan
a b c ç d e ə f g h x i k q l m n o ö p r s ş t u ü v y z
sa se sə sx sı si sk so sp st su sü
SİRR
SİVİLİZASİYA
OBASTAN VİKİ
Heliosentrik sistem
Heliosentrik sistem — Yer və başqa planetlərin öz oxu ətrafında fırlanması və həmçinin Günəş ətrafında orbit üzrə hərəkət etməsi təlimidir. Təbiət elmlərinin inkişafında geniş rol oynamışdır. O dünyanın geosentrik sistemi təlimini ləğv etmişdir. Banisi polyak alimi Nikolay Kopernikdir. O, "Göy sferalarının fırlanması" (1543) əsərində Yerin hərəkətini riyazi əsaslandırmış, Yer və digər beş planetin (XVI əsrdə 6 planet məlum idi) Günəş ətrafında eyni zamanda dolandığını sübut etmişdir. Kopernik planetlərin yerləşmə ardıcıllığını təyin etmiş, Günəşdən nisbi məsafələri təxmini hesablamışdır. Təlimi Cordano Bruno və Qalileo Qaliley inkişaf etdirmişlər.
Hüquqi sistem
Hüquqi sistem — hüquq sisteminin (o cümlədən qanunvericilik sisteminin), hüquq mədəniyyətinin və hüquq-mühafizə orqanlarının ümumi əlaqəsi. Hüquq sistemini yalnız bir hissəsi olan hüququn sistemi ilə qarışdırmaq olmaz. Çox vaxt hüquq sistemi anlayışı müxtəlif dövlətlərin və xalqların hüququndakı tarixi, hüquqi və etno-mədəni fərqləri xarakterizə etmək üçün istifadə olunur. == Hüquq sistemini başa düşmək problemi == "Hüquq sistemi" kateqoriyasının elmi dövriyyəyə daxil edilməsi bir çox mübahisələrə səbəb oldu, hətta S.S.Alekseyev aydınlığı tam qorumaq üçün hüquqi reallığın bütün normativ və sub-normativ elementlərini əhatə etməyin hansı konsepsiyanın mümkün olması ilə maraqlandı. obyektiv qanunu ifadə edən elmi kateqoriyanın “qarışıqlığı pozulmaz” və belə nəticəyə gəldi ki, hüquq sistemi anlayışı onun rolunu oynaya bilər. Bununla belə, əks fikir də mövcuddur: bəzi tədqiqatçılar hesab edirlər ki, “hüquq sistemi” anlayışı elmi statusa malik olmadığından, şərti və qeyri-müəyyən olduğundan, hüquq nəzəriyyəsinin kateqorik aparatına daxil edilməməlidir. Məsələn, V.S.Nersesyantsın nöqteyi-nəzərindən, “hüquq sisteminin bütün hüququ (bütün hüquq hadisələri və kateqoriyalarını) əhatə edən bir növ yeni hüquq anlayışı kimi şərhi mahiyyətcə ümumi hüquq anlayışının bəzi kifayət qədər şərti ( və təsadüfi) "hüquq sistemi" ifadəsini işlədir və daha sonra əlavə edir ki, hüquq sistemi bütün hüquqi hadisələrin və anlayışların məcmusu kimi başa düşülməyə başladı, yəni əslində marksizmdə yuxarıda ucalan "hüquqi üst quruluş" adlanan hər şey “hüquqi əsasdır”. Geniş mənada hüquq sistemi cəmiyyətin hüquqi təşkilatıdır, “məmur (ictimai) hakimiyyətin ictimai münasibətlərə tənzimləyici, təşkiledici və sabitləşdirici təsir göstərdiyi daxili ardıcıl və bir-biri ilə əlaqəli sosial homogen hüquqi vasitələrin (hadisələrin) məcmusudur. davranış." Bu tərif J.Karbonyenin rəyi ilə sıx uyğunlaşır, ona görə hüquq sistemi “eyni zamanda eyni məkanda cəmiyyətdə mövcud olan müxtəlif hüquqi hadisələrin anbarı, mərkəzidir”. Dar mənada hüquq sistemi obyektiv hüquqa endirilərək “daxili razılaşma əsasında hissələrə (hüquq institutları və hüquq sahələrinə) bölünən hüquqi aktların və milli hüquq normalarının vahid vəhdəti kimi qəbul edilir.
Sistem
Sistem (yun. σύστημα, "təşkil edilmiş") — vahidliyə doğru çox sayda bir-biri ilə bağlı obyekt və resursların birliyi. Bu birlik digər birliklərə qarşı da yönəlmiş ola bilir. Sistem mühitin daxilində obyekt və subyektlərin müəyyən zamana və müəyyən məqsədə doğru nisbi müstəqil birliyidir. Sistem — təşkil edilmiş, vahid olan, daxilində fərdilik qorunub saxlanan və bir–biri ilə sıx bağlı olan obyektlər birliyidir. Sistematika Termodinamika Fəlsəfə Alexander Backlund (2000). "The definition of system". In: Kybernetes Vol. 29 nr. 4, pp.
Akustik sistem
Akustik sistem — səs texnikasında bir ümumi gövdədə quraşdırılmış, yaxud ayrı-ayrı bir neçə gövdədə yerləşdirilmiş bir və ya bir neçə səsucaldandan ibarət səs şüalandırıcısı. Akustik sistemin konstruktiv tərtibatı səsucaldanın mütəhərrik sistemi ilə ətraf mühitin parametrlərinin akustik uzlaşdırılmasını təmin etməlidir. Akustik sistemin əsas göstəriciləri nominal güc, səs tezlikləri diapazonu və tam elektrik müqavimətidir. Nominal güc səsləndirmənin (səscanlandırmanın) ucalıq həddini göstərir (2 Vt-dan 100 Vt- adək). Səsləndirmə zamanı akustik sistemdəki qeyri-xətti və tezlik təhrifləri sistemin qoşulduğu səs siqnalları gücləndiricisi vasitəsilə qismən (passiv akustik sistem), sistemin tərkibində qurulmuş gücləndirici vasitəsilə isə demək olar ki, tam (aktiv akustik sistem) kompensə edilir. Nominal gücü 6Vt-dan çox olan akustik sistemlərdə səsləndirmə keyfiyyətini yüksəltmək üçün tezlik diapazonu akustik süzgəclər vasitəsilə 2–4 zolağa (ayrı-ayrı səsucaldanlarla canlandırılır) ayrılır. Bəzi akustik sistemin tərkibində səsləndirmə səviyyəsini orta (500–5000 Hs) və yüksək (5–20 kHs) səs tezlikləri diapazonunda tənzimləyən qurğu (tənzimləyici) olur. Akustik sistemin konstruksiya xüsusiyyətləri və texniki xarakteristikaları, əsasən, onların istifadə sahəsi və tətbiq şəraiti ilə müəyyən olunur. Konsert zallarında, kinoteatrlarda və s. yerlərdə səsi 140 dB-ə qədər (səsin qavranmasının eşitmə üçün zərərli olan həddədək) ucalıq diapazonunda keyfiyyətli canlandıra bilən akustik sistemdən istifadə edilir.
Ekstrapiramid sistem
Ekstrapiramid sistem ( və ya ekstrapiramidal sistem ) - piramiddən kənar sistem olub , hərəki funksiyaların icrasında mühüm rol oynayır. Bu sistemin əsasında bazal qanqlionlar durur. Bazal qanglionların hərəki , kognitiv və davranış funksiyaları var.
Geosentrik sistem
Dünyanın geosentrik sistemi — dünyanın quruluşu haqqında ilk təlimlərdən biri. Bu təlimə görə Yer dünyanın mərkəzində tərpənməz durur və bütün göy cisimləri onun ətrafında fırlanır. Bu sistemi Ptolomey "Almagest" əsərində müntəzəm şərh etmişdir. Təlim XVI əsrə qədər hökm sürmüşdür. Dinin müqavimətinə baxmayaraq, bu təlimi dünyanın heliosentrik sistemi təlim ilə əvəz olunmuşdur.
Paketdə sistem
Paketdə sistem (SiP) tək bir çip daşıyıcısı paketinə daxil edilmiş bir sıra inteqral sxemlərdir. SiP elektron sistemin bütün funksiyalarını və ya çoxunu yerinə yetirir və adətən mobil telefonu, rəqəmsal musiqi player və s. istifadə olunur. İnteqrasiya edilmiş sxemlər olan dies (İnteqral sxem) bir yarımkeçirici plastiklər üzərində şaquli şəkildə yapışdırıla bilər. Daxildən bir birinə incə tellərlə bağlanırlar. Paketdə sistem systems-on-chip (SoC) sistemlərinə bənzəyir, lakin daha az möhkəm birləşdirilir və tək yarımkeçirici die olmur. SiP die, daha az sıx multi çip modullardan fərqli olaraq şaquli və ya üfüqi bir şəkildə yapışdırıla bilər. Çox sayda standart çip die yığcam bir yerə yığılması üçün bir çox fərqli 3 ölçülü qablaşdırma texnikası hazırlanmışdır. SiP, bir neçə çip ola bilər - məsələn, ixtisaslaşdırılmış prosessor, DRAM, flash yaddaş - passiv komponentlərlə birləşdirilmiş rezistorlar və kondansatorlar - hamısı eyni yarımkeçirici plastiklərdə quraşdırılmışdır. Bu o deməkdir ki, tam funksional bölmə çox çip paketdə inşa edilə bilər ki, işləməsi üçün bir neçə xarici komponent əlavə olunsun.
Sistem administratoru
Sistem administratoru (System administrator, администратор системы) - çoxistifadəçi hesablama sisteminin, rabitə sisteminin, yaxud onların hər ikisinin idarə olunması və istifadəsinə cavabdeh olan şəxs. Sistem inzibatçısı istifadəçilərə kimlik nömrələri (identifikatorlar) və parollar vermək, onların əlçatanlıq səviyyələrini qurmaq və yaddaş həcmini bölüşdürmək kimi səlahiyyətləri yerinə yetirir, eləcə də başqa məsələlərə, məsələn, sistemə icazəsiz qoşulmaların və virusların düşməsinin qarşısını almağa məsuliyyət daşıyır. İnformasiya sisteminin inzibatçısı ilə sistem inzibatçısı arasında fərq ondan ibarətdir ki, ikincisi şirkətlərə məxsus böyük sistemlərlə işləyir, birincisi isə, adətən, hətta bir ev çərçivəsində kiçik sistemi idarə edir. İsmayıl Calallı (Sadıqov), “İnformatika terminlərinin izahlı lüğəti”, 2017, “Bakı” nəşriyyatı, 833s.
Sistem biologiyası
Sistem biologiyası — biologiya ilə kompleks sistem nəzəriyyəsinin qovuşduğu yerdə yaradılan, canlı sistemlərdəki mürəkkəb qarşılıqlı təsirlərin öyrənilməsinə yönəlmiş bir fənlərarası elmi istiqamət. Bu termin ilk dəfə 1993-cü ildə W. Zieglgänsberger və TR Tölle tərəfindən hazırlanmış bir məqalədə istifadə edilmişdir . "Sistem biologiyası" termini 2000-ci ildən sonra geniş yayılmışdır. Keçən əsrlərdə biologiya üçün ənənəvi olan reduksionizm əvəzinə XXI əsrin biologiyasında nəticələrin şərhinə yeni bir yanaşma formalaşdırır və belə bir yeni yanaşma hal-hazırda holizm və inteqralizm (ing. integrationism) terminləri ilə ifadə olunur. Sistem biologiyasında əsas diqqət ortaya çıxan xüsusiyyətlərə, yəni bioloji sistemlərin yalnız tərkib hissələrinin xüsusiyyətləri ilə izah edilə bilməyən xüsusiyyətlərinə verilir. Sistem səviyyəsində (ing. insight) biologiyanı anlamaq həm fərdi hüceyrənin, həm də bütövlükdə orqanizmin quruluşunu, dinamikasını və funksiyalarını daha yaxşı başa düşməyə imkan verir, hüceyrənin və ya orqanizmin hissələri ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirildikdən daha çox. Sistem biologiyası riyazi biologiya ilə yaxından əlaqəlidir. Sistem biologiyası aşağıdakı kimi başa düşülə bilər: Bioloji sistemlərin tərkib hissələri arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin öyrənilməsinə və bu qarşılıqlı təsirlər nəticəsində funksiyaların meydana gəlməsi mexanizmlərinin və sistem xüsusiyyətlərinin araşdırılmasına yönəlmiş bir tədqiqat sahəsi (məsələn, metabolik sistemlərdə metabolitlər və fermentlərin qarşılıqlı təsiri).
Sistem inteqratoru
Sistem inteqratoru (ing. Systems integrator) — ayrı-ayrı alt sistemləri vahid bütövlükdə birləşdirmək üzrə ixtisaslaşan şəxs və ya komanda və podratçı şirkətdir. Onlar həmçinin avtomatlaşdırma problemlərini həll edirlər. Həmin bu konsepsiya informasiya texnologiyaları sənayesində, müdafiə sənayesində, kütləvi kommunikasiyalarda istifadə olunur. Həmçinin korporativ sistemlərin inteqrasiyasında, biznes proseslərinin idarə edilməsində və fərdi proqramçıların işinin bir hissəsi kimi istifadə olunur. Gartner lüğətinə görə, sistem inteqratorunun işi fərqli təchizatçılar tərəfindən təchiz edilmiş sistemləri nizama salmaqdır. Xüsusilə, şirkətlər - sistem inteqratorları bu sadaladıqlarımla məşğul olurlar: planlaşdırma, əlaqələndirmə, həyata keçirmə, tərtibat, sınaqdan keçirmə, təkmilləşdirmə, informasiya sistemlərinin saxlanması. Spencer Smith və John Moore qeyd edir ki, sistem inteqratorları və əlavə dəyər satıcıları (Value Added Reseller) eyni olan kateqoriyalardır. Bu ikisinin arasındakı fərq odur ki, sistem inteqratorları iri korporasiyalarla (böyük İT sistemləri) və kiçik və orta biznesə əlavə dəyər verən satıcılarla (kiçik İT sistemləri) işləməyə yönəlmişdir. Verilənlərin elektron mübadiləsi "Definition of SI (System Integrator)".
Sistem konsolu
Sistem konsolu, operator ilə kompüter arasında qarşılıqlı əlaqəni təmin edən qurğular dəstidir (giriş-çıxış cihazları da daxil olmaqla). Bu klaviatura və ekrandan ibarət fiziki bir cihazdır və ənənəvi olaraq mətn terminalı, eyni zamanda qrafik bir terminal ola bilər. Sistem konsolları, virtual konsollar və terminal emulyatorları tərəfindən müvafiq olaraq mücərrədləşdirilən kompüter terminallarına ümumiləşdirilmişdir. Bu gün sistem konsolları ilə əlaqə ümumiyyətlə abstrakt şəkildə, standart axınlar (stdin, stdout və stderr) vasitəsilə həyata keçirilir, lakin sistemə aid interfeyslər vasitəsilə də ola bilər, məsələn nüvə kompüter tərəfindən istifadə olunanlar. Bu terminal ümumiyyətlə etibarlı bir otaqda saxlanılır, çünki sistemin dayandırılması və ya hansı medianın yüklənəcəyini seçmək kimi müəyyən imtiyazlı funksiyalar üçün istifadə edilə bilər. Sun Microsystems, Hewlett-Packard və IBM-də hələ də sistem konsollarından istifadə edirlər. Bu gün sistem konsollar, ümumiyyətlə laptopda işləyən bir terminal emulyatoru ilə, headless sistemlərə daxil olmaq üçün istifadə olunur. Kompüterlərdə və iş məkanlarında kompüterin əlavə edilmiş klaviaturası və monitoru bərabər funksiyaya malikdir. Monitor kabeli video siqnalları ötürdüyü üçün çox uzadıla bilməz. Tez-tez, bir çox server olan qurğular buna görə konsol girişini mərkəzləşdirmək üçün klaviatura / video multiplexers (KVM açarları) və video gücləndiricilərindən istifadə edirlər.
Sistem proqramları
Sistem proqramları — kompüterin resurslarını – mərkəzi prosessoru, yaddaşı, giriş-çıxış qurğularını idarə etmək üçündür. Onlar bütün istifadəçilər üçün nəzərdə tutulmuş proqramlardır. Kompüteryin sistem proqramları elə hazırlanır ki, tətbiqi proqramlar səmərəli işləyə bilsin. Sistem proqramları arasında əməliyyat sistemləri xüsusi yer tutur, sistem proqram təminatının əsasını əməliyyat sistemi təşkil edir. O, fərdi kompüterlərin vacib elementlərindən biridir. Əməliyyat sistemi kompüter yandırıldıqda işə düşən, kompüterin bütün hissələrinin tam bir vəhdət halında işləməsini təmin edən və informasiyanı idarə edə bilən proqramlar sistemidir. Əməliyyat sisteminin köməyilə: kompüterlə istifadəçi arasında dialoq yaranır; operativ və daimi yaddaş qurğuları işə salınır; kompüter idarə olunur; istənilən proqram yerinə yetirilməyə başlayır və s. Vaxtilə IBM PC tipli kompüterlərdə əsasən Microsoft firmasının hazırladığı MS-DOS əməliyyat sistemindən istifadə olunurdu. Bu əməliyyat sistemində işləyən istifadəçi yalnız konkret bir məsələni həll edə bilərdi. Hazırda fərdi kompüterlərdə çoxtapşırıqlı əməliyyat sistemlərindən istifadə olunur – fərdi kompüterlərin yaddaşında eyni zamanda bir neçə proqram və məsələlər olur ki, mikroprosessor kompüterin resurslarını onların arasında bölüşdürür.
Sistem qurğusu
Sistem saati
Sistem tələbləri
Sistem tələbləri — bütün proqram təminatı kompüterə uyğunlaşdırmaq üçün müəyyən texniki vasitələr komponentlərinə və ya başqa proqram təminatı resurslarına ehtiyac duyulur. Bu ilkin şərtlər kompüter sistemində sistem tələbləri kimi tanınır və tam qaydaya əks olaraq direktiv kimi tez-tez istifadə edilir. Əksər proqram təminatı sistem tələblərinin iki yığımını müəyyən edir: minimum və maksimal. Minimum sistem tələbləri proqram təminatının işləməsinə xidmət edir. Maksimal sistem tələbləri isə proqram təminatındakı düzəlişlər etməyə imkan yaradır.
Siyasi sistem
Ümumi mənada siyasi sistem, cəmiyyətin siyasi həyatında rol alan siyasi qurumları və digər ictimai qurumları, bunların fəaliyyətini və qarşılıqlı münasibətləri ifadə edir. Əlbəttə ki, hər cəmiyyətin siyasi sistemi onun inkişafının qanunauyğun nəticəsi kimi formalaşır. Siyasi sistem cəmiyyətin sosial-siyasi təbiətini, mövcud siyasi münasibətləri, təsisatları, normaları və hakimiyyətin təşkili prinsiplərini ifadə edir. Kilsələr, yaxud vətəndaş cəmiyyətin digər ünsürləri, ictimai birliklər kimi, bunları da siyasi sistemin bir parcasıdır. Siyasi sistem bütövlükdə ictimai sistemin mühüm hissələrindən, ünsürlərindən biridir. O, siyasi hakimiyyətin təşkilini, cəmiyyətlə dövlət arasındakı münasibətləri ehtiva edir və ictimai sistemin digər hissələri ilə – sosial, iqtisadi, ideoloji, etik, hüquqi, mədəni sistemlərlə qarşılıqlı əlaqədədir. Konkret cəmiyyətin siyasi sistemi bir sıra amillərlə müəyyən olunur. Bu amillər içərisində cəmiyyətin sosial strukturunu, idarəçilik formasını, dövlətin tipini, siyasi rejimin xarakterini, sosial-siyasi münasibətləri, dövlətin siyasi-hüquqi statusunu, cəmiyyətdə siyasi-ideoloji və mədəni münasibətlərin xarakterini, siyasi həyatın formalaşmasının tarixi və milli ənənələrini göstərmək olar. Müasir politologiyada və sosiologiyada cəmiyyətin siyasi sisteminin öyrənilməsi mühüm yer tutur. Bu sahədə D. İston, Q. Almund, K. Doytç, D. Trumen, Q. Pauell, M. Kaplan, T. Parsnos, St.
Bioloji sistem
. Bioloji sistem — bir neçə bioloji əlaqəli varlığı birləşdirən mürəkkəb şəbəkə. Bioloji təşkilat bir neçə miqyasda olur və sistemin nə olmasından asılı olaraq müxtəlif strukturlar əsasında müəyyən edilir. Məməlilərdə və digər heyvanlarda orqan və toxuma miqyasında qan dövranı sistemini, tənəffüs sistemini və sinir sistemini misal göstərmək olar. Mikro və nanoskopik səviyyədə bioloji sistemlərin nümunələri hüceyrələr, orqanellər, makromolekulyar komplekslər və tənzimləyicilərdir. Bioloji sistemi canlı orqanizm kimi canlı sistemlə qarışdırmaq olmaz. == Orqan və toxuma sistemləri == Orqan sistemi və insan orqanizminin sistemlərinin siyahısı Bu xüsusi sistemlər insan anatomiyasında geniş şəkildə öyrənilir və bir çox başqa heyvanlarda da mövcuddur. Tənəffüs sistemi — tənəffüs üçün istifadə olunan orqanlar: udlaq, qırtlaq, bronxlar, ağciyərlər və sinə diafraqması. Həzm sistemi — tüpürcək vəziləri, yemək borusu, mədə, qaraciyər, öd kisəsi, mədəaltı vəzi, bağırsaqlar, düz bağırsaq və anus tərəfindən qidanın həzm edilməsi. Ürək-damar sistemi (ürək və qan dövranı sistemi) — qanı ürək, qan və qan damarları vasitəsilə bədənə və ağciyərlərə vurur və yönəldir. Sidik-ifrazat sistemi — böyrəklər, sidik kanalı, sidik kisəsi maye balansında, elektrolit balansında və sidik ifrazında iştirak edir.
Heterogen sistem
Heterogen — yunan sözü olan "heteros"dan götürülüb, "müxtəlif" mənasını verir. Sistem müxtəlif fiziki və ya kimyəvi xassələrə malik olan və bir-birindən səth bölgüsü ilə ayrılan hissəciklərdən təşkil olunduqda "heterogen" sistem adlanır. == Nümunələr == Heterogen sistemə misal su və buz qarışığı, duzun qarışığı və onunla təmasda olan doymuş məhlul, maye və onun üzərindəki buxar və s. == Sistemin növləri == Komponentlərin sayına görə sistemlər: Birkomponentli İkikomponentli Üçkomponentli olurlar. == Fiziki-kimyəvi analiz == Sistem əsasən fiziki-kimyəvi analiz metodları ilə tədqiq olunur. Bu metodlar termik, mikroquruluş, rentgenoqrafik və s.-dir. Fiziki-kimyəvi analiz kimyanın bir sıra sahəsi olmaqla, müvazinətdə olan sistemdə gedən çevrilmələri fiziki və həndəsi metodların birgə tətbiqi vasitəsi ilə öyrənir. Başqa sözlə, fiziki-kimyəvi analiz sistemdə təzyiq, temperatur, həcm və komponentlərin miqdarının dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq, fiziki-kimyəvi xassələrinin dəyişmə xarakterini həndəsəni tətbiq etməklə müəyyənləşdirir. Buradan alınan rəqəmlərə əsasən verilmiş müəyyən sistem üçün hal dioqramı qurulur ki, bu vaxt absis oxu üzərində tərkib, ordinat oxu üzərində isə onların xassələrini xarakterizə edən rəqəmlər verilir. "Tərkib-xassə" diaqramı sistemin komponentlərinin qarşılıqlı kimyəvi təsirinin xarakterini və bunun komponentlərin miqdarı nisbətlərindən asılılığını, ayrı-ayrı ərintilərin tərkibini və s.
Homogen sistem
Homogen - yunan sözü olan "qomos"dan götürülmüşdü ki, o da, "eyni" mənasını verir. Sistemin daxilində fiziki halına və ya kimyəvi xassələrinə görə fərqlənən sistem hissəciklərini bir-birindən ayıran səth bölgüsü olmursa, belə sistem "homogen" sistem adlanır. == Nümunələr == Homogen sistemlərə misal qazlar qarışığı, birincili maye məhlul, individual kristal maddə. == Komponent == Sistemin asılı olmayan tərkib hissəsini təşkil edən individual maddələrə komponent deyilir. Komponent sistemdən ayrıla bilir və təcrid olunmuş halda mövcud olur. Məsələn, NaCl-in suda məhlulunda komponentlər H2O və NaCl-dir. Lakin həmin məhlulda sərbəst hissəciklər şəklində olan, məhluldan kənarda isə mövcud ola bilməyən Na+ və Cl- ionları komponent sayıla bilməz. Sistemin termodinamik xassələri onun komponentlərinin sayı ilə müəyyən edilir. Sistemin komponentlərinin sayı müəyyən edilərkən aşağıdakı qayda əsas götürülür: kimyəvi reaksiya getməyən sistemlərdə komponentlərin sayı tərkib hissələrinin sayına bərabər olur. Kimyəvi reaksiya gedən sistemləedə isə komponentlərin sayı, tərkib hissələrinin sayı ilə onların arasında mövcud olan kimyəvi reaksiyaların sayı fərqinə bərabər olur.
Sistem çağırışı
Sistem çağırışı (ing. system call) və ya daha qısa şəkildə syscall — kompüter proqramının icra olunduğu əməliyyat sistemindən xidmət tələb etdiyi proqrammatik metod. Bura cihazla bağlı xidmətlər (məsələn, sərt disk drayverinə daxil olmaq və ya cihazın kamerasına daxil olmaq), yeni proseslərin yaradılması və icrası, prosesin planlaşdırılması kimi inteqral nüvə xidmətləri ilə kommunikasiya daxil ola bilər. Sistem çağırışları proses və əməliyyat sistemi arasında mühüm interfeys təmin edir. Əksər sistemlərdə sistem çağırışları yalnız istifadəçi məkanındakı proseslərdən edilə bilər, bəzi sistemlərdə isə, məsələn, OS/360-da imtiyazlı sistem kodu da sistem çağırışları edir. Bəzi gömülü sistemlər istisna olmaqla, əksər müasir prosessorların arxitekturası təhlükəsizlik modelini ehtiva edir. Məsələn, mühafizə halqaları proqram təminatının icra oluna biləcəyi çoxsaylı imtiyaz səviyyələrini müəyyən edir. Proqram adətən öz ünvan fəzası ilə məhdudlaşır. Beləcə o digər işləyən proqramlara və ya əməliyyat sisteminin özünə daxil ola və ya dəyişdirə bilmir və adətən cihaz təminatına (məsələn kadr buferi və şəbəkə cihazları) birbaşa manipulyasiyanın qarşısı alınır. Bununla belə, bir çox proqramlar bu komponentlərə giriş tələb edir, ona görə də sistem çağırışları bu cür əməliyyatlar üçün dəqiq müəyyən edilmiş, təhlükəsiz tətbiqetmələri təmin etmək üçün əməliyyat sistemi tərəfindən əlçatan edilir.
Formal sistem
Formal sistem, Aksiomatika — Riyaziyyat elminin bu və ya digər sahəsinin aksiomları sistemidir. Məsələn, Elementar həndəsənin 25-ə yaxın aksiomu, Ədədlər meydanının 9 aksiomu, və s. var. Aksiomlar üzərinə üç tələb qoyulur: Aksiomlar sisteminin ziddiyyətsizliyi. Yəni bu sistemdən məntiqi mühakimə ilə bir-birini inkar edən iki təklif alınmasın. Aksiomlar sisteminin asılı olmaması. Yəni aksiomlar sisteminin heç bir aksiomu məntiqi mühakimələrlə sistemin digər aksiomlarından alınmasın. Başqa sözlə, aksiomlar sisteminin asılı olmaması tələbi bu sistemdəki aksiomların sayını minimuma endirir. Aksiomlar sisteminin tamlığı. Yəni ziddiyyətsiz aksiomlar sisteminin ixtiyari iki modeli (interpretasiyası) izomorfdur.
Penitensiar sistem
Penitensiar sistem — qanunla müəyyən edilmiş qaydada vətəndaşlara qarşı tətbiq edilən cinayət cəzalarının yurisdiksiya və icrasına rəhbərlik edən dövlət aparatıdır. Cinayət törətməkdə təqsirli bilinən şəxslərin cəzalandırılması, müalicəsi və onlara nəzarəti nəzərdə tutur. Bu funksiyalara adətən azadlıqdan məhrumetmə, şərti azad etmə və probasiya müddəti daxildir. Tipik islah müəssisəsi həbsxanadır. Bu sistem əlavə olaraq polis, prokurorluq və məhkəmələri əhatə edən daha böyük ədliyyə sisteminin bir hissəsidir.
Sistem saatı
Sistem saatı (system clock) – 1. Kompüterdə bütün əməliyyatların sinxronlaşdırılması üçün sabit qiymətli takt impulsları ardıcıllığını generasiya edən elektron sxem. Sistem saatı, adətən, saniyədə milyonlarla dövrə ilə hesablanan müəyyən tezliyə malik olur ki, bu da saatın sxeminin içərisində olan kvars kristalı vasitəsilə təmin olunur. Kompüterlərin takt tezliyi (CLOCK RATE), onun ümumi sürətini müəyyənləşdirən başlıca amildir, ancaq kompüterin maksimal sürəti onun başqa qurğularının da həmin tezlikdə işləyə bilməsindən asılıdır. 2. Kompüterdə vaxtın və tarixin hesabını aparan və batareya ilə işləyən sxem. Tut: CLOCK/CALENDAR. İsmayıl Calallı (Sadıqov), “İnformatika terminlərinin izahlı lüğəti”, 2017, “Bakı” nəşriyyatı, 996 s.
Çoxistifadəçili sistem
Çoxistifadəçili sistem (ing.multiuser system, ru. многопользовательская система ) - bir neçə nəfərin istifadə edə biləcəyi hər hansı kompüter sistemi. Doğrudur, bir neçə istifadəçinin erişəbildiyi kompüterə də çoxistifadəçili system kimi baxmaq olar, ancaq bu termin bir neçə nəfərin eyni vaxtda rabitə vasitələrinin və ya şəbəkə terminallarının köməyilə işlədiyi kompüterlərə aid edilir. İsmayıl Calallı (Sadıqov), “İnformatika terminlərinin izahlı lüğəti”, 2017, “Bakı” nəşriyyatı, 996 s.
Reproduktiv sistem
Reproduktiv sistem — çoxhüceyrəli canlı orqanizmlərin (heyvanlar, bitkilər, göbələklər və s.) orqanlar sistemi olub, onların cinsi çoxalmasına (nəsilartırma, törəmə) cavabdehdir. Heyvanlarda eyni növün müxtəlif cinslərinin nümayəndələrinin reproduktiv sistemləri çox vaxt çox fərqli olur. Bu fərqlər genetik materialın yeni birləşmələrinin yaradılmasına gətirib çıxarır ki, bu da nəslin daha çox həyatauyğunlaşmasına səbəb ola bilər. Bəzi maddələr (hormonlar və feromonlar) heyvanların reproduktiv sistemində də mühüm rol oynayır. Reproduktiv sistemin fəaliyyəti müxtəlif bioloji növlərdə müxtəlif dövrlərin tsiklləri ilə təbiətdə tsiklik olan bioloji ritmləri təyin edən bədənin endokrin sistemi tərəfindən tənzimlənir. Reproduktiv sistemin yetkinləşməsinin sonu xronoloji olaraq fərdin maksimum fiziki inkişafı ilə üst-üstə düşür. Əksər onurğalılarda reproduktiv sistem oxşar quruluşa malikdir: cinsi vəzilər (gonadlar) — ifrazat kanalları (vas deferens və yumurta kanalları) — xarici cinsiyyət orqanları . Onurğalıların bir hissəsində — quşlarda, balıqlarda, amfibiyalarda və sürünənlərdə — embrionun yetkinləşməsinin hamısı və ya əsas hissəsi mayalanmış yumurtahüceyrənin (yumurta) bitdiyi xarici mühitdə baş verir. Bu vəziyyətdə, bir yumurtanın erkək tərəfindən mayalanması həm dişinin bədənində (quşlarda və sürünənlərdə), həm də xarici mühitdə (balıqlarda) baş verə bilər. İnsan reproduktiv sisteminin orqanları plasentalı məməlilərin reproduktiv sisteminin xüsusi bir vəziyyətini təmsil edir.
Dövri sistemin beşinci periodu
5-ci period elementləri — beşinci periodda yerləşən elementlərdir. Bu periodda 8 element yerləşir.
Dövri sistemin birinci periodu
1-ci period elementləri — birinci periodda yerləşən elementlərdir. Bu periodda 2 element yerləşir: Hidrogen və Helium. == Xarici keçidlər == Bloch, D. R. Organic Chemistry Demystified. McGraw-Hill Professional. 2006. ISBN 0-07-145920-0.
Dövri sistemin dördüncü periodu
4-cü period elementləri — dördüncü periodda yerləşən elementlərdir. Bu periodda 18 element yerləşir.
Dövri sistemin ikinci periodu
2-ci period elementləri — ikinci periodda yerləşən elementlərdir. Bu periodda 8 element yerləşir.
Dövri sistemin səkkizinci periodu
8-ci period elementləri — yeddinci periodda yerləşən elementlərdir. Bu periodda Aktinoidlərlə birlikdə 32 element yerləşir.
Dövri sistemin yeddinci periodu
7-ci period elementləri — yeddinci periodda yerləşən elementlərdir. Bu periodda Lantanoidlərlə birlikdə 32 element yerləşir. Perioddakı elementlərin hamısı Radioaktiv elementlərdir. Periodda Yer kürəsində təbii halda ən ağır element olan Uran elementi yerləşir.
Dövri sistemin üçüncü periodu
3-cü period elementləri — üçüncü periodda yerləşən elementlərdir. Bu periodda 8 element yerləşir.
Dövrəli su təchizatı sistemi
Dövrəli su təchizatı sistemi — Sudan qənaətlə istifadə etmək üçün yaradılır. Suyu soyutduqdan, təmizlədikdən sonra yenidən istehsalata verirlər, su mənbəyindən (anbar, kanal) isə suyu ancaq su itkilərini tamamlamaq üçün götürürlər.
Dünya valyuta sisteminin təkamülü
Dünyanın geosentrik sistemi
Dünyanın geosentrik sistemi — dünyanın quruluşu haqqında ilk təlimlərdən biri. Bu təlimə görə Yer dünyanın mərkəzində tərpənməz durur və bütün göy cisimləri onun ətrafında fırlanır. Bu sistemi Ptolomey "Almagest" əsərində müntəzəm şərh etmişdir. Təlim XVI əsrə qədər hökm sürmüşdür. Dinin müqavimətinə baxmayaraq, bu təlimi dünyanın heliosentrik sistemi təlim ilə əvəz olunmuşdur.
Dünyanın heliosentrik sistemi
Heliosentrik sistem — Yer və başqa planetlərin öz oxu ətrafında fırlanması və həmçinin Günəş ətrafında orbit üzrə hərəkət etməsi təlimidir. Təbiət elmlərinin inkişafında geniş rol oynamışdır. O dünyanın geosentrik sistemi təlimini ləğv etmişdir. Banisi polyak alimi Nikolay Kopernikdir. O, "Göy sferalarının fırlanması" (1543) əsərində Yerin hərəkətini riyazi əsaslandırmış, Yer və digər beş planetin (XVI əsrdə 6 planet məlum idi) Günəş ətrafında eyni zamanda dolandığını sübut etmişdir. Kopernik planetlərin yerləşmə ardıcıllığını təyin etmiş, Günəşdən nisbi məsafələri təxmini hesablamışdır. Təlimi Cordano Bruno və Qalileo Qaliley inkişaf etdirmişlər.
Elektroenergetika sistemi
Elektroenergetika sistemi (EES) — mənbələrin, ötürücü və paylayıcı sistemlərin və elektrik enerjisi işlədicilərinin cəmidir. Elektrik şəbəkəsi — birgə fəaliyyət göstərən müxtəlif gərginlikli transformator yarımstansiyalarından, paylayıcı qurğulardan, kabel və hava elektrik veriliş xətlərindən ibarət olan elektrik qurğuları. Elektroenergetika sistemi (elektrik sistemi) — elektrik enerjisinin istehsalı, ötürülməsi, paylanması və istehlakının ümumi bir prosesi ilə əlaqələndirilmiş energetika sisteminin elektrik hissəsidir. Energetika sistemi — bir-biri ilə birləşdirilmiş və ümumi bir rejimlə əlaqələndirilmiş elektrik stansiyaları, elektrik enerjisi işlədiciləri və elektrik şəbəkələrindən ibarət texniki obyektdir. = Elektroenergetikanın inkişafının birinci mərhələsi [1] = Azərbaycanda elektroenergetikanın inkişafı tarixi XIX əsrdən təşəkkül tapıb. İlk dəfə olaraq 1897-ci ildə Bakının neft rayonunda Nobel qardaşları tərəfindən qoyuluş gücü 550 kVt olan elektrik stansiyası inşa edilib. 1901-ci ildə gücü 2000 at.q.-də olan Bibiheybət elektrik stansiyası, 1902-ci ildə isə Qara şəhərdə (indiki Ağ Şəhər), gücü 2000 at.q. olan elektrik stansiyası istismara verilib. 1913-cü ildə Bakı rayonunda 109,8 min kVt·st elektrik enerjisi istehsal edilib ki, onun da 95%-i neft sənayesinə, yalnız 5%-i ölkənin işıqla təminatına yönəldilib. Birinci dünya müharibəsi ərəfəsində fəaliyyət göstərən “Elektrik gücü” Səhmdar Cəmiyyətinin iki böyük elektrik stansiyasının ümumi gücü - 45,7 MVt təşkil edib.
Elektroenergetika sistemlərındə zədələnmələr və qeyri-normal rejimlər
Elektroenergetika sistemlərində müxtəlif zədələnmələrin və qeyri-normal rejimlərinin əmələ gəlməsi baş verə bilər. Zədələnmələrinin əsas növlərindən biri qısa qapanmalar sayılır. Qısaqapanma dedikdə normal iş rejiminin pozulması ilə nəticələnən üçfazalı elektrik qurğularında fazalar arası qapanma, neytralı bilavasitə və effektiv torpaqlanmış şəbəkələrdə fazanın yerlə qapanması və elektrik maşınlarında sarğılararası qapanma nəzərdə tutulur. Qısaqapanma elektrik dövrələrində fazalar arası və yaxud da faza ilə yer arasında izolyasiyanın pozulması zamanı yaranır. İzolyasiyanın pozulması bir neçə səbəbdən ola birlər. Məsələn, izolyasiyanın köhnəlməsindən, elektrik veriliş xətlərində (EVX) fazaların kənardan tullanmış əşyalar vasitəsilə qapanması, xəttin qırılıb yerə düşməsi, yer qazan zaman kabel xətlərinin mexaniki zədələnməsi, elektrik veriliş xətlərinə ildırımın düşməsi və s. Qısa qapanmalar cərəyanın kəskin artması, eyni zamanda gərginliyin azalması ilə müşayiət olunur. Cərəyanın artması elektrik avadanlıqlarının yolverilməz qızmasına və dinamiki zədələnmələrinə səbəb olur, bu da elektroenergetika sisteminin normal iş rejiminin pozulmasına gətirib çıxarır. Qısa qapanma zamanı cərəyanın artması şəbəkəyə daxil olan bütün elementlərin də gərginlik düşgülərinin artmasına gətirib çıxarır. Bunun nəticəsində şəbəkənin müxtəlif nöqtələrində gərginlik kəskin şəkildə aşağı düşür, qısa qapanma nöqtəsində isə hətta sıfır qiymətinə kimi azalır.
Elektron bank sistemi
Elektron bank sistemi — XX əsrin 80-ci illərinin əvvəllərindən sürətlə inkişaf etməyə başlamışdır. Bank sistemində elektron bankçılığın tətbiqi inkişaf etmiş texnologiyaların tətbiqindən, azad rəqabət mühitünün olmasından asılıdır. Müasir bank sisteminin mühüm elementləri arasında kredit kartları, hesaba erişi kartları otomotik vezneler, satış nöqtəsi terminallarının, nağd hesablaşma formalarının xüsusi rol oynaması böyük əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycanın müstəqilliyindən sonra bank sistemi daha da inkişaf etmiş, dövlət bankları ilə yanaşı çoxlu sayda özəl banklar da yaranmışdır. Burda elektron bankçılığın çox geniş olan depozit uyğulamalarından sadəcə beynəlxalq və ölkələrarası çərçivədə ən çox istifadə edilən, əməliyyatın sürətini artıran, işçi ehtiyaclarını azaldan xidmət vasitələrindən və elektronik bankçılıq sistemlərindən, Azərbaycanda elektronik daşıyıcılar vasitəsilə banklararası hesablaşmaların təşkili nəzərdə tutulur. == Elektron bank sisteminin növləri == Ev və İş Yerində Bankçılıq Şöbələrdən kənarda baş verən bankçılıq xidmətlərindən bir başkalarıda ev ya da iş yerində bankçılıqdır. Bu xidmətlərdə müştərilər öz mikro kompüterini ya da videomətin sistemlerindən istifadə edirlər. Müştəri öz komyuterlərindən modem və telefon xətti köməyilə bankın ana kompüterinə bağlanması ilə bankın təklif etdiyi bütün xidmətlərdən faydalana bilir. Bunlar informasiya alma, vergi ödəmə, hesabdan hesaba pul köçürməsi, satın alma, kredit götürmə xidmətləri aid edilir. Videomətn Çoxlu sayda abonentin bir mərkəzi kompüterlə iki tərəfli əlaqə ilə idarə edildiyi bir sistemdir.
Ermənistanın dövlət sistemi
Ermənistanın dövlət sistemi parlamentli respublika qruluşlu, çoxpartiyalı sisteminə əsaslanan və baş nazirin dövlət başçısı olduğu respublika. Ölkədə icra hakimiyyəti hökumət tərəfindən həyata keçirilir. == Tarixi == Ermənilər dövlət müstəqilliklərini itirdikdən sonra 600 il müddətində heç bir dövlət quruluşu əldə edə bilməmişlər. 28 may 1918-ci ildə isə Ermənistan Respublikası Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikasında ayrılaraq müstəqil olmuşdur. 2 dekabr 1920-ci ilə qədər müstəqiliyini qorusada bundan sonra Sovet İttifaqına daxil olmuş, bir müdət isə zaqafqaziya Sovet federativ Sosialist respublikasının tərkib hissəsi olmuşdur. ZSFSR 1936-cı ildə ləğv edildikdən sonra Ermənistan SSR adıı ilə SSRİ-nin bir parçasına çevrilir. Sovetlər birliyinin dağılmasından sonra isə 23 sentyabr 1991-ci ildə Ermənistan Respublikası adı ilə müstəqil dövlətə çevrilmişdir. Ölkənin paytaxtı və ən iri şəhəri — İrəvan. Ölkə 10 vilayət bölünür (erm. մարզ [mərz]): Araqacotn, Ararat, Armavir, Geğarkunik, Kotayk, Loru, Şirak, Sünik, Tavuş, Vayocdzor.
FAT fayl sistemi
FAT fayl sistemi (ing. FAT file system) - MS-DOS əməliyyat sistemində verilənləri diskdə saxlamaq üçün istifadə olunan fayl sistemi. FAT (File Allocation Table – faylların yerləşdirilmə cədvəli) formatlaşdırma zamanı diskdə yaranan verilənlər strukturudur. Faylı diskdə saxlayarkən (diskə yazarkən), MS-DOS həmin faylı tapıb-oxumaq üçün gərəkli olan informasiyanı FAT-da yerləşdirir. OS/2 əməliyyat sistemi həm FAT, həm də daha məhsuldar olan HPFS sistemində formatlaşdırılmış disklərdə işləyə bilər. Windows NT ailəsindən olan əməliyyat sistemləri həm FAT-dan, həm də HPFS-dən istifadə edə bilər, bundan başqa, onun öz fayl sistemi – NTFS var. FAT fayl sistemli disk 512 baytli sektordan təşkil olunub. Sektor verilənlərin oxunub yazılmasında istifadə olunan ən kiçik vahiddir. Fayli verilənlər sahəsində yerləşdirmək üçün istifadə olunan ən kiçik vahid klastr-dir. Klastrın ölçüsü 64 kb-yaxini ola bilər.
Fəza koordinat sistemi
Fəza koordinat sistemi və ya plan koordinat sistemi Göy sferasını qalaktika ekvatoruna ən yaxın olan böyük dairə boyunca kəsən müstəviyə nəzərən cismin vəziyyətini təyin edir. Qalaktik uzunluq qalaktika ekvatoru ilə göy ekvatorunun kəsişmə nöqtəsindən göy ekvatoru ilə böyük dairənin kəsişmə nöqtəsinədək olan qövslə, qalaktik enlik isə göy cisminə doğru istiqamətlə qalaktika ekvatoru müstəvisi arasındakı bucaqla təyin olunur.
GSM-mobil rabitə üçün qlobal sistem
Global System for Mobile Communications (abr. GSM; azərb. Mobil Rabitə üzrə Qlobal Sistem‎) — Avropa Telekommunikasiya Standartları İnstitutu (ATSİ) tərəfindən mobil telefon və planşetlər kimi mobil cihazlar tərəfindən istifadə edilən ikinci nəsil (2G) rəqəmsal mobil şəbəkələr üçün hazırlanmış protokollar standartı. "GSM" həm də "GSMA"ya məxsus əmtəə nişanıdır. "GSM" həmçinin, "Full Rate" səs kodekinə də aid edilir. Bu, ilk dəfə 1991-ci ilin dekabrında Finlandiyada tətbiq edilmişdir. 2010-cu illərin ortalarında 90%-dən çox bazar payına çatmış, 193-dən çox ölkə və ərazidə fəaliyyət göstərən mobil rabitə üçün qlobal standarta çevrilmişdir. "GSM" sistemləri və xidmətləri "ETSI" tərəfindən idarə olunan bir sıra standartlarda təsvir edilmişdir. 2G şəbəkələri birinci nəsil (1G) analoq mobil şəbəkələri əvəz etmək üçün hazırlanmışdır. "GSM" standartı əvvəlcə tam dupleks səsli telefoniya üçün optimallaşdırılmış rəqəmsal, dövrə keçidli şəbəkəyə aid edilirdi.
Hemostaz sistemi
Hemostaz sistemi — damarlarda axan qanın maye halında qalmasını və qan damarları zədələndikdə qanaxmanın qarşısının alınmasını təmin edən bioloji sistem. Bu sistem hər hansı bir travma nəticəsində həyat üçün təhlükəli qanaxmaların qarşısını almaq üçün orqanizmin təkamül prosesində əldə etdiyi mürəkkəb fermentativ bir prosesdir. Hemostaz sistemi 3 hissədən — qan damarlarının divarı, damar daxilinində dövr edən qan elementləri və plazma proteinlərindən təşkil olunmuşdur. Bu hissələrin hər hansı birində çatışmazlıq və ya qüsur olarsa, hemostaz sistemi bütövlükdə zəncirvari reaksiya şəklində hərəkətə gəlir və nəticədə qanaxma, tromboz və ya hər ikisi meydana çıxır. Hemostaz sistemi şərti olaraq 2 mexanizmə bölünür; laxtalanma və ya prokoqaqulyant sistemi; əks laxtalanma vəya antikoaqulyant sistemi. Bu mexanizmlərdən əlavə, qan damarının zədələndiyi hissədə yaranan qan laxtasını əritmək üçün daha bir ferment sistemi — fibrinoliz sistemi fəaliyyət göstərir. Bu üç mexanizmin qarşılıqlı əlaqəsi, bütövlükdə qanın laxtalanma vəziyyətini xarakterizə edir.
Hepbörn sistemi
Hepbörn sistemi (yap. ヘボン式 hebon-şiki, ing. the Hepburn romanization system) — yapon dilinin latın qrafikası ilə transkripsiya edilməsi üçün qaydalar. Sistemi Ceyms Hepbörn 1867-ci ildə çap etdiyi yapon-ingilis lüğəti üçün tərtib edib məşhurlaşdırmışdı. Sonradan bu sistem yenidən baxılıb 修正ヘボン式 Süsey Hebon-şiki adlandırıldı. Bu sistemi həm də 標準式 Hözün-şiki — "standart sistem" adlandırırlar. Hepbörn sistemi bu günə qədər yapon dilinin latinizasiyasının ən məşhur üsuludur. İngilisdillilər üçün bu sistem yapon sözlərinin tələffüzü haqqda maksimal təsvir yaradır. == Hüquqi status == Hepbörn sistemi ingilis dilinin fonologiyası əsasında qurulduğundan Yaponiyada qarşılığlarla qəbul dildi. 21 sentyabr 1937-ci ildə yapon hökuməti kunrey-şiki kimi tanınan sistemdən istifadə etmək tələb edən fərman buraxmışdı.
Hesablama sistemi
Hesablama sistemi – hərəkəti öyrənmək üçün istifadə edilən istinad (hesablama) cismi, ona bağlı koordinat sistemi və saatdan ibarət sistem. Məsələnin həllində əlverişli hesabat sisteminin seçilməsi çox əhəmiyyətlidir. Məsələn, heliosentrik sistemdə planetlərin hərəkəti sadə qanunlarla ifadə edilir. Hesablama cisminə bağlanmış ixtiyari koordinat sisteminin (polyar, silindrik, Dekart) vəzifəsi hərəkətin fəzada konkret yerini bilməkdir. Hərəkəti zamana görə təsvir etmək üçün koordinat sisteminin müxtəlif nöqtələrində bir-birilə sinxronlaşdırılmış saatlar yerləşdirilir. Müxtəlif hallarda maddi nöqtənin çatdığı nöqtələrin koordinatlarını ölçərək x (i), y (t), z (t) asılılığı müəyyən edilir. Bu asılılıqlar baxılan hərəkətin seçilmiş hesablama sisteminə nəzərən hərəkət tənliklərini ifadə edir. Bütün hesablama sistemləri kinematik ekvivalentdir. Dinamika məsələlərinin həllində ətalət və təcilli hesablama sistemlərindən istifadə edilir.
Hrim-2 (raket sistemi)
Ukraynada "Qrom-2" operativ-taktiki raketi sınaqdan keçirilib. Raket sınaqlarının videogörüntüləri Ukraynanın milli sənaye portalında yerləşdirilib. Görüntülərdən də aydın olur ki, raketin mühərriki xüsusi sınaq poliqonunda sınaqdan keçirilir. Həmçinin bir neçə il öncə Ukrayna hərbi sənayesi bu raket üzrə işlərə başladı, lakin maddi-texniki problemlərə görə, işlər təxirə salındı. Raket üzərində Belarusdan olan mütəxəssislər çalışır və raketlər Belarus istehsalı olan mobil platformanın üzərində yerləşdirilib. "Qrom-2" raketlərinin sifarişçisi, investoru və təbii ki, hüquqi sahibi Səudiyyə Ərəbistanıdır. Ukrayna tərəfi sadəcə olaraq bu raketlərin hazırlayıcısıdır. Bununla belə, kompleksin tam hazırlığı halında Səudiyyə Ərəbistanının icazəsi ilə Ukrayna tərəfi onları satış hüququ ilə birgə ala bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, Səudiyyə Ərəbistanı ilk "Qrom-2"ləri 2019-cu ildə əldə etməyi planlaşdırır". "Belə operativ-taktiki raketlər demək olar ki, hər ölkədə var.
Hüququn sistemi
Hüququn sistemi — hüququn struktur elementlərinin daxili strukturudur. == Hüququn sistemi == Beş əsas komponentdən ibarətdir: hüquq normaları, hüquq institutları, hüquq sahələri, alt institutlar və alt sektorlar. Hüquq sahəsi hüquq sisteminin ən böyük elementidir. Hüquqi tənzimləmə predmetinin və metodunun orijinallığı ilə keyfiyyətcə bircinsli ictimai münasibətlər qrupunu tənzimləyən hüquq normalarının məcmusundan formalaşır. Əgər hüquq institutu ictimai münasibətlərin növünü tənzimləyirsə, sənaye bir növ sosial münasibətlərdir. Beləliklə, hüququn sahələrə bölünməsi üçün əsasən iki meyardan - hüquqi tənzimləmənin predmetindən və metodundan istifadə olunur. Bu meyarlar bir hüquq sahəsini digərindən fərqləndirir. Hüquq institutu bir hüquq sahəsi daxilində və ya onların qovşağında keyfiyyətcə homojen ictimai münasibətləri tənzimləyən hüquq normalarının ayrıca qrupudur. Tənzimləmə xarakterinə görə bir neçə oxşar hüquq institutu hüququn alt qolunu təşkil edir. Məsələn, mülki hüququn tərkib hissəsi kimi müəllif hüququ, mənzil və patent hüququ, maliyyə hüququnun bir hissəsi kimi isə vergi hüququnun bir alt sahəsi fərqləndirilir.

Значение слова в других словарях