İnternet tarixi

İnternet tarixi — informasiya nəzəriyyəsindən, alim və mühəndislərin kompüter şəbəkələrini qurmaq və bir-birinə bağlamaq səylərindən qaynaqlanır. İnternetdə şəbəkələr və qurğular arasında əlaqə yaratmaq üçün istifadə edilən qaydalar toplusu olan TCP/IP ABŞ-də aparılan tədqiqat və təkmilləşdirmə nəticəsində yaranmışdır. Bunun əsasında beynəlxalq əməkdaşlıq yaranmış, xüsusən də Birləşmiş Krallıq və Fransadakı tədqiqatçılar cəlb edilmişdir.^[1]^[2]^[3]^[4]

İnformatika 1950-ci illərin sonlarında kompüter istifadəçiləri arasında vaxt mübadiləsini və daha sonra geniş ərazi şəbəkələrində buna nail olmaq imkanlarını nəzərdən keçirən fəndir. Cozef Karl Robnett Liklayder universal şəbəkə ideyasını ABŞ Müdafiə Nazirliyinin (DoD) Qabaqcıl Tədqiqat Layihələri Agentliyinin (ARPA) İnformasiya Emalı Texnikaları Ofisində (IPTO) işləyib hazırlamışdı. "RAND Corporation"dan Pol Beran 1960-cı illərin əvvəllərində mesaj bloklarındakı məlumatlara əsaslanan paylanmış şəbəkə layihəsini təklif etmiş, Donald Devis 1965-ci ildə Milli Fiziki Laboratoriyada (NPL) Birləşmiş Krallıqda milli kommersiya məlumat şəbəkəsini irəli sürərək paket kommutasiyasını yaratmışdır.

ARPA 1969-cu ildə Robert Teylor tərəfindən idarə olunan və Lourens Roberts tərəfindən idarə olunan ARPANET layihəsinin inkişafı üçün müqavilələr bağlamışdır. ARPANET 1970-ci illərin əvvəllərində Los-Anceles Kaliforniya Universitetində Leonard Kleynrok tərəfindən riyazi iş ilə dəstəklənən Devis və Beran tərəfindən təklif olunan paket kommutasiya texnologiyasını qəbul etmişdir. Şəbəkə Bob Kan da daxil olduğu "Bolt, Beranek və Newman" komandaları tərəfindən qurulmuşdur.

1970-ci illərdə verilənlər şəbəkəsini tədqiq edən və təmin edən bir neçə erkən paket kommutasiya şəbəkəsi meydana çıxmışdır. ARPA layihələri, beynəlxalq işçi qrupları və kommersiya təşəbbüsləri şəbəkələrarası fəaliyyət üçün müxtəlif standartların və protokolların işlənib hazırlanmasına səbəb olmuşdur. Piter Kirşteyn London Universitet Kollecində təcrübəyə öncülük etmişdi. Hazırda DARPA-da fəaliyyət göstərən Bob Kan və Stenford Universitetindən Vint Serf 1974-cü ildə dərc etdikləri tədqiqatlar sonradan internet protokol paketinin iki protokoluna – Transmissiya İdarəetmə Protokoluna (TCP) və İnternet Protokoluna (IP) çevrilmişdir. Dizaynda Lui Puzen tərəfindən idarə olunan Fransanın CYCLADES layihəsinin konsepsiyaları var.

1970-ci illərin sonlarında dizaynına Remi Deprenin fəaliyyətini özündə ehtiva edən X.25 protokolu əsasında milli və beynəlxalq ictimai məlumat şəbəkələri yaranmışdır. ABŞ-də Milli Elm Fondu (NSF) ölkənin bir neçə universitetində milli süperkompüter mərkəzlərini maliyyələşdirmiş və 1986-cı ildə NSFNET layihəsi ilə qarşılıqlı əlaqəni təmin etmişdir. Beləliklə, ABŞ-də tədqiqat və akademik təşkilatlar üçün bu superkompüter saytlarına şəbəkə girişi yaranmışdı. İnternetin başlanğıcı NSFNET ilə beynəlxalq əlaqələr, "Domain Name System" kimi arxitekturanın yaranması və mövcud şəbəkələrdə TCP/IP-nin beynəlxalq səviyyədə qəbuluna təsadüf edir.^[5]^[6]^[7] Kommersiya tipli internet xidmət provayderləri (ISP) 1989-cu ildə ABŞ və Avstraliyada yaranmışdır.^[8] ARPANET 1990-cı ildə istismardan çıxarılmışdır.^[9] Rəsmi kommersiya qurumları tərəfindən internetin hissələrinə məhdud şəxsi bağlantılar 1989–1990-cı illərin axırlarında ABŞ-nin bir sıra şəhərlərində yaranmışdır.^[10] NSFNET-in optik magistralı 1995-ci ildə istismardan çıxarılmış, trafik "Sprint", MCI və AT&T tərəfindən idarə olunan optik şəbəkələrə keçmişdir. Nəticədə kommersiya trafikini daşımaq üçün internetdən istifadə məsələsində son məhdudiyyətləri aradan qaldırılmışdır.

1989–1990-cı illərdə İngiltərə informatiki Tim Berners-Li tərəfindən İsveçrədə CERN-də aparılan tədqiqatlar ümumdünya hörümçək toru ilə nəticələnmişdir. Burada hipermətn sənədləri şəbəkənin istənilən qovşağından əldə edilə bilən informasiya sisteminə birləşdirilmişdi.^[11] 1990-cı illərin ortalarında kanalların spektral bərkidilməsi (WDM) və fiber-optik kabellərin yayılması ilə internetin tutumunun dramatik şəkildə genişlənməsi mədəniyyət, ticarət və texnologiyaya inqilabi təsir göstərmişdi. Bu, elektron poçt, ani mesajlaşma, IP telefoniya (VoIP) telefon zəngləri, videotelefoniya və müzakirə forumları, həmçinin bloqlar, sosial şəbəkə xidmətləri və onlayn alış-veriş saytlarına malik ümumdünya hörümçək toru vasitəsilə ani ünsiyyətin populyarlaşmasına səbəb olmuşdur. 2019-cu ilə qədər 1 Gbit/s, 10 Gbit/s və 800 Gbit/s sürətlə işləyən fiber-optik şəbəkələr vasitəsilə artan həcmdə məlumat daha yüksək və daha yüksək sürətlə ötürülür.^[12] İnternetin qlobal kommunikasiya landşaftını ələ keçirməsi sürətli şəkildə baş vermişdi. Bu, 1993-cü ildə ikitərəfli telekommunikasiya şəbəkələri vasitəsilə axan məlumatın yalnız 1%-ni, 2000-ci ilə qədər 51%-ni və 2007-ci ilə qədər 97%-dən çoxunu təşkil edirdi.^[13] İnternet getdikcə daha böyük həcmdə onlayn məlumat, ticarət, əyləncə və sosial şəbəkə xidmətləri sayəsində böyüməyə davam edir. Bununla belə, qlobal şəbəkənin gələcəyi regional fərqlərə görə formalaşır.^[14]

İstinadlar

↑ "The Computer History Museum, SRI International, and BBN Celebrate the 40th Anniversary of First ARPANET Transmission, Precursor to Today's Internet". SRI International. 27 October 2009. March 29, 2019 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 September 2017. But the ARPANET itself had now become an island, with no links to the other networks that had sprung up. By the early 1970s, researchers in France, the UK, and the U.S. began developing ways of connecting networks to each other, a process known as internetworking.
↑ by Vinton Cerf, as told to Bernard Aboba. "How the Internet Came to Be". 1993. September 26, 2017 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 September 2017. We began doing concurrent implementations at Stanford, BBN, and University College London. So effort at developing the Internet protocols was international from the beginning.
↑ Hauben, Ronda. "The Internet: On its International Origins and Collaborative Vision A Work In-Progress". 1 May 2004. 1 February 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 September 2017.
↑ Kim, Byung-Keun. Internationalising the Internet the Co-evolution of Influence and Technology. Edward Elgar. 2005. 51–55. ISBN 978-1845426750.
↑ "The Untold Internet". Internet Hall of Fame. October 19, 2015. March 21, 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: April 3, 2020. many of the milestones that led to the development of the modern Internet are already familiar to many of us: the genesis of the ARPANET, the implementation of the standard network protocol TCP/IP, the growth of LANs (Large Area Networks), the invention of DNS (the Domain Name System), and the adoption of American legislation that funded U.S. Internet expansion—which helped fuel global network access—to name just a few.
↑ "Study into UK IPv4 and IPv6 allocations" (PDF). Reid Technical Facilities Management LLP. 2014. 2023-03-06 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2023-08-31. As the network continued to grow, the model of central co-ordination by a contractor funded by the US government became unsustainable. Organisations were using IP-based networking even if they were not directly connected to the ARPAnet. They needed to get globally unique IP addresses. The nature of the ARPAnet was also changing as it was no longer limited to organisations working on ARPA-funded contracts. The US National Science Foundation set up a national IP-based backbone network, NSFnet, so that its grant-holders could be interconnected to supercomputer centres, universities and various national/regional academic/research networks, including ARPAnet. That resulting network of networks was the beginning of today's Internet.
↑ "Origins of the Internet". www.nethistory.info. 2 May 2005. 3 September 2011 tarixində arxivləşdirilib.
↑ Clarke, Roger. "Origins and Nature of the Internet in Australia". 9 February 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 January 2014.
↑ Zakon, Robert. RFC 2235. IETF. November 1997. p. 8. doi:10.17487/RFC2235. İstifadə tarixi: 2 Dec 2020.
↑ "The First ISP". Indra.com. 1992-08-13. March 5, 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-17.
↑ Couldry, Nick. Media, Society, World: Social Theory and Digital Media Practice. London: Polity Press. 2012. səh. 2. ISBN 9780745639208. 2024-02-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-08-31.
↑ Nelson, Patrick. "Data center fiber to jump to 800 gigabits in 2019". Network World. March 20, 2019. May 21, 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 31, 2023.
↑ Hilbert, Martin; López, Priscila. "The World's Technological Capacity to Store, Communicate, and Compute Information". Science. American Association for the Advancement of Science (AAAS). 332 (6025). 2011: 60–65. Bibcode:2011Sci...332...60H. doi:10.1126/science.1200970. ISSN 0036-8075. PMID 21310967. 2023-08-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-08-31.
↑ The Editorial Board. "There May Soon Be Three Internets. America's Won't Necessarily Be the Best. – A breakup of the web grants privacy, security and freedom to some, and not so much to others". The New York Times. 15 October 2018. 2022-01-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 October 2018.

Əlavə ədəbiyyat

Abbate, Janet. Inventing the Internet. Cambridge, Massachusetts: MIT Press. 1999. ISBN 978-0262011723.
Cerf, Vinton. How the Internet Came to Be. 1993.
Gillies, James; Cailliau, Robert. How the Web was Born: The Story of the World Wide Web. New York: Oxford University Press. 2000. ISBN 0-19-286207-3.
Hafner, Katie; Lyon, Matthew. Where Wizards Stay Up Late: The Origins Of The Internet. New York: Touchstone. 1998 [1996]. ISBN 978-0-684-83267-8.
Rosenzweig, Roy. "Wizards, Bureaucrats, Warriors, and Hackers: Writing the History of the Internet" (PDF). The American Historical Review. 103 (5). 1998: 1530–1552. doi:10.2307/2649970. ISSN 0002-8762. JSTOR 2649970.
Russell, Andrew L. Open Standards and the Digital Age: History, Ideology, and Networks. Cambridge University Press. 2014. ISBN 978-1-139-91661-5.
Ryan, Johnny. A history of the Internet and the digital future. London, England: Reaktion Books. 2010. ISBN 978-1861897770.
Thomas Greene; Larry James Landweber; George Strawn. "A Brief History of NSF and the Internet". National Science Foundation. 2003.

Xarici keçidlər

Internet History Timeline – Computer History Museum
Histories of the Internet – Internet Society
Hobbes' Internet Timeline 12
History of the Internet, a short animated film (2009)

[:3-1] "The Computer History Museum, SRI International, and BBN Celebrate the 40th Anniversary of First ARPANET Transmission, Precursor to Today's Internet". SRI International. 27 October 2009. March 29, 2019 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 September 2017. But the ARPANET itself had now become an island, with no links to the other networks that had sprung up. By the early 1970s, researchers in France, the UK, and the U.S. began developing ways of connecting networks to each other, a process known as internetworking.

[:4-2] by Vinton Cerf, as told to Bernard Aboba. "How the Internet Came to Be". 1993. September 26, 2017 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 September 2017. We began doing concurrent implementations at Stanford, BBN, and University College London. So effort at developing the Internet protocols was international from the beginning.

[:5-3] Hauben, Ronda. "The Internet: On its International Origins and Collaborative Vision A Work In-Progress". 1 May 2004. 1 February 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 September 2017.

[4] Kim, Byung-Keun. Internationalising the Internet the Co-evolution of Influence and Technology. Edward Elgar. 2005. 51–55. ISBN 978-1845426750.

[5] "The Untold Internet". Internet Hall of Fame. October 19, 2015. March 21, 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: April 3, 2020. many of the milestones that led to the development of the modern Internet are already familiar to many of us: the genesis of the ARPANET, the implementation of the standard network protocol TCP/IP, the growth of LANs (Large Area Networks), the invention of DNS (the Domain Name System), and the adoption of American legislation that funded U.S. Internet expansion—which helped fuel global network access—to name just a few.

[6] "Study into UK IPv4 and IPv6 allocations" (PDF). Reid Technical Facilities Management LLP. 2014. 2023-03-06 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2023-08-31. As the network continued to grow, the model of central co-ordination by a contractor funded by the US government became unsustainable. Organisations were using IP-based networking even if they were not directly connected to the ARPAnet. They needed to get globally unique IP addresses. The nature of the ARPAnet was also changing as it was no longer limited to organisations working on ARPA-funded contracts. The US National Science Foundation set up a national IP-based backbone network, NSFnet, so that its grant-holders could be interconnected to supercomputer centres, universities and various national/regional academic/research networks, including ARPAnet. That resulting network of networks was the beginning of today's Internet.

[:2-7] "Origins of the Internet". www.nethistory.info. 2 May 2005. 3 September 2011 tarixində arxivləşdirilib.

[8] Clarke, Roger. "Origins and Nature of the Internet in Australia". 9 February 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 January 2014.

[9] Zakon, Robert. RFC 2235. IETF. November 1997. p. 8. doi:10.17487/RFC2235. İstifadə tarixi: 2 Dec 2020.

[10] "The First ISP". Indra.com. 1992-08-13. March 5, 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-17.

[11] Couldry, Nick. Media, Society, World: Social Theory and Digital Media Practice. London: Polity Press. 2012. səh. 2. ISBN 9780745639208. 2024-02-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-08-31.

[12] Nelson, Patrick. "Data center fiber to jump to 800 gigabits in 2019". Network World. March 20, 2019. May 21, 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 31, 2023.

[HilbertLopez20112-13] Hilbert, Martin; López, Priscila. "The World's Technological Capacity to Store, Communicate, and Compute Information". Science. American Association for the Advancement of Science (AAAS). 332 (6025). 2011: 60–65. Bibcode:2011Sci...332...60H. doi:10.1126/science.1200970. ISSN 0036-8075. PMID 21310967. 2023-08-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-08-31.

[NYT-20181015-14] The Editorial Board. "There May Soon Be Three Internets. America's Won't Necessarily Be the Best. – A breakup of the web grants privacy, security and freedom to some, and not so much to others". The New York Times. 15 October 2018. 2022-01-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 October 2018.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

Telekommunikasiyalar
Tarixi	Baken Yayım tarixi Kabel mühafizə sistemi Kabel televiziyası Xəbərləşmə peyki Kompüter şəbəkəsi Verilənlərin sıxlaşdırılması audio DCT şəkil video Rəqəmsal media İnternet videosu onlayn video platforması sosial media yayım mediası Kommunikasiyada nağara Edholm qanunu Elektrikli teleqraf Faks Helioqraf Hidravlik teleqraf İnformasiya Çağı Elmi-texniki inqilab İnternetin tarixi Kütləvi informasiya vasitələri Mobil telefonların tarixi Smartfon Optik kommunikasiya Optik teleqraf Peycer Fotofon Öncədən ödəməli mobil telefonların tarixi Radio Radiotelefon Xəbərləşmə peyki Semafor Yarımkeçirici cihaz MOSFET tranzistor Tüstü siqnalı Telekommunikasiya tarixi Teleavtoqraf Teleqrafiya Teletayp Telefon Telefon İşləri Televiziya rəqəmsal yayım Sualtı rabitə kabeli Videotelefon tarixi Fısıltı dili Simsiz rabitə
Şəxslər	Nəsir Əhməd Edvin Hovard Armstronq Məhəmməd Atalla Con Berd Pol Beran Con Bardin Aleksandr Bell Emil Berliner Tim Berners-Li Frensis Bleyk Caqdiş Bos Çarlz Borlsol Ualter Houzer Bratteyn Vint Serf Klod Şapp Yoqen Dalal Daniel Davis (oğul) Donald Davis Eymos Dolbear Tomas Edison Li de Forest Filo Farnsuort Recinald Fessenden Elişa Qrey Oliver Xevisayd Robert Huk Erna Huver Harold Hopkins Qardiner Habbard İnternet pionerləri Robert Elliot Kan Kan Devon Çarlz Kao Narinder Kapani Hedi Lamarr İnnosenzo Manzetti Qulyelmo Markoni Robert Metkalf Antonio Meuççi Samuel Morze Cunici Nisidzava Çarlz Peyc Radya Perlman Aleksandr Popov Tivadar Puşkaş Filip Reys Klod Şennon Elmon Braun Stroucer Henri Sutton Çarlz Teynter Nikola Tesla Kamil Tissot Alfred Vail Tomas Vatson Çarlz Uitston Vladimir Zvorkin
Transmissiya mühiti	Koaksial kabel Fiber-optik kommunikasiya Fiber-optik Sərbəst məkan optik rabitəsi Molekulyar rabitə Radiodalğalar naqilsiz Ötürmə xətti telekommunikasiya dövrəsi
Şəbəkə topologiyası kommutasiyası	Buraxılış zolağının eni Bağlantılar Şəbəkə qovşağı (node) terminal şəbəkə kommutatoru dövrə paket Avtomatik telefon stansiyası
Multipleksləşdirmə	Kosmik Tezlik Vaxt Qütbləşmə Orbital bucaq momentumu Kod
Konsepsiyalar	Verilənlərin ötürülməsi protokolları Kompüter şəbəkəsi Verilənlərin ötürülməsi Saxla və irəlilə Telekommunikasiya avadanlığı
Şəbəkənin növləri	Mobil şəbəkə Ethernet ISDN LAN Mobil NGN İctimai telefon şəbəkəsi Radio Televiziya Telex UUCP WAN Simsiz şəbəkə
Məşhur şəbəkələr	ARPANET BITNET CYCLADES FidoNet Internet Internet2 JANET NPL şəbəkəsi Toasternet Usenet
Yerlər	Afrika Amerika Şimali Cənubi Antarktika Asiya Avropa Okeaniya (Telekommunikasiyanı tənzimləyən orqanların siyahısı)
Telekommunikasiya portalı Kateqoriya Konturlar Vikianbar