Əbdus Salam

Məhəmməd Əbdus Salam (Pəncab, Urdu: محمد عبد السلام; oxunuşu [əbd̪ʊs səlɑm]; d. 29 Yanvar 1926 - ö. 21 Noyabr 1996 ), Elektrozəif qüvvət ilə əlaqədar işlərə verdikləri töhfələrinə görə 1979-cu ildə fizika üzrə Nobel Mükafatını alan nəzəri fizikdir. Özü Nobel mükafatı qazanan ilk Pakistanlı və Misirli Ənvər Sədatdan sonra Nobel mükafatı qazanan ilk müsəlman olmaqla birlikdə bu fənn sahəsində bu mükafatı qazanan ilk müsəlman olmuşdur.

Əbdus Salam
Muhammad Abdus Salam
1987-ci ildə Əbdus bir uşaqla danışarkən
Doğum tarixi	29 yanvar 1926
Doğum yeri	Jhang, Pəncab
Vəfat tarixi	21 noyabr 1996 (70 yaşında)
Vəfat yeri	Oksford, İngiltərə
Vətəndaşlığı	Pakistan
Elm sahəsi	Fizika
Elmi dərəcəsi	professor
İş yerləri	London İmperial Kolleci
Təhsili	Kembric Universiteti[1]
Elmi rəhbəri	Nikolas Kemmer
Tanınmış yetirmələri	Michael Duff Ali Chamseddine Robert Delbourgo Walter Gilbert John Moffat Yuval Ne'eman John Polkinghorne Riazuddin Fayyazuddin Masud Ahmad Partha Ghose Kamaluddin Ahmed Ghulam Murtaza Munir Ahmad Rashid
Üzvlüyü	London Kral Cəmiyyəti, Papa Elmlər Akademiyası[2], SSRİ Elmlər Akademiyası (1971–)[3], İsveç Kral Elmlər Akademiyası, Macarıstan Elmlər Akademiyası, Amerika İncəsənət və Elmlər Akademiyası, Rusiya Elmlər Akademiyası, ABŞ Milli Elmlər Akademiyası (1979–), Polşa Elmlər Akademiyası[d]
Mükafatları	Nobel mükafatı,
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Salam 1960-cı ildən 1974-cü ilə qədər Pakistan hökumətində elm məsləhətçisi kimi fəaliyyət göstərmişdir və bu əhəmiyyətli rol Pakistanın infrastrukturuna böyük töhfələr vermişdir. Salam nəzəri və parçacıq fizikasında əhəmiyyətli inkişaflarından və verdikləri töhfələrinə məsul olmanın yanında ölkəsindəki elmi araşdırmaları ən yüksək səviyyəyə çıxarmaqla da öhdəçilikli olmuşdur. Salam SUPARCOnun yaradıcı müdiri idi və Pakistan Atom Enerji Komissiyasında (PAEC) Nəzəri Fizika Qrupunun rəhbərliyində çalışmışdır. Elm məsləhətçisi olaraq Salam nüvə enerjisinin sülh üçün istifadə edilməsində və 1972-ci ildə Pakistanın atom bombasını inkişaf etdirməsində tamamlayıcı bir rol oynamışdır və onun nəzarətində çalışan elm adamları tərəfindən bu proqramın "elmi atası" olaraq göstərilmişdir. 1974-cü ildə Pakistan Parlamenti Əhmədiyyə Müsəlman Birliyinin kafir olduğunu bəyan edən sənədi nəşr etdikdən sonra Salam ölkəsindən etirazlarla ayrıldı. Ölümündən sonra belə ölkəsinin ən nüfuzlu elm adamlarından sayıldı. 1998-ci ildə Pakistanın nüvə testlərindən sonra Pakistan hökuməti Salamın xidmətlərini şərəfləndirmək üçün onun xatirəsinə bir xatirə pulu basdırmışdır.

Salamın ən böyük və diqqətə layiq fəaliyyətləri arasına Pati-Salam modeli, maqnetik foton, vektor Meson, Böyük Birləşmə qaydası, super simmetrik işləri və ən əhəmiyyətlisi Elektrozəif qüvvət nəzəriyyəsi də daxildir ki, bu fizika sahəsindəki ən prestijli mükafatı - Fizika üzrə Nobel Mükafatını qazanmasına səbəb olmuşdur. Salam kvant sahəsi teoreminə və London Imperial Kollecində riyaziyyatın inkişafına böyük töhfələr vermişdir. Şagirdi Riazuddin ilə Salam müasir neytron nəzəriyyəsinə, neytron ulduzları və quru dəliklərə, həmçinin kvant mexanikasını modernləşdirməyə və kvant sahəsi teoriminə böyük töhfələr vermişdir. Bir müəllim və elm dəstəkçisi olaraq Salam Pakistanda riyazi və nəzəri fizikanın qurucusu və atası, öz dövründə də baş nazirin elm məsləhətçisi olaraq tanınır. Pakistanlı fizikaçıları Fizika Birliyinə toplayaraq dünyaya çox böyük töhfələr vermişdir. Öldüyü ana qədər bezmədən, usanmadan fizikaya töhfələrini və Üçüncü Dünya ölkələrində elmin irəliləməsinə olan dəstəyini geri çəkməmişdir.

Əbdus Salam Çaudhri Məhəmməd Hüseyn və Hacira Hüseynin oğlu olaraq bir Əhmədi Pəncabi Rajput ailədə dünyaya gəlmişdir. Ailəsi islama 12. əsrdə keçmişdir və köklü dini ənənələrə və öyrənmə eşqinə sahib idilər. (Babası Gül Məhəmməd, dindar bir alim olmaqla yanaşı bir fizik idi.) Salamın atası Pəncab Steytin Təhsil bölməsində dolanışıqlarını əkinçiliklə təmin edən kasıb bir məhəllədə təhsil məmuru kimi fəaliyyət göstərmişdir.

Salam 14 yaşında Pəncab Universitetinin ixtisas imtahanında o günə qədərki ən yüksək qiyməti almışdır. Lahorda, Pəncab Steytdəki Government College Universitetindən tam təqaüd qazanaraq Urdu və İngilis ədəbiyyatı sahəsinə keçmişdir, lakin çox keçmədən istədiyi sahə olaraq riyaziyyatı seçmişdir. Salamın müəllimləri Salamın ingilis dili müəllimi olmasını istəyirdi, amma Salam riyaziyyat sahəsində qərar etdi. Dördüncü sinif şagirdi olaraq tezisini riyaziyyatdan Srinivasa Ramanujanın problemi üzərində nəşr etdirmiş və ilk dərəcəsini 1944-cü ildə Riyaziyyat sahəsində almışdır. Atası onun Hind Vətəndaş Xidmətinə qatılmasını istəyirdi. O günlərdə Hind Vətəndaş Xidməti yeni məzunların və vətəndaş cəmiyyətində əhəmiyyətli yerə sahib olan ictimai vətəndaşların ən çox istədikləri yer idi. Atasının istəyinə hörmət edərək Salam şansını Hind Dəmiryollarından yana çəkdi, lakin kiçik yaşlarından bəri göz qüsuru olduğundan və eynək istifadə etdiyindən bu vəzifə üçün uyğun deyildi. Vəzifəyə alınmamasında yalnız bu da deyil, dəmiryol mühəndislərinin girdiyi mexaniki testini keçməməsinin və çox gənc olmasının da təsiri olmuşdur. Bu səbəblə iş müraciətini geri götürmüşdür. Lahorada ikən Government College Universitetindən məzun olmaq üçün təhsilini davam etdirmişdir. Riyaziyyatdakı dərəcəsini 1946-cı ildə Government College Universitetindən aldı. Eyni il Kembricdə Aziz John Kollecindən təqaüd qazandı. 1949-cu ildə B.A dərəcəsini riyaziyyat və fizika sahəsində Double First-Class Honours ilə tamamlamışdır. 1950-ci ildə ən çox bəyənilən doktorluq dissertasiyasından əvvəl fizikaya töhfələrindən ötəri Kembric Universiteti tərəfindən Smit Mükafatına layiq görüldü. Lisenziyaları tamamladıqdan sonra Fred Hoyl Salamı təcrübi fizika sahəsində iş etmək üçün Kavendiş Labarotoriyasına dəvət etmişdir, lakin Salamın uzun müddət təcrübə nəticəsində gözləyərək uzun təcrübələr icra etməsinə səbri yox idi. Salam Canqa, Pəncaba geri döndü və təqaüd qazanmasının ardından Birləşmiş Krallığa doktorluq dissertasiyasını etmək üçün getmişdir.

PhD dərəcəsini nəzəri fizika sahəsində Kembric Kavendiş Laboratoriyasında götürdü. Doktorluq dissertasiyası kvant elektrodinamikası ilə əlaqədar əhatəli və təməl işlər ehtiva edirdi. Onun 1951-ci ildə nəşr etdiyi bu tezisi dünya çapında olduqca diqqət çəkmişdi və bunun nəticəsində Adams Mükafatını qazanmışdı. Aspirantura işləri əsnasında müəllimləri Dirak və Riçard Feynman kimi alimlərin həll edə bilmədiyi çətin bir problemi bir il içərisində həll etməsi üçün ona şöhrət qazandırdı. Salam altı ay içində Meyson qaydası ilə problemə bir həll tapdı. Kavendiş laboratoriyasında gətirdiyi bu həll ilə Bes, Oppenheymer və Dirakın diqqətlərini çəkməyi bacardı.

1951-ci ildə aspiranturadan sonra Salam eyni dövr ərzində 1954-cü ilə qədər Riyaziyyat professoru olaraq Hökumət Kolleci Universitetində qaldı, sonra Pəncab Universiteti Riyaziyyat Bölməsi Başçısı və professoru da oldu. Salam lisenziya dərsinin bir hissəsi olaraq kvant mexanikasında dərsvermə və universitet tədrisini yeniləmək üçün çalışdı. Bu vəziyyət rektor müavini tərəfindən bəyənildi və Salam bir axşam nizamlı tədris planı xaricində Kvant mexanikası dərsini öyrətmək üçün qərarlaşdırıldı. Salam universitetdə qarışıq populyarlıq vəziyyətiylə qarşı-qarşıya olarkən, bu vəziyyət xüsusilə özü tərəfindən təsirlənmiş və şagirdlərinin təhsilinə nəzarət etməyə başlamışdı. Nəticə olaraq, Riazuddin Kembric Universitetində yalnız Lahore altında lisenziya və magistr səviyyəsində Salam iş imtiyazına sahib olmuş, şagird və aspiranturadan sonra səviyyədə qalmışdır. 1953-cü ildə Salamın həmkarları güclü müxalifətlə qarşı-qarşıya gəldi, Salam Lahorda bir araşdırma institutu qura bilmədi. 1954-cü ildə Salam təqaüdünü aldı və Pakistan Elmlər Akademiyasına köhnə yoldaşlarından biri üzv oldu. 1953-cü ildə Lahor qiyamları nəticəsində Salam Kembricə geri döndü və Əziz Conun Kollecinə qatıldı və 1957-ci ildə riyaziyyat professoru olaraq vəzifə aldı, o Londonda Imperial Collegeə dəvət edildi və Paul Matteus Imperial Collegedə Nəzəri Fizika sahəsini qurmaq üçün getdi . Zaman keçdikcə bu sahə Steven Weinberg, Tom Kibble, Gerald Guralnik, CR Hagen, Riazuddin və Con Ward kimi tanınmış fiziklərin daxil olduğu nüfuzlu araşdırma hissələrindən biri oldu. 1957-ci ildə Pəncab Universiteti Zərrəcik fizikasına verdikləri töhfələrinə görə Fəxri həkim və Salam ilə görüşdü. Müəllimi köməyiylə eyni il Salam Pakistan tələbələri üçün təqaüd proqramı hazırladı. Salam Pakistan ilə güclü bağlarını mühafizə etdi və zaman-zaman ölkəsini ziyarət etdi. Kembric və Imperial Collegedə nəzəri fiziklər ilə bir qrup qurdu, əksəriyyətini Pakistanlı tələbələr meydana gətirdiyi müşahidə edildi.

1959-cu ildə gənc J.Robert Oppenheymer ilə bir araya gəldi, Prinston Universitetində bir təqaüd aldı və 33 yaşında Royal Society Fellow adını aldı və Salam neytrinlərin üzərində etdiyi araşdırma işlərini təqdim etdi . Oppenheymer və Salam elektrodinamika haqqındakı problemləri və bunların həll təməli üçün görüşdülər. Onun xüsusi və fərdi assistenti Jean Bouckley oldu. 1980-ci ildə Salam Banqladeş Elmlər Akademiyası üzvü oldu.

Salam yaşadığı müddət içərisində ictimai və xüsusi həyatı ayrı tutulan olduqca xüsusi bir fərd oldu. Salam iki dəfə evləndi; ilk yoldaşından üç qızı və bir oğlu, ikinci yoldaşından da bir oğlu və bir qızı dünyaya gəldi. İkinci yoldaşı Conson ilə Londonda 1968-ci ildə evləndi. Professor Dame Lui Conson, Oxford Universiteti Molekulyar Biofizikanın köhnə professoru idi.

Salam "dindar bir Müsəlman olaraq bilinirdi" və elmi işlərinin əsas hissəsi olaraq dinini göstərmişdi, eyni zamanda Əhmədiyyə Müsəlman Cəmiyyətinin də bir üzvü idi. O zamanlar:

"Bizim nəsil Tanrının dizaynının bir hissəsi, bir lütf və təvazökar bir ürək ilə şükür edib mənə verilən bu lütfü imtiyazlı qılıram, ancaq Qurani Kərim Allahın yaratdığı qanunların növlərini əks etdirmək üçün bizə əmr edir." demişdir.

Fizika üzrə Nobel Mükafatı üçün etdiyi qəbul çıxışında Salam Quranda aşağıdakı ayələrdən götürmə edərək: Mərhəmətli yaradannın yaradılmışlarında hər hansı bir qüsur görə bilməzsən. Baxışlarını bir çevir, hər hansı bir qüsur gördün mü? Sonra gözlərini dikərək müəyyən bir nöqtədən ayırmayaraq təkrar-təkrar bax. Baxışların ovsunlayıcı və gözlərini qamaşdırıcı yorğun bir parıltı halında sənə geri dönərlər.[4]

Ardından belə demişdir:

Bu əslində bütün fiziklərin inancı; dərin axtardığımız, daha çox maraq və həyəcan eşitdiyimiz, daha parlaq baxışlar üçün olduğunu düşündüyümüz mənəvi gücdür.

1974-cü ildə Şura Məclisi (Pakistan), Müsəlmanlar olaraq konstitusiya dəyişikliyini elan etdi. Etiraz olaraq Salam Pakistanı tərk etdi. Hətta ayrılmasından sonra Salam tamamilə Pakistanla etdiyi əlaqəni bitirmək üçün Nəzəri Fizika Qrupu ilə yaxın əlaqəsinin yanında Pakistan Atom Enerjisi Komissiyası (P== akademik elm adamlarının yanında yer aldı və son dərəcə yaxın əlaqələri inkişaf etdirdi. Pakistanlı alimlər üçün post-tədqiqat proqramlarının ilkini başlatdı . 1983-cü ildə Riazuddin və Aşhar Qadir Salama qoşuldu və 1990-ci ilə qədər onunla qaldı.

• Abdus Salam (1926-1996, Fizik Nobel 1979) Arxivləşdirilib 2014-11-13 at the Wayback Machine AEC)