Türk Tarix Qurumu

Türk Tarix Qurumu və yaxud TTK (türk. Türk Tarih Kurumu) — Mustafa Kamal Atatürkün göstərişi ilə 1931-ci il aprelin 12-də türk tarixini ilk mənbələrdən araşdırmaq məqsədilə yaradılmış araşdırma qurumudur. 664 saylı Qanun Fərmanı ilə Türk Tarix Qurumu ayrıca ictimai hüquqi şəxsə malikdir və 1983-cü ildə yaradılmış Atatürk Mədəniyyət, Dil və Tarix Yüksək Qurumunun tabeliyində elmi institut kimi fəaliyyət göstərir.[2] Rəhbəri hazırda Birol Çətindir.[3]

Türk Tarix Qurumu
TTQ
türk. Türk Tarih Kurumu
Loqonun şəkli
Fəaliyyəti Türk tarixinin tənzimləyici institutu
Yaranma tarixi 12 aprel 1931
Rəsmi dili Türk dili
Mərkəzi Ankara, Türkiyə
Qurucusu
ttk.gov.tr
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Təşkilat tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Baş nazir İsmət İnönü ve Prezident Mustafa Kamal Atatürk, 1932-ci ildəki I. Türk Tarix Konqresində.

1930-cu il aprelin 28-də VI. Qurultayın son iclasında Qazi Mustafa Kamalın göstərişi ilə Afət İnan 40 imza ilə təklif irəli sürmüş və bu təklifdə Türk tarixini elmi cəhətdən araşdıracaq bir komissiyanın yaradılması istənilmişdi. Həmin gün Türk Ocaqları Qanununa bu mövzuda bir maddə əlavə edildi. 16 nəfərlik nümayəndə heyəti ilk iclasını 4 iyun 1930-cu ildə keçirərək idarə heyətini və üzvlərini müəyyənləşdirdi. Bu nümayəndə heyəti Türk Tarix Qurumunun əsasını təşkil edir.[4]

Nümayəndə heyəti "Türk tarixinin konturları" adlı araşdırma dərc edib. Kitabda Orta Asiyada türk sivilizasiyasının olması və türklərin bu mərkəzdən başlayan köçlərlə Çinə, Hindistana, Mesopotamiyaya, Misirə, İrana və Anadoluya getməsi və həmin bölgələrin xalqlarını sivilizasiya etməsi tezisindən bəhs edilir.[5] Məqsəd bu kitabın əsas ideyasına uyğun olaraq məktəb kitablarını hazırlamaq idi.[6]

Türk Ocaqları 1931-ci il martın 29-da bağlanmağa qərar verdikdə, Türk Tarix Komitəsi 1931-ci il aprelin 12-də "Türk Tarixi Araşdırmalar Cəmiyyəti" adı ilə yenidən təşkil edilərək fəaliyyətini davam etdirdi. Qurumun adı 1935-ci ildə "Türkiyə Tarixi Araşdırmalar Qurumluğu", daha sonra isə "Türk Tarix Qurumu" olaraq dəyişdirilib.[7]

Qurumun Türk Tarix Qurumu adı ilə fəaliyyət göstərdiyi dövrdə İsmail Haqqı Uzunçarşılının "Anadolu Beylikləri" adlı dörd cildlik lisey tarix kitabı, bəzi qazıntı hesabatları, "Kitab-ı Bahriye" və Piri xəritəsini nəşr etdirmişdir. Rəis və 1937-ci ildən bəri nəşr edən Belleten jurnalı nəşr etdi. 2–11 iyul 1932-ci il tarixləri arasında "Türk Tarixi Qurultayı" adı altında təşkil etdiyi birinci qurultaydan sonra mütəmadi olaraq qurultaylar təşkil etməyə davam etdi. 20–25 sentyabr 1937-ci il tarixlərində İkinci Beynəlxalq Türk Tarixi Konqresi keçirildi. 1935-ci ildə Alacahöyük Qazıntısına Qurumun öz resursları və işçiləri ilə başlanıldı.[8]

Prezident Mustafa Kamal Atatürk qurumun işi ilə şəxsən maraqlanıb, iclaslarında iştirak edib. Mustafa Kamal Atatürkdən sonra gələn bütün prezidentlər ənənə olaraq Qurumun "qoruyucu prezidenti" oldular. Mustafa Kamal Atatürk 5 sentyabr 1938-ci il tarixli vəsiyyəti ilə Türkiyə İş Bankasıdakı səhmlərinin gəlirinin yarısını Türk Tarix Qurumuna bağışladı. Qurum Nazirlər Şurasının 21 sentyabr 1940-cı il tarixli 2/14556 saylı fərmanı ilə ictimai mənafeyə xidmət edən birliklər sırasına daxil edilib.

Qurum Ankaradakı Türk Ocağı İctimai Evləri binasında fəaliyyətə başlayıb. 1940-cı ilin sonunda Dillər, Tarix və Coğrafiya fakültəsinin binasına köçdü və 12 noyabr 1967-ci ildə Turqut Cansever və Ertur Yener tərəfindən layihələndirilən öz binasına köçdü.[9] Binanın birinci mərtəbəsində konfrans zal, kitab anbarı, ikinci mərtəbədə kitabxana, oxu zalları ve iş otaqları yerləşir.[10]

Türk Tarix Qurumu hüquqi şəxs olaraq 7 noyabr 1982-ci ildə qəbul edilmiş Türkiyə Respublikasının Konstitusiyasının 134-cü maddəsi ilə yaradılmış Atatürk Mədəniyyət, Dil və Tarix Yüksək Şurasının tərkibinə daxil edilib.[11][12]

İnstitusional təşkilati struktur

[redaktə | mənbəni redaktə et]
1951–1967-ci illərdə inşa edilmiş Türk Tarix Qurumunun inzibati binası

Qurumun rəhbəri Prezidentin qərarı ilə təyin edilən qurumun prezidentidir. Prezidentin 3 saylı fərmanı ilə onun səlahiyyət müddəti ləğv edilib. Mədəniyyət və Turizm Nazirinin razılığı ilə təyin olunan vitse-prezident birbaşa Türk Tarix Qurumunun sədrinə tabedir. 664 nömrəli Fərmana əsasən; Türk Tarix Qurumunun Elmi Komitəsi; TTK sədri, sədr müavini və üzvlərdən ibarətdir. Qurumun üç növü var: ilkin, fəxri və ünsiyyət.

Türk Tarix Qurumunun ilk rəhbəri Tefik Bıyıklıoğlu olub.[13] 1932–1936-cı illərdə türkçülük ideyasının öndə gedən təmsilçilərindən olan tatar əsilli siyasətçi, alim və yazıçı Yusif Akçura Türk Tarix Qurumunun sədri vəzifəsini yerinə yetirib.

2008-ci ilin iyun ayında Yusuf Halaçoğlu TTQ rəhbərliyindən azad edildi.[14]

Türk Tarixi Konfransı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Rəfiq Turan Türk Tarix Qurumunun 2015–2020-ci illərdə rəhbəri olub

Elmi araşdırma və nəşrlərlə yanaşı, birincisi 2–11 iyul 1932-ci il tarixləri arasında toplanan Türk Tarix Qurumu ilə XVI. İlk dəfə keçirdiyi beynəlxalq xarakterli "Türk Tarixi Qurultayları"nı təşkil edir. 20–25 sentyabr 1937-ci il tarixləri arasında Dolmabahçe sarayında keçirilən II Konfrans beynəlxalq xarakter almışdır. Bu konfransda xarici alimlər də iştirak etmişlər. Bu konfrans türk tarixini təbliğ etmək və sənədləşdirmək məqsədi daşıyırdı. Bundan əlavə, ölkədə və Yaxın Şərqdə tarixdən əvvəlki dövrdən Cümhuriyyət dövrünə qədər inkişaf etmiş böyük sivilizasiyaları canlandıran Konfrans səbəbiylə maket, moulaj, şəkil və qrafika ilə sərgi təşkil edilmiş və bu sərgi Mustafa Kamal Atatürkün ölümünə qədər Dolmabahçe sarayında qalmışdır.

Ad Statusu Tarixi
I Türk Tarixi Konfransı Beynəlxalq 2–11 iyul 1932
II Türk Tarixi Konfransı Beynəlxalq 20–25 sentyabr 1937
III Türk Tarixi Konfransı Beynəlxalq 15–20 noyabr 1943
IV Türk Tarixi Konfransı Beynəlxalq 10–14 noyabr 1948
V Türk Tarixi Konfransı Beynəlxalq 12–17 aprel 1956
VI Türk Tarixi Konfransı Beynəlxalq 20–26 oktyabr 1961
VII Türk Tarixi Konfransı Beynəlxalq 25–29 sentyabr 1970
VIII Türk Tarixi Konfransı Beynəlxalq 11–15 oktyabr 1976
IX Türk Tarixi Konfransı Beynəlxalq 21–25 sentyabr 1981
X Türk Tarixi Konfransı Beynəlxalq 22–26 sentyabr 1986
XI Türk Tarixi Konfransı Beynəlxalq 5–9 sentyabr 1990
XII Türk Tarixi Konfransı Beynəlxalq 12–16 sentyabr 1994
XIII Türk Tarixi Konfransı Beynəlxalq 4–8 oktyabr 1999
XIV Türk Tarixi Konfransı Beynəlxalq 9–13 sentyabr 2002
XV Türk Tarixi Konfransı Beynəlxalq 11–15 sentyabr 2006
XVI Türk Tarixi Konfransı Beynəlxalq 20–24 sentyabr 2010
XVII Türk Tarixi Konfransı Beynəlxalq 15–17 sentyabr 2014
XVIII Türk Tarixi Konfransı Beynəlxalq 1–5 oktyabr 2018
XIX Türk Tarixi Konfransı Beynəlxalq 3–7 oktyabr 2022

Beynəlxalq XVIII Türk Tarix Konfransı 1–5 oktyabr 2018-ci il tarixində Ankarada keçirilib.[15] Dörd gün ərzində 22 seansda 164 bölümün baş tutduğu konfransda, 29 ölkədən 800-ə yaxın alimin 750 məqaləsinin təqdimatı keçirilmişdir.[16] 2018-ci ildə baş tutan Türk Tarix Konfransı Türk Tarix Qurumunun buna qədər təşkil etdiyi ən çox alimin qatıldığı və ən çox təqdimat olan konfrans olub.

Türk Tarix Qurumunun rəhbərləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Yusif Akçura, 1932–1936-cı illərdə Türk Tarix Qurumunun rəhbəri vəzifəsini yerinə yetirib.

Türk Tarix Qurumunun hazırkı prezidenti Prof. Dr. Birol Çetindir.[3] Qurumun baş direktoru olmuş şəxslərin siyahısı aşağıdakı kimidir:[17]

Adı Vəzifəyə keçdiyi vaxt Vəzifəsinin bitdiyi vaxt
Mustafa Kamal Atatürk
Qurucu və fəxri baş direktor		 14 aprel 1931 10 noyabr 1938
Tefik Bıyıklıoğlu 14 aprel 1931 8 aprel 1932
Prof. Dr. Yusif Akçura 8 aprel 1932 11 mart 1935
Həsın Cəmil Çambel 23 mart 1935 17 dekabr 1941
Ord. Prof. Dr. Şəmsəddin Günaltay 17 dekabr 1941 19 oktyabr 1961
Ord. Prof. Dr. Şevket Əziz Qansu 28 aprel 1962 21 aprel 1973
Ord. Prof. Dr. Ənvər Ziya Karal 21 aprel 1973 18 yanvar 1982
Ord. Prof. Dr. Sedat Alp 16 aprel 1982 17 oktyabr 1983
Prof. Dr. Yaşar Yücel 17 oktyabr 1983 16 mart 1992
Prof. Dr. Neşet Çağatay 16 mart 1992 21 yanvar 1993
Prof. Dr. İbrahim Agah Çubukçu 21 yanvar 1993 23 sentyabr 1993
Prof. Dr. Yusuf Halaçoğlu 27 sentyabr 1993 23 iyul 2008
Prof. Dr. Əli Birinci 1 avqust 2008 13 sentyabr 2011
Prof. Dr. Bahəddin Yediyıldız 14 sentyabr 2011 25 iyun 2012
Prof. Dr. Mehmet Metin Hülagü 26 iyun 2012 23 iyun 2014
Prof. Dr. Mehmet Əli Beyhan 24 iyun 2014 5 mart 2015
Prof. Dr. Rəfiq Turan 6 mart 2015 20 aprel 2020
Prof. Dr. Əhməd Yaramış 20 aprel 2020 22 iyun 2020
Prof. Dr. Birol Çetin 23 iyun 2020 hal-hazırda

Türk Tarix Qurumuna ən uzun müddət Şəmsəddin Günaltay[18] rəhbərlik edib. O, iyirmi il fasiləsiz qurumun başçısı vəzifəsini yerinə yetirib. Qurumun təşkilindən bu günə qədər ona 13 nəfər rəhbərlik edib.

1982-ci ildə qəbul edilmiş Türkiyə Respublikasının Konstitusiyasının 104-cü maddəsinə görə[11] ve 3 sayılı Prezident Qərarının 2-ci maddəsinə görə[12] Türk Tarix Qurumu rəhbərini ölkə prezidenti vəzifəyə təyin edə və onu vəzifədən azad etmək səlahiyyətinə malikdir.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ English Wikipedia community Wikipedia (ing.). 2001.
  2. ↑ "Short History of the Turkish Historical Society". Turkish Historical Society. 2008-07-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-07-25.
  3. ↑ 1 2 "Arxivlənmiş surət" (PDF). resmigazete.gov.tr. 2020-07-23 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2023-01-10.
  4. ↑ Galip, Özlem Belçim. New Social Movements and the Armenian Question in Turkey: Civil Society vs. the State. Springer International Publishing. 2020. səh. 153. ISBN 978-3-030-59400-8.
  5. ↑ White, Jenny. Muslim Nationalism and the New Turks: Updated Edition. Princeton University Press. 2014. 26. ISBN 978-0691161921.
  6. ↑ Bayir, Derya. Minorities and Nationalism in Turkish Law (ingilis). Routledge. 2016-04-22. 110. ISBN 978-1-317-09580-4.
  7. ↑ Uzer, Umut. An Intellectual History of Turkish Nationalism. The University of Utah Press. 2016. 102. ISBN 9781607814658.
  8. ↑ Landau, Jacob M. Pan-Turkism in Turkey. London: C. Hurst & Company. 1981. 76. ISBN 0905838572.
  9. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2012-01-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-01-06.
  10. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2011-03-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-01-06.
  11. ↑ 1 2 "Arxivlənmiş surət" (PDF). Mevzuat. 2011-07-25 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2023-01-06.
  12. ↑ 1 2 "Arxivlənmiş surət" (PDF). Mevzuat. 2019-12-10 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2023-01-06.
  13. ↑ "Presidents" (türk). Turkish Historical Society. 2008-07-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-07-25.
  14. ↑ Özerkan, Fulya. "Controversial historian dismissed from office". Turkish Daily News. 2008-07-24. İstifadə tarixi: 2008-07-25.[ölü keçid]
  15. ↑ "Arxivlənmiş surət". Türk Tarih Kurumu. 10 August 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 January 2023.
  16. ↑ "Arxivlənmiş surət" (PDF). Türk Tarih Kurumu. 2020-02-23 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2023-01-10.
  17. ↑ "Arxivlənmiş surət". Türk Tarih Kurumu. 2019-08-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-01-10.
  18. ↑ "Arxivlənmiş surət". Türk Tarih Kurumu. 2019-08-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-01-10.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]