Hun türkləri
Hunlar — IV-VI əsrlərdə Mərkəzi Asiyada, Qafqazda və Şərqi Avropada yaşamış köçəri xalq. Avropa ənənəsinə görə, onlar ilk əvvəllərdə Volqa çayının şərqində, yəni o dönəmdə Skitiya adlandırılan yerlərdə yaşamışdırlar.[1] Hunların qərbə doğru köçmələri ariyanlardan hesab edilən Alanların qərbə doğru yürüşü ilə əlaqələndirilir.[2] 370-ci ildən etibarən Hunlar Volqa sahillərinə gəldilər və 430-cu ildə Avropada özlərinin böyük, lakin qısaömürlü dövlətlərini qurdular. Hunlar tədricən Qotları və Roma sərhədlərindən kənarda yaşayan bir çox digər german tayfalarını özlərinə tabe etdilər, yerdə qalanları isə Roma sərhədləri daxilinə miqrasiya etməyə məcbur oldu.
|
| 450-ci illərdə hunların hökmdarlıq etdiyi torpaqlar. |
| Yaşadığı ərazilər |
|---|
| Türkistan, Qafqaz, Avropa |
| Dili |
| Dini |
| Qohum xalqlar |
|
Digər Türk xalqları |
Hunlar, xüsusən Attilanın rəhbərliyi altında tez-tez Şərqi Roma imperiyası üzərinə dağıdıcı yürüşlər həyata keçirdilər. 451-ci ildə onlar Qərbi Roma imperiyasının əyaləti olan Qaulu ələ keçirdilər. Onlar buanı ələ keçirmək üçün romalılarla vestqotların birləşmiş ordusu ilə Katalaun döyüşündə döyüşmüdülər. 452-ci ildə onlar İtaliyanı ələ keçirdilər. Attilanın 453-cü ildə ölümündən sonra Hunlar artıq Roma üçün əsas təhlükə olmaqdan çıxdılqar və öz torpaqlarının çoxunu 454-cü ildə baş vermiş Nedao döyüşündən sonra itirdilər. Hunların varisləri və ya onların adlarına bənzər adlara IV-VI əsrlər boyunca Avropanın bir sıra yerlərində rast gəlinir. VIII əsrin əvvəllərinə qədər belə adlara Qafqaz bölgələrində də rast gəlinmişdir.
XVIII əsrdə fransız alim Jozef de Quiqnes hunlarla xionqnular arasında əlaqənin olmasını təklif etdi. Xionqnular e.ə. III əsrdən I əsrı qıdır Çinin şimalında yaşamışdılar.[3] Quiqnesin zamanından etibarən alimlər bu əlaqəni sübut etmək üçün müxtəlif araşdırmalar etdilər. Məsələ mübahisəli olaraq qalır, lakin son arxeogenetik tədqiqatlar onların Monqolustandan Xiongnu mənşəli olduğunu, həmçinin skif və german xalqları ilə qarışdığını göstərir.[4] Onların digər birliklərlə, məsələn İran və Cənubi Asiya Hunları ilə olan münasibətləri mübahisəlidir.
Hunların mədəniyyəti barədə az məlumat bilinməkdədir və onlarla assosiasiya edilən çox az sayda arxeoloji materiallar dövrümüzə gəlib çatmışdır. Onların tunc qazanlardan istifadə etdikləri və kəllə sümüklərinin süni deformasiyası həyata keçirdikləri güman edilir. Attilanın dövründəki Hun dininin təsviri yoxdur, lakin falçılıq kimi şeylərin olduğu təstiqlənmişdir və şamanların mövcudluğu ehtimal edilməkdədir. Hunların özlərinə məxsus dillərinin olması bilinsə də, bu dildən yalnız 3 söz və şəxs adları dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır.
İqtisadi olaraq Hunlar köçəri həyat tərzi sürmüşdürlər. Onların Roma dünyası ilə əlaqəsi artdıqca, onların iqtisadiyyatı xərac, basqın və ticarət yolu ilə Roma ilə getdikcə daha çox bağlandı. Güman edilir ki, Avropaya daxil olan zaman Hunların vahid dövləti olmamışdır, lakin romalılarla müharibələr genişləndikcə Hunlar da vahid tayfa hakimiyyətini formalaşdıra bilmişdirlər. Hunlar müxtəlif dillərdə danışan xeyli sayda xalqlara hakimlik etməkdə idilər, onlardan bəzilərinin öz hökmdarları da var idi. Hunların rəqiblərini məğlub etməkdə istifadə etdikləri əsas hərbi taktika atlı oxçuluq idi.
Hunların Xalqların böyük köçünə yol açdıqları güman edilir. Bu köç nəticəsində Qərbi Roma imperiyasına son qoyulmuşdur. Hunların xatirəsi müxtəlif xristian müqəddəslərin həyat hekayələrində də yaşadılmışdır. Bu hekayələrdə Hunlar mənfi obraz kimi təqdim edilmişdirlər. Qədim german qəhrəmanlıq dastanlarında da Hunlardan bəhs edilmişdir. Bu dastanlarda onlardan həm mənfi, həm də müttəfiq kimi bəhs edilmişdir. Macarıstanda macarların orta əsr xronikalarına əsaslanan əfsana formalaşdırılmışdır. Bu əfsanəyə görə macarlar və sekellər Hunlardan törəmişdirlər. Hər bir halda, tarix elmi əsasən macarlarla hunlar arasındakı əlaqəni inkar edir.[5][6][7][8] Avropadakı müasir populyar mədəniyyətdə hunlar tez-tez qəddarlıq və barbarlıqla assosiasiya edilir.[9]
453-cü ildə Attilanın ölümündən sonra hunlar Roma üçün böyük bir təhdid olmaqdan çıxmış və Nedao döyüşündəki məğlubiyyətdən sonra keçmiş torpaqlarının böyük bir hissəsini itirmişdirlər. 469-cu ildə Attilanın oğlu Dengizikin ölümündən sonra hunların qəflətən yoxa çıxdığı düşünülürdü. Lakin bəzi alimlər iddia edir ki, xüsusən bulqarlar hunlarla yüksək dərəcədə davamlılıq göstərməkdədirlər. Hyun Cin Kim isə bildirir ki, Hun imperiyasının dağılmasından sonra ortaya çıxan 3 böyük german tayfaları - gepitlər, ostroqotlar və skirilər geniş bir şəkildə hunlaşmışdılar. O, hətta bu tayfaların hakimlərin yerli olmasından çox, Hun kökənli şəxslər olmasını daha yüksək ehtimal hesab edirş
Hun adının fərqli versiyaları Qafqaz bölgəsində uzun müddət qorunmuşdur. Burada özlərinə dövlət də quran hunların Azərbaycan türklərinin təşəkkülündə mühüm rol oynadığı düşünülür. Eyni zamanda, hunlar bəzi qumuq müəlliflər tərəfindən Şimali Qafqazın türk xalqlarından biri olan qumuqların əcdadı da hesab edilir.
Alimlər Qərbi Roma imperiyasının çökməsində hunların əsas məsuliyyət daşıya biləcəyini bildirirlər. Həmçinin hunlar birbaşa və ya dolayı yolla özlərindən sonra türk tayfalarının dörd əsr boyunca Avrasiya bozqırlarında hakim olmalarının təməllərini atmışdır.
Kökənləri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Hunların kökəni və onların digər bozqır xalqları ilə əlaqələri hələ də qeyri-dəqiq olaraq qalmaqdadır.[10][11]. Alimlər əsasən bildirirlər ki, Hunlar Mərkəzi Asiyada formalaşmışdırlar, lakin onlar kökən məsələsində yekdil fikir bildir bilməyirlər. Klassik qaynaqlar Hunların 370-ci ildə qəflətən Avropada peydə olmasını yazırlar.[1] Əsasən Roma qaynaqları onları əvvəlki bozqır xalqları ilə əlaqələndirməkdədirlər.[12] Roma müəllifləri Hunların özlərinin bir maralıın və ya inəklərinin ardınca gedərkən Kerç boğazını keçərək qotların ərazisi olan Krıma daxil olması hekayəsini təkrarlamaqdadırlar. Buradakı torpaqların yaxşı olduğunu görən hunlar bundan sonra qotlar üzərinə hücum etmişdirlər.[13] Jordanesin Getica əsərində deyilir ki, qotlar hunları "murdar ruhların" və qotik cadugərlərin nəsli hesab edirdilər.[14][15]
II əsr coğrafiyaçısı Ptolemey Avrasiya bozqırının qərb hissəsində yaşayan xalqların adını çəkərkən Χοῦνοι Xunnoi-larında adını çəkmişdir.[16][17][18][19] O, bu tayfanın "Bastarn və Roksolan tayfalarının arasında" yaşadıqlarını yazmışdır.[18][19] Zosimus tərəfindən qeyd edilən və 250-ci ildə Dunay çayının aşağı axarını ələ keçirdiyi iddia edilən Ουρουγούνδοι Ourougoúndoi (və ya Urugundi) tayfasının da Hun tayfası ola biləcəyi iddia edilmişdir. Çünki bu tayfanın adı Aqatia tərəfindən VI əsrdə Hun tayfalarından biri kimi adı çəkilən Βουρουγουνδοι Bourougoundoi-a bənzəməsidir. Bəzi tarixçilər isə bunun əksini iddia edirlər və qeyd edilnə tayfanın german kökənli olan Burqundi tayfası ilə eyniləşdirirlər.[20] Tarixçi Maenchen-Helfen bu məsələ barədə bir və ya hər iki adın "Vurugundi" kimi erkən türk etnoniminə yaxın ola biləcəyini yazmışdır.[20]
Xionqnu və hunlar adlandırılan digər xalqlarla əlaqələri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Jozef de Quiqnesin XVIII əsrdə yazdıqlarından etibarən müasir tarixçilər IV əsrdə Avropada peydə olan hunları Mərkəzi Asiya həndəvərlərində yaşamış, orada müxtəlif torpaqları ələ keçirmiş (e.ə. III və eramızın II əsrlərində) xionqnularla əlaqələndirməyə başladılar.[3] Xan sülaləsi tərəfindən darmadağın edildikdən sonra xionqnuların şimal qolu şimal-qərbə doğru geri çəkilmiş, bundan sonra da bəlkə onların varisləri Avrasiya bozqırları vasitəsiylə miqrasiyaya başlamışdır. Bu iddiaya əsasən, hunlarla xionqnular arasında mədəni və genetik davamlılıq vardır.[21] Alimlər həmçinin xionqnularla hunlar arasındakı əlaqədən başqa, Mərkəzi Asiyada fəaliyyət göstərən, adlarında hun sözü olan xalqlarla da əlaqənin olduğunu iddia edirlər. İran hunları adlanan bu xalqalra xüsusən xionitlər, kidarlar və eftalitlər daxildir.[22]
Otto J. Maenchen-Helfen ilk müəllifdir ki, hun tarixinin araşdırılması üçün yazılıq qaynaqların yox, arxeoloji qaynaqların əhəmiyyətinin çox olmasını bildirmişdir.[23] Maenchen-Helfenin əsərinin çap edilməsindən sonra xionqnuların hunların əcdadı olması fikri mübahisə qaynağına çevrildi.[21][24][25][26][27] Buna əlavə olaraq, bir çox müəllif Avropa hunları ilə İran hunları arasında əlaqənin mövcudluğuna da şübhə ilə yanaşmağa başladı.[27][28] Valter Pohl yazırdı:
Bozqırın böyük konfederasiyalarından heç biri etnik olaraq yekcins deyildi və eyni adlar müxtəlif qruplar tərəfindən prestij üçün və ya xaricilər tərəfindən həyat tərzinə, coğrafi mənşəyə görə onları tərif etmək üçün istifadə edilirdi [...] Buna görə də, məsələn, H(s)iung-nu, eftalitlər və Atillanın hunları arasında şəxsiyyət və ya qan qohumluğu haqqında fərziyyələr aparmaq əbəsdir. Əminliklə deyə bilərik ki, hunların adı gec antik dövrdə çöl döyüşçülərinin nüfuzlu hakim dəstələrini təsvir edirdi.[29]
Xüsusən Hyun Cin Kim və Etienne de la Vaissiere kimi alimlər tərəfindən aparılan son araşdırmalar hunların və xiongnuların bir və eyni olması fərziyyəsini yenidən gündəmə gətirdi. De la Vaissiere iddia edir ki, qədim çinlilər və hindlilər Xionqnu və Hun ifadələrini bir-birinin tərcüməsi kimi istifadə etmişdirlər[30] və müxtəlif cür adlandırılan "İran hunları" bənzər şəkild xionqnularla əlaqələndirilməlidir.[31] Kim inanır ki, hun ifadəsi ilkin olaraq etnik qrup yox, siyasi kateqoriya ifadə edir[32][33] və iddia edir ki, Xiongnu və Avropa hunları, eləcə də Xiongnu ilə "İran hunları" arasında əsaslı siyasi və mədəni davamlılıq olmuşdur.[34]
XX əsrin əvvəllərində alman sosioloqu Fridrix Hirth Çin salnaməsində, xüsusən də Wei Kitabındakı hissələri əsas götürərək hunlarla xionqnular arasındakı əlaqənin sübut edildiyini bildirdi.[35] Hirthin əsəri bir çox alimi inandırmışdı və 1940-cı illərin əvvəllərinə qədər hunlarla xionqnuların eyni olduğu barədə konsensus əldə edilmişdi.[36][37] Lakin 1945-ci ildə Otto J. Maenchen-Helfen Hirthin Çin salnamələrini səhv şərh etdiyini iddia etdi. Maenchen-Helfenin işi ilə "Hirth tezisinə əhəmiyyətli zərbə vuruldu".[37] Maenchen-Helfen həmçinin o zaman mövcud olan arxeologiyaya və etnoqrafik əsaslara əsaslanan identifikasiyaya qarşı çıxdı.[38][39] Maenchen-Helfen daha sonra bir neçə məqalədə və özünün ən mühüm əsəri olan “Hunların dünyası” (1973, ingiliscə:The World of the Huns ) adlı əsərində Hunlarla Xiongnuları adlarına görə eyniləşdirən yeni nəzəriyyələrə şübhə ilə yanaşdı.[40] Maenchen-Helfenin skeptisizmini görkəmli avrasiyaçı Denis Sinor da paylaşmaqdadır.[41]
2009-cu ildə yazan Kristofer Bekvit Xiongnu və hunların qohum olmadığına dair "avrasiyaçılar arasında ümumi konsensusun" olmasına istinad edir.[42] Bu konsensus iddiasına tarixçi Étienne de la Vaissière (2005 və 2015), tarixçi və dilçi Kristofer Atvud (2012), arxeoloq Toshio Hayaşi (2014),[43] və tarixçi Hyun Jin Kim (2013 və 2015) tərəfindən etiraz edildi. Buna baxmayaraq, 2020-ci ildə yazan Alexander Savelyev və Choongwon Jeong təklif olunan əlaqənin "müasir elmdə yalnız məhdud dəstəyə" malik olduğunu qeyd edirlər.[44]
Etimologiya
[redaktə | mənbəni redaktə et]Hun adı klassik Avropa qaynaqları olan yunanca və latinca əsərlərdə keçməkdədir. Yunan dilində yazılmış əsərlərdə bu ad Οὖννοι (Ounnoi), latın dilində yazılmış əsərlərdə isə Hunni və ya Chuni deyə keçməkdədir.[45][46] Con Malalas onların adını əsərlərdə Οὖννα (Ounna) kimi oxumuşdur.[47] Yunanca əsərlərdə adı keçən və bəzən hunlarla əlaqələndirilən bir digər söz də vardır - Χοὖνοι (Khounoi). Lakin bunun hunlarla əlaqəli olub-olmaması məsələsi mübahisəlidir.[17] Ümumiyyətlə klassik əsərlərdə tez-tez hunlara onlarla əlaqəsiz olan və onlardan daha əvvəlki dövrlərdə yaşamış tayfaların adları ilə müraciət edilir. Bunlara misal olaraq massaget, skitlər (və ya skiflər), kimmerlər və s. kimi adlandırmaları göstərmək mümkündür.[48]
Hun sözünün etimologiyası qeyri-müəyyəndir. Təklif olunan müxtəlif etimologiyalarda ümumiyyətlə ən azı hunlar kimi tanınan müxtəlif Avrasiya qruplarının adlarının əlaqəli olduğunu güman edir. XEyli sayda alim hun sözünün türk mənşəli ad olduğunu bildirməkdədir. Onlar bu iddialarını türk dilindəki ön, öna, qun (acgöz),[49] kün, gün, qun (güc) və hün (amansız, şiddətli və ya qəzəbli) kimi sözlərlə əlaqələndirirlər.[49] Maenchen-Helfen bütün bu iddiaları sadəcə təxminlərə əsaslandığını bildirərək rədd edir[50] və sözün kökünün başqa dillərdə axtarılmasını təklif edir. O, təklif edir ki, bəlkə də sözün mənası etnik mənsubiyyətdən çox rütbə və ya titul bildirməkdədir.[51] Robert Verner sözün kökəninin Toxarıstanda olduğunu bildirmişdir. O, Çin qaynaqlarında Xionqnu itləri adlandırması olduğunu bildirərək toxarcadakı ku (it) sözünün olduğunu, hunlarda itin totem ola biləcəyini yazır.[52] O, massaget adı ilə də müqayisələr apararaq qeyd edir ki, saka elementndə həmin ad it mənasını vermişdir. Harold Bailey, S. Parlato, Cəmşid Çoksi kimi müəlliflər iddia edirlər ki, söz "düşmənlər" və ya "rəqiblər" sözündən törəmişdir.[53] Xristofer Atvood bu iddianın fonoloji və xronoloji əsaslarla tutarsız olduğunu yazır.[54] O, iddia edir ki, söz müasir Monqolustanda yerləşən və Xionqnu sözünə bənzəyən Ongi çayının adından götürülmüş, eyni zamanda sözün etnik adı yox, sülalə adı bildirə biləcəyini irəli sürmüşdür.[55]
Fiziki görünüş
[redaktə | mənbəni redaktə et][[Fayl:Hephtalite king seal.jpg|thumb|right|V əsrə aid möhürə əks etdirilmiş Ağ Hun hökmdarı. Ağ hunlar və ya Eftalitlər müasir tarixçilərin çox hissəsi tərəfindən Avropa hunları ilə eyni olmasa belə onlarla qohum birlik kimi qəbul edilir, lakin bu məsələdə qəti konsensus əldə edilməmişdir.[56][57][58][59] Dövrün müasiri olan Prokopius hər iki birliyi "eyni cinstən" olaraq tərif edir.[60]
Hunların xarici görünüşlərindən bəhs edən həmin dövrə aid əsərlərdə onlarında romalılardan fərqli quruluşa sahib olduğu yazılmaqdadır. Bu təsvirlərdə əsasən hunlar bədheybət kimi təsvir edilməkdədir.[61][62][63] Jordanes Jordanes vurğulayır ki, hunların boyu qısa, dərisi qaralmış, başları yuvarlaq və formasız idi.[64] Bir çox qaynaq hunların kiçik başa və düz buruna sahib olduqlarını yazır.[63] Romalı müəllif Priscus Attilanı görmüş olan şəxsin belə bir ifadəsini yazmaqdadır:
Balaca boylu, geniş sinəli, uzun başlı, onun gözləri kiçik, saqqalı incə və bozla qarışmış halda idi; onun düz burnu və qaralmış dərisi var idi ki, bununla da öz mənşəsini göstərirdi.[65]
Xeyli sayda alim bu təsvirdə açıq-aşkar monqoloid irqi nümayəndəsinin təsvir ediıdiyini yazmaqdadır.[66] Maenchen-Helfen iddia edir ki, bir çox hunlar Şərqi Asiya irq xüsusiyyətlərinə malik olsalar da, onların yakutlar və ya tunquslar qədər asiyalı görünmələri ehtimalı azdır.[67] O, arxeoloji tapıntılar nəticəsində hunların içində yalnız bəzi şəxslərin Şərqi Asiya tipinə sahib olduğuna müşahidə edilyini yazmaqdadır.[68] Kim də hunların eyni irqi tipdən olmaları məsələsinə ehtiyatla yanaşılması gərəkdiyini bildirir[69] və əlavə edir ki, "onlar yenə də müəyyən qədər və ya əsasən monqolois xüsusiyyətlərinə sahib olmuşlar (ən azından başlanğıcda)".[70] Bəzi arxeoloqlar iddia edirdilər ki, arxeoloji tapıntılar hunların ümumiyyətlə heç bir “monqoloid” xüsusiyyətinə malik olduğunu sübut edə bilməmişdir,[71] bəzi alimlər isə hunların xarici görünüşcə əsasən qafqazoid olduğunu iddia edirlər.[72] Digər arxeoloqlar is iddia edirlər ki, hunların aristokrat təbəqəsi içində monqoloid xüsusiyyətlərinə rast gəlinir.[73] Qeyd edilir ki, bu təbəqəyə onların birliyinə inteqrasiya etmiş germanlar da daxil idi.[74] Kim iddia edir ki, hunların Avropada hakimiyyətləri başladıqdan sonra onlarda qafqazoidlik xüsusiyyətləri daha da artdı, o, əlavə edir ki, Xalon döyüşündə artıq Attilanın ordusunun çoxu qafqazoid xüsusiyyətləri daşısa da, Attilanın özü Şərqi Asiya xüsusiyyətlərinə sahib idi.[75]
Genetika
[redaktə | mənbəni redaktə et]2023-cü ilə kimi, Karpat hövzəsindən Hunlar dövründən (5-ci əsr) çox az genetik məlumat var və Hun dövründə orada yaşayan əhali müxtəlif genetik göstəricilər ehtiva edir.[76]
Tanrı dağları hövzəsində tapılmış və e.ə. II əsrə aid insanların qalıqları tapılmışdır.[77] 2018-ci ildə aparılmış araşdırmalar göstərmişdir ki, bu insanlar həm Şərqi Asiya, həm də Qərbi Avropa xüsusiyyələri daşımışdırlar. Araşdırmaçılar iddia edir ki, bu insanlar xionqnuların varisləridirlər və qərbə doğru yayılmış, ariyan olan sakalarla qarışmışdırlar.[78] Tanrı dağlarında yaşayan bu əhalinin Avropa hunları ilə əlaqələrinin olması ehtimal edilir, çünki aşkarlanmış dəfn etmə adətlərində bənzərliklər vardır. Digər bir versiyaya görə isə, bu etnik qohumluqdan və ya birlikdən, miqrasiyadan əlavə, hər iki toplumun elit təbəqələri arasında mal mübadiləsinin, hansısa əlaqənin nəticəsi də ola bilər.[79]
Neparáczki və digərləri 2019-cu ildə Pannoniya hövzəsində V əsrdə dəfn edilmiş 3 kişinin qalıqlarını aşkar etdilər. Y xromosomlarına əsaslanaraq müəlliflər müəyyən etdilər ki, genetik nümunələr bu 3 kişinin Şərqi Asiyalı və Qərbi Avropalı əcdadlara sahib olduğunu göstərir.[80] Neparáczki və digərlərinn datalarından yararlanan Keyser və yoldaşlarıKeyser və başqaları, 2020 2020-ci ildə iddia etdilər ki, 52 xionqnu dövründə yaşamış insanların qalıqları Avropa qalıqları ilə əlaqəni göstərməkdədir, bundan əlavə, xionqnular da skif-sibirlilərdən törəmişdirlər.[81] 2020-ci ildə Savelyev və Jeonq tərəfindən edilmiş interdisiblenar araşdırmaya görə,[82] xionqnularla hunlar arasında davamlılığı göstərən heç bir sübut tapılmamışdır. Bundan əlavə araşdırma davamlılığın sübutunun "çox zəif olduğu, bunun da əsasən hunların interdisiblenar profilində Şərqi Avrasiya komponentinin ümumi qıtlığından qaynaqlandığı" nəticəsinə gəlmişdir.[82]
.png)
Gnecchi-Ruscone və digərləri[83] 2021-ci ildə Budapeştdə IV əsrdə dəfn edilən və hunların elit təbəqəsinə mənsub olan şəxsin qalıqları üzərində aparmış olduqları genetik araşdırma nəticəsində bildirmişdirlər ki, həmin şəxs Y-DNA haploqrupunun R1a1a1b-Z645 xüsusiyyətlərini daşımış, müasir Qərbi Qazaxıstandan tapılmış, həmin hun dövrünə aid qalıqlarla oxşarlıq təşkil etmişdir. Bu qalıq eyni zamanda Qazaxıstanın şərqində yerləşən Bereldən tapılan və syanbilər hun dövrünə aid qalıqlarla da ortaq xüsusiyyətlər daşımışdır.[83] Budapeştdən tapılan hun aristokratının əcdadı 60 faiz qədim şimal-şərqi asiyalı (Chertovy Vorota mağarasındakı tapıntının profili), 40 faiz saka (Tasmola mədəniyyətindəki tapıntılar əsasında qurulmuş saka genetik hovuzu nəzərdə tutulur. Onun özü də hibrid bir şəkildə 50 faiz Khövsgöl əcdadına (qədim şimal-şərqi asiyalı) və 45 faiz Sintaşta (Steppe_MLBA) və 5% BMAC) sahib olmuşdur.[84]
Növbəti il, yəni 2022-ci ildə Gnecchi-Ruscone və digərləri[85] Macarıstandan tapılan və V əsrəd aid olan hun kişisinin qalıqlarını analiz etdilər. O, ata tərəfindən R1a1a1b2a2b2-Y57-a, ana tərəfindən dı H5 haploqrupuna aid olmuş və əsasən, şərqi Avrasiya kökənli kimi qəbul edilmişdir.[85] Maróti və digərləri[86] 2022-ci ildə Macarıstandan tapılan və IV-V əsrə aid olan 9 insan qalığını ardıcıllıqla araşdırmışdırlar. Araşdırma zamanı onlardan 7-in R1a1a1b2a2a3c-Z94 daşıdığı, digərlərinin R1a1a1b1a2b3a1-FGC13709 və R1a1a1b2a2b2-Y57 (Şərqi Avropa), R1b1a1b1a1a1c2b2b1a-S1746 və R1b1a1b1b3a1a1-CTS9219 (şimal-qərbi Avropa) daşıdığı bəlli olmuşdur.[86] Bu araşdırmaya əsasən bəlli olur ki, xionqnular müasir Monqolustanda formalaşmış, daha sonra Avropaya miqrasiya etdikcə skiflər/sarmatlar, germanlar/qotlar ilə qarışmışdırlar.[86]
Tarixləri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Romalılarla ilk qarşılaşmaları
[redaktə | mənbəni redaktə et]Qot müharibələri dövründə görünür qotlar hunlar və alanlarla ittifaqa girmişdirlər. Hunlar Dunay çayını keçmiş və romalıları qotlara Frakiyaya daxil olmağa icazə vermək üçün məcbur etmişdirlər. Hunlar fasilələrlə 380-ci ilə qədər onların müttəfiqi kimi qeyd edilir və görünür, bu ildən sonra Dunay çayının digər sahilinə geri dönmüşdürlər.[87] Bundan əlavə, 381-ci ildə skirilər və karpilər ən azından hunların bir qismi ilə birlikdə Pannoniyaya hücum etmişdirlər.[88] Şərqi Roma imperiyasının imperatoru I Teodosius qotlarla 382-ci ildə sülh bağlamış, tarixçi Eunapi iddia edir ki, o, “hunların basqınlarına qarşı məğlubedilməz bir qala” yaratmaq üçün onlara torpaq və mal-qara vermişdir.[89] Bundan sonra hunlar 384 və 385-ci ildə Kiçik Skityaya hücum təşkil etmişdir.[89] Bundan sonra, 386-cı ildə greuthunqilərin bir qrupu Odotheusun rəhbərliyində hunlardan qaçaraq Frakiyaya gəlmişdir, onların ardınca da sarmatlar da buna cəhd etmişdirlər.[90] Bu miqrasiya Hun hakimiyyətinin sonuna qədər Romaya olan son ciddi miqrasiya faktıdır. Buna əsaslanaraq Kim iddia edir ki, görünür hunlar özlərinə tabe olan xalqları effektiv şəkildə idarə etmişdirlər və buna görə də, onlardan heç biri Roma torpaqlarına sığınmamışdır.[91]
Otto Maenchen-Helfen və E. A. Tompson iddia edir ki, hunların artıq 384-cü ildə Pannoniyanın (Macarıstan düzənliyi) böyük hissələrinə sahib olduqları görünür.[92][93] Denis Sinor, onların mövcudluğunu 380-ci ilə aid edən işğalçılar kimi deyil, romalıların foederati kimi orada məskunlaşa biləcəyini ehtimal edir.[94] 384-cü ildə Roma-Frank generalı Flavius Bauto, Rhaetiadan hücum edən Juthungi qəbiləsini məğlub etmək üçün Hun muzdlularını işə götürdü. Lakin hunlar öz ölkələrinə qayıtmaq əvəzinə Qalliyaya yürüşə başladılar. Bauto geri dönmələri üçün onlara rüşvət verməyə məcbur oldu.[95] Daha sonra Alemanlara hücum etdilər.[91]
Pacatus Drepanius xəbər verir ki, hunlar daha sonra 388-ci ildə Teodosiusla qəsbkar Maqnus Maksimə qarşı vuruşdular.[96] 392-ci ildə isə hunlar müxtəlif tayfalarla birlikdə yenidən Balkanlarda basqınlarda iştirak etdilər.[97] Görünür, hunların bir qismi Frakiyada məskunlaşmışdır və bu hunlar sonra 394-cü ildə Theodosius tərəfindən köməkçi ordu kimi istifadə edilmişdir; Maenchen-Helfen iddia edir ki, romalılar hunları qotlara qarşı istifadə etməyə çalışırdılar.[98] Kim hesab edir ki, bu muzdlular əslində hunlar deyil, hunların döyüşçü kimi qorxunc reputasiyasından istifadə edən qeyri-hun qrupları idi.[99] Bu hunlar ərazini qarət etməyə başladıqdan sonra 401-ci ildə Romalılar tərəfindən məhv edildi.[99]
Attiladan öncə
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Romalılar hunlar barədə ilk dəfə onların Pont bozqırlarını ələ keçirib, minlərlə qot tayfası mənsublarını qərbə doğru sıxışdırdığı zaman xəbər[a] tutdular. Qotlar hun təzyiqi altında 376-cı ildə aşağı Dunay boyunca geriləyərək Romaya sığınacaq üçün müraciət etmişdilər.[102] Hunlar alanları tabe etdikdən sonra qreuthunqilərin çoxunu və şərqi qotları, bir qədər sonra da tervinqlərin və ya qərbi qotların əsas hissəsini öz hakimiyyətləri altına aldılar. Bu tayfaların çox hissəsi Roma imperiyasına sığındı.[103] 395-ci ildə hunlar özlərinin Şərqi Roma imperiyası üzərinə ilk böyük hücumunu başlatdılar.[104] Frakiyaya hücum edən hunlar Şərqi Anadolunu, Kappadokiyanı da yağmaladılar. Suriyaya daxil olan hunlar Antioxiya üçün təhlükə formalaşdıraraq Eufratesiya əyalətinin daxilindən keçib getmişdilər.[105] Lakin onlar rəqiblərinin əks hücumu nəticəsində ağır şəkildə məğlub edildilər.[105]
Şərqi Roma imperiyasındakı qısamüddətli təxribatlardan sonra hunlar daha da qərbdəki tayfaları təhdid etməyə başladılar.[106] Dövrün müasiri olan qaynaqlarda adı keçən ilk hun olan Uldız[107] hunları və alanları öz ətrafına toplayaraq İtaliyanı müdafiə edən Radaqaysusa qarşı döyüşdü. Uldız həmçinin Dunay ətrafında Şərqi Romalılara problem yaradan qot üsyançıları məğlub etməklə və 400-401-ci illərdə Qot Qaynasın başını kəsməklə tanınırdı. Şərqi romalılar 408-ci ildə yenidən Uldızın təzyiqlərini hiss etməyə başladılar. Uldız Dunay çayını keçərək Frakiyanı yağmaladı. Şərqi romalılar Uldızı almağa çalışdılar, lakin onun məbləği çox yüksək olduğundan, onlar Uldızın tabeliyində olanları satın aldılar. Uldızın komandanlığı altındakıların bir çoxu rüşvət aldıqdan sonra ordudan qaçdı, Uldız özü isə Dunayı keçərək geri qayıtdı və bir daha onun barədə qaynaqlarda heç bir şey yazılmadı.[108]
IV-V əsrlərə aid qaynaqlarda hun muzdlu döyüşçülərin tez-tez hər iki Roma imperiyası ordularına, eləcə də qot ordularına cəlb edilmələri barədə məlumat verilir.[94] 433-cü ildə Şərqi Roma imperiyasının magister militumu olan Flavi Aetsi Pannoniyanın bir hissəsini hunlara təslim etmişdi.[25]
410-cu illər
[redaktə | mənbəni redaktə et]Uldızın ölümündən sonra hunlar barədə bir müddət qaynaqlar az məlumat yazır.[109][110] 412 və ya 413-cü ildə romalı dövlət xadimi və yazıçı Thebesli Olympiodorus Xaratona - Hun "kralların birincisinə" elçi olaraq göndərildi.[109] Olympiodorus, "qanunsuz olaraq öldürülən" Donatus adlı şəxsin ölümündən sonra Xaratonu sakitləşdirmək üçün göndərilmişdi.[110] E. A. Thompson kimi tarixçilər iddia edir ki, Donatus hunların krallarından biri olmuşdur.[111] Denis Sinor şəxsin romalı adına işarə edərək bu şəxsi hunların yanında sığınacaq tapmış romalı adlandırır.[111] Maenchen-Helfen və Sinor düşünürlər ki, Xaraton Pannoniyada yerləşən bir məntəqədə yaşamaqda idi.[111][112] 412-ci ildə hunlar Frakiyaya yeni yürüş etdilər.[112]
Rua və Oktar
[redaktə | mənbəni redaktə et]422-ci ildə hunlar Ruanın komandanlığı altında yenidən yürüşə çıxdılar.[113] Hun ordusu Konstantinopolun divarlarına qədər gedib çıxdılar.[114] Görünür ki, onlar Şərqi Roma imperiyasını illik xərac ödəməyə məcbur etmişdirlər.[115] 424-cü ildə onların romalılarla birlikdə Şimali Afrikada savaşmaları və Qərbi Roma imperiyası ilə yaxşı münsibətlər qurduqları bəlli olur.[116] 425-ci ildə magister militum Aetsi böyük bir Hun ordusu ilə birlikdə İtaliyaya səfər edərək buraya hücum etmiş Şərqi Roma imperiyasının qoşunlarını geri çəkilməyə məcbur etdi. Yürüşün sonunda qızıl əldə edən hunlar öz torpaqlarına geri döndülər.[117] 427-ci ildə romalılar hunlarla ittifaqlarını pozdular və ehtimal ki, Pannoniyanı ələ keçirmək üçün oraya hücum etdilər.[118]
Ruqa və onun qardaşı Oktarın nə zaman hunların ali komandanı olduğu bəlli deyil. Görünür ki Ruqa Karpat hövzəsinin şərqindəki torpaqları, Oktar Karpat hövzəsinin şimalındakı, qərbindəki torpaqları idarə edirdi.[113] Kim iddia edir ki, Oktar öz bölgəsində "kral köməkçisi" ikən, Ruqa "ali kral" idi.[119] Oktar 430-cu ildə burqundiyalılarla döyüşdə vəfat etdi. O, bu zaman Reyn çayının sağ sahilində yaşamaqda idi.[113] Denis Sinor iddia edir ki, onun qardaşı oğlu olan Attila taxtda onu imperiyanın şərq hissəsinin hökmdarı kimi əvəz etmişdir.[120] Maenchen-Helfen isə iddia edir ki, Ruqa sadəcə bu ildən sonra tək hökmdar olmuşdur.[121]
432-ci ildə Rua vəzifəsini itirmiş Aetsiyə onu bərpa etməyə yardım etdi və Aetsi magister militum oldu. Bu işdə Ruqanın Roma imperiyasına ya ordu göndərdiyi, ya da ordu göndərməklə hədələdiyi ehtimal edilir.[122] 433-cü ildə Aetsi Böyük Pannoniyanı Ruqaya təhvil verdi. Bu öz vəzifəsini bərpa etdikdən sonra Aetsinin hunlara qarşılıq verməsi kimi qiymətləndirilir.[113] Ya 432, ya 432-cü ildə Rua Şərqi Roma imperiyasına elçilər göndərərək ona tabe olan bir neçə tayfaya hücum etmək istədiyini, lakin o tayfaların Roma hakimiyyəti altına qaçdıqlarını bildirdi.[123] Lakin yürüş başladıqdan qısa müddət sonra o, vəfat etdi və Hun ordusu geri qayıtdı.[124]
Attila dövründə
[redaktə | mənbəni redaktə et][[Fayl:Brogi, Carlo (1850-1925) - n. 8227 - Certosa di Pavia - Medaglione sullo zoccolo della facciata.jpg|thumb|left|Attilanın XIX əsrdə hazırlanmış təsviri. A nineteenth century depiction of Attila. Certosa di Paviada fasadın altında yerləşən medalyondur. Üzərində latın hərfləri ilə Attila - Tanrının qırmançı yazılmışdır. ]]
434-cu ildən etibarən Attila və qardaşı Bleda hunları birlikdə idarə edirdilər. Həm Attila, həm də Bleda ən az əmiləri Rua qədər hakimiyyətə iddialı idilər. 435-ci ildə onlar Şərqi Roma imperiyasını hunlarla Marqus müqaviləsini imzalamağa məcbur etdilər.[125][126] Müqaviləyə görə, romalılar hunlarla ticarət edəcək və onlara illik vergi verəcəkdilər. 440-cı ildə romalıların bu müqaviləni pozmalarından sonra Attila və Bleda Dunay çayı sahilində ticarət mərkəzi və qala olan Kastra Konstaniasa hücum etdilər.[127] İki qüvvə arasında müharibə başladı və hun ordusu zəif Roma ordusunu rahatlıqla məğlub edərək Marqus, Sinqidunum və Viminakiumu dağıtdı. 441-ci ildə yenidən müqavilə imzalansa da, müqavilənin imzalanmasından cəmi 2 il keçdikdən sonra Şərqi Roma yenidən illik xəracı göndərmədi və müharibə şəraiti bərpa edildi. Bu müharibə zamanı hun orduları Konstantinopola yaxınlaşdılar və ətrafdakı bir neçə şəhəri yağmaladıqdan sonra əsas Şərqi Roma (Bizans və ya sadəcə Roma) ordusunu Xersonesus döyüşündə darmadağın etdilər. Şərqi Roma imperiyasının imperatoru II Theodosius hun tələblərini yerinə yetirəcəyini bildirdi və 443-cü ilin payızında iki hun kralı ilə Anatolius sülhü imzalandı. Bu müqavilənin şərtləri əvvəlki ilə müqayisədə daha sərt idi. Beləliklə, imperator əvvəlki müqavilənin şərtlərinə əməl etmədiyi üçün 6 min Roma poundu, yəni 2 min kq qızıl cəza pulu verməyi qəbul etməklə birlikdə, əvvəlki illik xərac üç qat artırıldı və 2.100 Roma poundu (700 kq) oldu, hunların əlində olan hər bir romalı əsir üçün də 12 solidi ödənməli idi. Bleda 445-ci ildə öldü və Attila hunların tək kralı oldu.[128]
447-ci ildə Attila Balkanları və Frakiyanı ələ keçirdi. Bu dəfəki müharibə 449-cü ildə sona çatdı və razılaşmaya görə romalılar Attilaya illik 2100 qızıl pound ödəməyə razı oldular. Hunlar Şərqi Roma üzərinə davamlı hücumlar etmələrinə baxmayaraq, Qərbi Roma imperiyası ilə yaxşı münasibətlər saxlamaqda idilər. Lakin Qərbi Roma imperatoru III Valentinianın bacısı Honoria Attilaya bir üzük göndərərək ondan bir senatorla olan nişanını pozmasını və onu qaçırmasını istədi. Attila Honorianın onun gəlini olduğunu və Qərbi Roma imperiyasının da yarısının onun cehizi olduğunu elan etdi.[129] Bununla eyni zamanda Salian frankları arasında vəliəhdlik üstündə mübahisə başladı.
451-ci ildə Attilanın ordusu Qalliyaya daxil oldu. Qərbi Roma ilə münasibətlər görünür 449-cu ildən pisləşmişdi. Onların liderlərindən biri olan Baqaudae və Eudoxius 448-ci ildə hunlara sığınmışdılar. 450-ci ildə Aetsi və Attila eyni zamanda Ripuarian franklarının kralının təyin edilməsi məsələsində də razılaşa bilməmişdilər. Qalliyadan sonra hunlar ilk olaraq Metzə hücum etdilər, daha sonra qərbə doğru hərəkət edərək Paris və Troyesi keçərək Orleanı mühasirəyə aldılar. III Valentinian Flavi Aetsiyə Orleanı qurtarmaq əmrini verdi. İki ordunun qarşılaşması ilə Katalaun döyüşü baş vermişdir. Həmin dövrün ən böyük döyüşlərindən biri olan bu döyüşdə heç bir tərəf mütləq qələbə qazana bilməmişdir.[130][131][132]
Növbəti il Attila yenidən Honoriaya və Qərbi Roma torpaqlarına olan iddiasını yenilədi. Alp dağları vasitəsiylə ordusunu irəlilədən Attila Şimali İtaliyaya daxil olub bir çox şəhərə yağmalayıb, dağıtdı. Roma şəhərinin yağmalanmasının qarşısını almaq üçün imperator III Valentinian ün nümayəndə göndərdi. Nümayəndəliyə yüksək mülki bürokratlardan olan Gennadius Avienus, Trigetius, eyni zamanda da Papa I Leo var idi. Hər iki tərəf Mantua yaxınlığındakı Minkioda görüşdü və Attila romalılara şəhəri yağmalamayacağını, ordusunu İtaliyadan çıxararaq imperatorla sülh danışıqları aparacağını bildirdi. Eyni zamanda Şərqi Romanın yeni imperatoru Markian hunlara illik xəracın verilməyəcəyini bildirdi.[133] Nəticədə Attila onların üzərinə yeni yürüşə hazırlaşmağa başlasa da, lakin 453-cü ildə Atilla toy gecəsində qanaxmadan öldü. Attilanın yanına göndərilmiş elçi Priskusun yazdıqlarından[128] bilinən ənənəvi hekayəyə görə, Attila İldiko[b] adlı gənc və gözəl bir qızla evlənirdi və buna görə də, ziyafət verilməkdə idi. Lakin ziyafətin ortasında o, şiddətli qanaxmaya məruz qalmış və ölmüşdür. Bunun nədən qaynaqlana biləcəyi ilə bağlıə dəqiq bir fikir yoxdur.[67][135][136]
Attiladan sonra
[redaktə | mənbəni redaktə et]
453-cü ildə Attilanın ölümündən sonra Hun imperiyası öz daxilində qarşıdurmalarla boğuşmağa başladı. İmperiyanın idarəedicisi olan hun yuxarı təbəqəsi ilə onların vassalları olan germanlar arasında toqquşma gedirdi. Attilanın sevimlisi olan oğlu və Akasirlərin hakimi Ellakın rəhbərliyi altında gepidlərin hakimi Arkarik Nedao döyüşündə qarşı-qarşıya gəldilər. Döyüşdə hun ordusu onlara qarşı çıxan german ordularının ittifaqı ilə qarşılaşmışdı. Döyüşdə germanlar qələbə qazandılar. Bir müddət sonra Amali qotları da Valamirin rəhbərliyi altında üsyan qaldırdılar və hunları məğlub etdilər.[137] Hər bir halda, bu məğlubiyyətlər Hun imperiyasının tamamilə çökməsi ilə nəticələnməsi, hunlar Karpat hövzəsində hələ də güclərini qoruyurdular, lakin onlar özlərinin german vassallarının bir çoxunu itirdilər. Eyni zamanda hunlar bölgəyə şərqdən yeni axınlar edən Oqur türkləri ilə məşğul olmalı idilər. Yeni türk axınlarına Onogurlar, Saraqurlar, Onoqurlar və Sabirlər daxil idilər. 463-cü ildə Saraqurlar Akasirləri və ya Akasir hunlarını məğlub etdilər və Pont bölgəsində üstünlük iddiasına başladılar.[138]
Qərb hunlar Attilanın bir digər oğlu Dengizikin komandanlığı altında 461-ci ildə çətinliklərlə üzləşdilər və keçmişdə hunların vassalı olan sadaqelərlə döyüşdə Valamir tərəfindən məğlub edildilər.[139] Həmçinin Dengizikin yürüşü Attilanın üçüncü oğlu və Akasirlərin hakimi Ernak tərəfindən narazılıqla qarşılandı, çünki Ernak yeni-yeni gələn Oqurlarla mübarizəyə köklənməyi üstün tuturdu.[138] Beləliklə, Dengizik Ernakın yardımı olmadan 467-ci ildə romalılar üzərinə hücuma keçdi. O və ordusu romalılar tərəfindən mühasirəyə alındı. Dengizik təslim olma şərtləri kimi ona torpaq və insanlarına ərzaq verilməsini tələb etdi. Danışıqlar zamanı Romalılara xidmət edən Çelçel adlı hun düşmən qotlarını hun ağalarına hücum etməyə razı saldı. General Asparın və onun bucellariisinin komandanlığı altında bir-biri ilə döyüşən hunlarla qotların üzərinə hücum edən romalılar onları məğlub etdilər.[140] Dengizik 469-cu ildə Frakiyada məğlub edildi və öldürüldü.[141]
Dengizikin ölümündən sonra hunların bulqarlar kimi digər etnoslar arasında əridiyi düşünülür.[141] Hər bir halda, tarixçi Kim iddia edir ki, hunlar öz mövcudiyyətlərini Ernakın komandanlığı altında davam etdirmiş, Kutriqurlar və Utriqur hun-bulqarlarına çevrilmişdirlər.[138] Bu iddia bəzi mübahisələrə səbəb olmuşdur. Bəzi alimlər həmçinin qədim mənbələrdə hunlar kimi qeyd edilən başqa bir qrupun, Şimali Qafqaz hunlarının əsl hun olduğunu iddia edirlər.[142] Post-hun dövründə xeyli sayda bozqır xalqı hakimiyyətini legitimləşdirmək üçün Attila soyundan gəldiklərini iddia etmişdirlər və IV əsrdən etibarən Qərb, Bizans qaynaqlarında bir çox bozqır xalqı "hunlar" deyə adlandırılmışdır.[143]
Qərbdə Hun hakimiyyətinin sonlanması
[redaktə | mənbəni redaktə et]453-cü ildə Attila Şərqi Roma imperiyasını xərac verməyə savam etdirmək üçün yürüşə çıxmağı planlayırdı. Hər bir halda, o, gözlənilmədən vəfat etdi. O, həmçinin Sasani imperiyasını da ələ keçirməyi planlayırdı.[144] Martin Schottky deyir ki, "Attilanın 453-cü ildə vəfat etməsi Sasaniləri bu zaman özlərinin hərbi qüdrətini yaşayan Hunlarla qarşıdurmadan xilas etdi".[27] Peter Heather isə Attilanın həqiqətən Sasani imperiyasına hücum etməyinə şübhə ilə yanaşır.[145]
Jordanesə görə, Attilanın ölümü ilə onun oğlanları arasında hakimiyyət mübarizəsi başladı. Onun ümumilikdə nə qədər oğlunun olması bəlli deyil, lakin qədim qaynaqlara onların üçünün adı məlumdur - Ellak, Dengizik və Ernak.[146] Qardaşların bir-biri ilə müharibə etməsindən yararlanan Ardarikin rəhbərliyində gepitlər üsyana başladılar. Ellakının komandanlığında hunlar gepitlərlə döyüşsələr də, məğlub oldular, Ellak isə öldürüldü.[147] Jordanesə görə, bu hadisənin 454-cü ildəki Nedao döyüşündə baş verdiyini bildirsə də, Heather daha çox döyüşün baş vermiş ola biləcəyini yazır.[147] Bu döyüşdə bəzi tayfalar, məsələn skirilər hunların tərəfində döyüşürdülər.[148] O, həmçinin 454-cü ilin həlledici il olmasını qeyd etməsinə baxmayaraq, bunun hunların hakimiyyətinin sona çatması demək olmadığını, onların bir çox vassalları üzərində hələ də hakim olduqlarını yazır.[149] Heather də bunu prinsipdə qəbul edir və deyir ki, Hun hakimiyyətinin çöküşü ani olmaqdan çox, tədricən baş vermişdir.[150]
Attilannı oğlanları olan Dengizikin və Ernakın tabeliyində hunlar öz mövcudiyyətlərini davam etdirməkdə idilər.[151] Kim iddia edir ki, Dengizik 464-cü ildə uğurlu bir şəkildə Hun hakimiyyətini bərpa etmişdir.[152] 466-cı ildə o, Bizansdan illik vergini verməyi davam etdirməyi tələb etdi və romalılarla ticarət əlaqələrini bərpa etdi. Romalıların bu tələbi rədd etməsindən sonra[153] Dengizik onların üzərinə yürüşə başladı və qardaşı Ernak başı başqa müharibəyə qarışdığı üçün onun təklifini geri çevirdi.[153] Kim düşünür ki, Ernak sarıqurların və onoqurların işğalları ilə məşğul idi, çünki onlar 463-cü ildə Akatziriləri məğlub etmişdilər.[154] Qardaşı olmadan yürüşə başlayan Dengizik yeni tabe etdirilmiş ostroqotlara və "güvənilməz" bittiqur tayfasına arxalanmalı idi.[154] Onun ordusuna Hun tayfaları olan ultzinzurelər, anqiskireslər və bardoreslər də daxil idi.[155] Romalıların təhriklərindən sonra Hun ordusundakı qotlar üsyan qaldırdılar və Dengizik geri çəkilməyə məcbur oldular.[154] O, 469-cu ildə vəfat etdi. Kim onun öldürülməsinə və başının romalılara göndərilməsinə inanır.[154] Attila tərəfindən öldürülmüş Arneqisklusun oğlu Anaqastes başını Konstantinopola gətirtdi və onu Hipodromda dirəyə taxmadan əvvəl onu küçələrdə gəzdirdi.[141] Bununla da, qərbdə Hun hakimiyyəti sona çatdı.[152]
Qərbdə Hun imperiyasının varisi kimi German tayfaları
[redaktə | mənbəni redaktə et]Kim iddia edir ki, Attilanın ölümündən sonra başlayan üsyan əslində Ardarikin rəhbərliyi ilə imperiyasının qərb hissəsinin şərq hissəsinə qarşı üsyanı idi. İmperiyanın şərq hissəsinə Akatziri hunlarının rəhbəri Ellak komandanlıq edirdi.[156] Bundan başqa o, bildirir ki, gepitlərin digər rəhbərləri ilə müqayisədə Ardarik mənşə etibarilə Hun idi, German yox. Kim əlavə edir ki, o dövrə aid tapılmış gepit əsilzadələrinin qalıntılarında tez-tez asiatik xüsusiyyətlərə rast gəlinir.[157] O, qeyd edir ki, Karpat hövzəsindəki Gepit hakimiyyəti hunların buradakı hakimiyyətindən çox az şəkildə fərqlənir.[158] Həmçinin Ardarikin nəvəsi Mundo qaynaqlarda həm Hun, həm d Gepit kimi təsvir edilir.[159] Kim, Ardarikin imperiyası ona görə Hun deyil də, Gepit imperiyası xarakterizə olunmasını keçmiş Hun imperiyasının qərb hissəsində yaşayanların demək olar ki, hamısının German olması ilə izah edir.[160]
Skiri də Attilanın imperiyasından potensial Hun kralı ilə formalaşmışdır: Edekoya qaynaqlarda ilk dəfə Attilanın elçisi kimi rast gəlinir, fərqli-fərqli qaynaqlarda onun Hun və ya türingiyalı anaya sahib olduğu iddia edilir.[161] Heather türingiyalı olması ehtimalını üstün tutarkən, Kim iddia edir ki, faktiki olaraq Edeko Hundur, qaynaqlarda turingiyalı kimi görünən şey isə əslində Torcilingidir.[162] Uyğun olaraq, onun oğlanlarının adı da Hunoulph ("Hun-wolf") və Odoakrdır. Onlar İtaliyaya hücum etmiş və antik dönəmi sonlandıraraq Qərbi Roma imperiyasına son qoymuşdurlar. Onlar şəxsən etnik anlamda Hun olsalar da, orduları əsasən german idi.[163] Odoakr, adətən Tacitusun Germaniasində görülən Rugii ilə eyniləşdirilən, lakin Kimin Hun kralı Ruqanın adını daşıyan yeni yaranmış qəbilə olma ehtimalı daha yüksək olan Rogii də fəth edəcəkdi.[164]
Qotlar Amali sülaləsindən olan kral Valamirin rəhbərliyi altında 454-cü ildən bir qədər keçdikdən sonra müstəqil oldular. Bu dövlət qotların hamısını əhatə etmirdi, çünki 468-ci ildə bəzi Qot tayfalarının hunlarla birlikdə döyüşdükləri məlumdur.[165] Kim hətta Amalilər tərəfindən rəhbərlik edilən qotların belə hunlara 459-cü ilə qədər sadiq qaldıqlarını, Valamirin qardaşının oğlu Teoderikin həmin ildə (bəzi qaynaqlarda 461-ci il qeyd edilir) Bizansa girov kimi göndərilməsindən sonra onunla ittifaqa başladığı qeyd edilir.[166] Heather iddia edir ki, Amali Atillanın ölümündən bir müddət sonra müxtəlif qot qruplarını birləşdirdi, baxmayaraq ki, Jordanes bunu Atilla hələ sağ olarkən etdiyini iddia edir.[167] Ardarik və Ediko üçün olduğu kimi, Kim ilk dəfə Atillanın sirdaşı kimi təsdiqlənən Valamirin əslində Hun olduğunu iddia edir.[168] Təxminən 464-cü ildə Valamirin qotları skirilər ilə vuruşdu, nəticədə Valamir öldü - bu da öz növbəsində qotların Sciriləri faktiki olaraq məhv etməsinə səbəb oldu.[150] Kimin fərziyyəsinə görə skirilərin ona müdaxilə üçün müraciət etməsindən sonra Dengizik onların yardımına yetişdi və onlar qotları məğlub etdilər.[169] Bu döyüşün tarixi kimi Jordanes 465-ci ili göstərir, Kim isə 465-470 (Dengizikin öldüyü tarix) aralığında baş verdiyini bildirir.[170] Skirilərin rəhbərlik etdiyi və suebilərin, rogiilərin, gepitlərin, sarmatların daxil olduğu ittifaq qotlarla baş vermiş Bolia döyüşündə məğlub edildi.[171] Qot qələbəsi ilə Avropada Hun hakimiyyətinə son qoyuldu.[152]
Beləliklə, Qərbi Hun İmperiyasının dağılmasına baxmayaraq, Kim iddia edir ki, Atilladan sonra Avropanın ən mühüm barbar liderləri hamısı hunlar idi və ya Atillanın imperiyası ilə sıx bağlı idilər.[172]
Şərqdə Hun hakimiyyətinin potensial davamı
[redaktə | mənbəni redaktə et]Attilanın oğlu olan Ernakın başına nə gəldiyi məlum deyil.[155] Heather bildirir ki, o, bir qrup Hun ilə Romadan icazə alaraq Dobrucada yerləşmişdir.[173] Maenchen-Helfen bildirir ki, Ernakın Dengizikin Şərqi Roma imperiyasına yürüş etməsindən əvvəl bölgəni tərk etmişdir.[174] Türk və köçəri olan Bulqar hökmdarları ilk dəfə 480-ci ildə qaynaqlarda görülməyə başlayırlar.[175] Onlar Ernakın soyundan gəldiklərinə iddia edə bilərdilər. Belə bir iddia Bulqar xanlarının Nominaliası əsərində səsləndirilir.[176] Kim və Denis iddia edir ki, Ernak hunların yerdə qalan qismini toplayaraq şərqdən gəlnə türklərlə birləşmiş və bulqarları yaratmışdır.[177][178] Kim həmçinin bildirir ki, kutriqurlar və utriqurlar tez-tez ayrı-ayrı xalqlar hesab edilsələr də, əslində sadəcə hun-bulqar dövlətidir.[179] Bir çox alimlər Dengizikin vəfatından sonra insanlara hun kimi istinad edən orta əsr mənbələrini rədd etsələr də,[143] Kim iddia edir ki, bu təyinatlar ən azı VI əsrdə sözügedən insanların kimliyini dəqiq təsvir edir.[180]
Qədim qaynaqlardan bütün hunların Ernakın dövlətinə qatılmasını təstiqləmədiyi bəlli olur.[181] VI əsrdə belə hunların ya romalıların, ya da sasanilərin muzdlu döyüşçüləri olaraq qaynaqlarda adları keçir.[182] Hun tayfası olan Altziaqiri tayfası Xerson yaxınlığında yaşamağa davam edirdi.[183] Jordanes Dengizik hunlarından törəmiş iki tayfanın adını çəkir. Fossatisii və Sakromantisi adlanan bu tayfalar Roma ərazisində yaşamaqda imişlər.[181] Kim, lakin Dengizikin ölümündən sonra hunların yalnız dörd böyük tayfa qrupunu ayırd edə biləcəyimizi müdafiə edir; o iddia edir ki, bunların hamısı çox güman ki, Atilla sülaləsinin üzvləri tərəfindən idarə olunurdu. Bu qruplar tez-tez bir-biri ilə savaşırdı və Kimin bildirdiyinə görə, bu da avarlara onları ələ keçirməyə, keçmiş Hun imperiyasını bərpa etməyə imkan vermişdir.[184] O, iddia edir ki, avarlar özləri də hun kökənli olsalar da, Avropa hunları deyildilər.[185]
Sabir tayfaları Bizans qaynaqlarında tez-tez hunlarla eyniləşdirilir və Denis Sinor iddia edir ki, ola bilsin ki, Sabir tayfalarında Hun elementləri də olmuşdur.[28] Kim isə onları Syanbilər ilə eyniləşdirir.[172]
Son sağ qalmış Hun qrupu çox güman ki, Qafqaz hunlarıdırlar. Onlar indiki Dağıstanda və bir-sıra Azərbaycan ərazisində yaşamaqda idilər.[186] Bu hunların nə vaxtsa Attilanın hakimiyyəti altında olub-olmaması bəlli deyil.[187] Kim iddia edir ki, bu hunlar əsas Hun konfederasiyasından araya girmiş sabirlərə görə ayrı düşmüşdürlər.[179] Onlar Bizans üzərinə 505 və 515-ci ildə hücumla etmiş, Ermənistanı, Kappadokiya və Likaoniyanı yağmalamışdılar.[188] Romalılar bu qrupdan olan döyüşçüləri muzdlu kimi xidmətə götürürdü. Belə muzdlulardan biri olmuş və Bizans imperiyasında lox yüksək vəzifələrə sahib olmuş şəxslərdən biri də Askum idi.[179] Eyni dönəmdə, Qafqaz hunlarının dövləti Xəzər xaqanlığının vassalı oldular.[189] Onların 681-ci ildə xristianlığa keçdiyi qeyd edilmişdir.[190] Qafqaz hunlarının ayrıca sonralar qaynaqlarda keçməsə də,[191] Kim onların Xəzər imperiyası içərisində mövcud olduqlarını bildirir.[186]
Həyat tərzi və iqtisadiyyat
[redaktə | mənbəni redaktə et]Köçəri heyvandarlıq
[redaktə | mənbəni redaktə et]Hunlar ənənəvi olaraq köçəri heyvandar tayfalar olaraq təsvir edilirlər. Yazılanlara görə onlar müxtəlif yerlərə durmadan köç etmiş və heyvanlarını otarmışdırlar.[192] Hyun Jin Kim isə "köçəri" ifadəsini aldadıcı hesab edir:
"Köçəri" ifadəsi aydın ərazi anlayışı olmayan sərgərdan bir qrup insanı ifadə edərsə, hunlara ucdantutma tətbiq edilə bilməz. Avrasiya bozqırı tarixinin "köçəri" adlandırılan bütün xalqları ərazisi/əraziləri adətən aydın bir şəkildə müəyyən olmuşdur, [onlar] köçəri kim otlaq axtarışına çıxmışdırlar, lakin bu [axtarış] müəyyənedilmiş ərazi daxilində olmuşdur.[70]
Maenchen-Helfen qeyd edir ki, köçəri heyvandarlar (və ya yarımköçərilər) tipik olaraq adətən yay otlaqları və qışlaqlar arasında növbələşirlər: yaylaqlar dəyişə bilərkən, qışlaqlar həmişə eyni qalmışdır.[193] Əslində bunu Jordanes hun tayfası olan Altziaqirilər barədə də yazmaqdadır
Onlar Krımdakı Xerson yaxınlığında yaylayırlar və daha sonra qışlamaq üçün şimala kedirlər.
Bu yerə təklif olaraq Maenchen-Helfen Sivaş körfəzini təklif edir.[194] Qədim qaynaqlarda qeyd edilmişdir ki, hun sürülərində müxtəlif heyvanlar olmuşdur. Buraya atlar, keçilər, mal-qaralar daxil idi. Bu qaynaqlarda qoyunlar qeyd edilməsə də, " onlar bozqır köçərisinə atlardan da daha çox əhəmiyyətli idi"[195] və yəqinki onların sürülərinin böyük bir hissəsini təşkil etmişdir.[194] Buna əlavə olaraq, Maenchen-Helfen iddia edir ki, hunlar çox güman ki, Baktriya dəvələri də saxlamışdırlar. O, bu dəvələrin saxlanma yeri kimi isə müasir Rumıniya və Ukrayna ərazilərini göstərir. Burada dəvə saxlanma sarmatlara da aid edilmişdir.[196]
Ammian Marsellin dediklərinə görə hunların gündəlik olaraq yedikləri ərzaqların əksəriyyəti bu heyvanlardan alınmaqda idi.[197] Maenchen-Helfen, digər çöl köçəriləri haqqında məlum olanlara əsaslanaraq, onların çox güman ki, qoyun pendiri və südü ilə birlikdə qoyun əti yediklərini iddia edir.[194] Bundan başqa, onlar at əti yeyir, atların südünü içir, bu süddən pendir və qımız hazırlayırdılar.[198] Aclıq vaxtlarında isə hunlar atlarının qanını qaynadaraq ərzaq hazırlanmasında istifadə edirdilər.[199]
Qədim qaynaqlar hunların heç bir şəkildə əkinçiliklə məşğul olmadığını iddia edir.[200] Thompson isə bildirir ki, əkinçiliyin yardımı olmadan onlar bozqırda yaşaya bilməzdilər.[201] Ona görə, hunlar günlük ərzaq ehtiyyaclarının bir hissəsini də ovçuluq və yığıcılıqdan qarşılamışdırlar.[202] Maenchen-Helfen qeyd edir ki, üzə çıxarılmış arxeoloji qaynaqlara əsasən bildirmək mümkündür ki, bəzi köçəri bozqır xalqları ən azından müəyyən qədər taxıl əkmişdirlər. Çünki Xarəzmdə Ob çayı sahilində yerləşən Kunya Uaz məntəqəsində qədim əkinçilik izləri aşkarlanmışdır. Həmçinin buradan süni beyin deformasiyası olan insan qalığının tapılması onun hun olmasını sübut edir.[203] Kim eyni şəkildə bütün bozqır imperiyalarının həm heyvandar, həm də oturaq əhaliyə malik olduğunu iddia edərək, hunları "aqro-heyvandar" kimi təsnif edir.[70]
Atlar və nəqliyyat
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Köçəri xalq kimi hunlar vaxtlarının böyük bir hissəsini at üzərində keçirirdilər. Ammianus iddia edir ki, "az qala atlarına yapışmışdılar",[204][205] Zosimus hunların "atlarının üzərində yaşadıqlarını və yatdıqlarını",[206] Sidonius "at onu kürəyinə götürəndə anasının köməyi olmadan ayaq üstə durmağı öyrənən körpəat onu kürəyinə götürəndə anasının köməyi olmadan ayaq üstə durmağı öyrənən körpələr" olduğunu bildirir.[207] Görünür, onlar at sürməyə o qədər çox vaxt sərf etmişlər ki, digər köçəri qruplarda da müşahidə olunan şey olan yöndəmsiz yerimə onlarda da olmuşdur.[208] Roma qaynaqları hun atlarını eybəcər kimi təsvir edir. Yaxşı hazırlanmış Roma qaynaqlarının olmasına baxmayaraq, hunların hansı cinsdən olan atlardan yararlandığını təxmin etmək çətindir. Sinor inanır ki, hunların atları monqol atları cinsindən olmuşdur.[209] Hər bir halda hun məzarı olaraq müəyyən edilmiş bütün tapıntılarda at qalıqları mövcud deyil.[209] Digər köçəri atların antropoloji təsvirlərinə və arxeoloji tapıntılara əsaslanaraq, Maenchen-Helfen hesab edir ki, onlar daha çox axtalanmış at sürmüşdürlər.[210]
Atlarla yanaşı, dğvrün qaynaqlarına əsasən hunların daşımalar və ya nəqliyyat üçün arabalardan da istifadə etdikləri bəllidir. Maenchen-Helfen inanır ki, bu arabalardan çadırları, qənimətləri, yaşlı insanları, qadınları və uşaqları daşımaq üçün istifadə edilmişdir.[211]
Roma ilə iqtisadi əlaqələr
[redaktə | mənbəni redaktə et]Hunlar romalılardan hər il külli miqdard qızıl əldə edirdilər. Bu qızıllar onlara ya Roma ordularında muzdlu döyüşçü kimi çıxış etmək müqabilində və ya qənimət kimi verilirdi.[212] Həmçinin Roma mülklərinə hücumlar və yağmalar etmək də hunların qiymətli metallar baxımından varlanmasına səbəb olmuşdu.[213] Denis Sinor iddia edir ki, Attilanın zamanında bütün hun iqtisadiyyatı Roma əyalətlərinin yağmalanmasından və ya imperiyadan alınan qənimətlərdən asılı halda olmuşdur.[214]
Roma imperiyasından ələ keçirilmiş əsirlər ya müəyyən məbləğ qarşılığında geri göndərilir, ya da qul kimi romalı qul tacirlərinə satılırdı.[215] Maenchen-Helfenin bildirdiyinə görə, hunlar özlərinin köçəri həyat tərzinə görə qullardan istifadə etmirdilər.[216] Lakin son araşdırmalar göstərir ki, köçərilər əsasən oturaq yaşayanlardan daha çox qul əməyindən yararlanmşdırlar. Hunlar qul əməyindən öz mal-qara sürülərinin otarılmasında istifadə edirdilər.[217] Priskus yazır ki, hun məişətində qullardan xidmətçi kimi yararlanmaqla yanaşı, savadlı qullardan inzibati idarəetmədə də istifadə edilmişdir. Hətta bəzi qullardan döyüşçü kimi də istifadə edilmişdir.[218]
Yağma və yürüşlərdən başqa, hunlar romalılarla ticarət də edirdilər. Thompsonun bildirdiyinə görə, bu ticarət geniş həcmli olmuşdur. Hunlar romalılara atlar, xəz dərilər, ət və qullar satarkən, onlardan silahlar, taxıl, kətan, lüks əşyalar və s. alırdılar.[219] Maenchen-Helfen, hunların atları ilə "qızılı çox əhəmiyyətli bir gəlir mənbəyi" hesab etdiyi şey üçün alqı-satqı etdiyini etiraf etsə də, Tompsonun arqumentinə şübhə ilə yanaşır.[220] O, qeyd edir ki, romalılar barbarlarla çox ciddi qaydalar fonunda ticarət edirdilər və Priskusun yazdığına görə, bu ticarət ildə bir dəfə təşkil edilən yarmarkada olurdu.[221] O, qaçaqmalçılığın olduğunu qəbul etsə də, həm qanuni, həm də qeyri-qanuni ticarətin çox da yüksək olduğunu düşünmədiyini bildirir.[221] O qeyd edir ki, şərab və ipək Hun İmperiyasına böyük miqdarda gətirilmişdir.[222] Görünür, Roma qızıl sikkələri bütün Hun imperiyası daxilində pul vahidi kimi dövriyyədə olub.[223]
İpək yolu ilə əlaqələr
[redaktə | mənbəni redaktə et]Kristofer Atvud, Hunların Avropaya ilk hücumunun məqsədinin Çinə İpək Yolu boyunca ticarətlə məşğul olan və onların hakimiyyəti altında olan Soqd tacirləri üçün Qara dənizə çıxış yaratmaq olduğunu irəli sürmüşdür.[224] Atvud qeyd edir ki, Jordanes Krımın Xerson şəhərinə "xəsis tacirlərin Asiya mallarını gətirdiyi zaman", yəni VI əsirdə Akasiri hunlarının hakimiyyəti altında olduğunu yazır.[224]
Hökumət
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Hun idarəetmə sistemi uzun müddət müzakirə edilmişdir. Peter Heather iddia edir ki, hunlar liderlərin tamamilə müstəqil hərəkət etdiyi və nəticədə german cəmiyyətləri kimi bir sıralama iyerarxiyası quran qeyri-mütəşəkkil bir konfederasiya idi.[225][226] Denis Sinor oxşar şəkildə qeyd edir ki, tarixən qeyri-müəyyən olan Balamir istisna olmaqla, mənbələrdə Uldızaƒ qədər heç bir Hun liderlərinin adı çəkilmir ki, bu da onların nisbi əhəmiyyətsizliyini göstərir.[94] Tompson iddia edir ki, daimi padşahlıq yalnız Hunların Avropaya hücumu və ondan sonra baş verən davamlı müharibə ilə inkişaf etmişdir.[227] Attila dövründə hunların təşkilatlanması barədə yazarkən Peter Golden bildirir:
çətin ki, onu dövlət adlandırmaq mümkün olsun, daha çox imperiya adlandırmaq olar.[155]
Golden daha çox Hun konfederasiyasından danışmağın yerinə düşəcəyini bildirir.[228] Kim, bununla belə, hunların Xiongnu dövlətinin təşkilində müəyyən əsaslarla daha mütəşəkkil və mərkəzləşdiyini iddia edir.[229] Valter Pohl Hun hökumətinin digər çöl imperiyaları ilə yazışmalarını qeyd edir, lakin buna baxmayaraq, hunların Avropaya gəldikləri zaman vahid bir qrup olmamış kimi göründüyünü müdafiə edir.[230]
Ammianus yazır ki, onun zamanında yaşayan hunların kralı olmamışdır, lakin hər bir hun qrupunun daxilində müharibə zamanı onlara rəhbərlik edəcək şəxslər var imiş. Thompson fərz edir ki, hətta müharibədə belə lider olan şəxsin real hakimiyyəti az olmuşdur.[231] Həmçinin o, düçünür ki, bu liderlik vəzifəsi də hunlarda irsi keçməmişdir.[232] Heather isə iddia edir ki, Ammianus sadəcə hunların tək bir hökmdarının olmadığını nəzərdə tuturdu; o qeyd edir ki, Olimpiodor hunlarının bir neçə padşahı olduğunu qeyd edilmiş və onlardan biri də "padşahların birincisi" kimi irəli sürülmüşdür.[225] Ammianus hunların ümumi qərarları toplanmış şurada, at üzərində oturaraq müzakirə edib verdiyini yazmışdır.[233] O, hunların tayfalar şəklində təşkil olunduğunu qeyd etmir, lakin Prisk və başqa yazıçılar bəzilərinin adını çəkirlər.[201]
Adı bəlli olan ilk hun hökmdarı Uldızdır. Uldızın adı onun hərbi məğlubiyyətindən sonra bir daha qaynaqlarda keçmir. Thompson bunu bu dövrdə hunların idarəetməsinin davamlı inistitutdan daha çox "demokratik" olmasının işarəsi kimi dəyərləndirir.[234] Kim Uldızın əslində hökmdar adı yox, titul olduğunu və qaynaqlarda keçən Uldızın sadəcə kralın köməkçilərindən biri olduğunu bildirir.[235] Priskus Attilanı "kral" və ya "imperator" (βασιλέυς) adlandırır, lakin bu titulun qarşılığının hunlar arasında necə adlandırıldığını qeyd etmir.[236] Attilanın tək hakimiyyətli dövrü istisna olmaqla, hunlar tez-tez iki hökmdar tərəfindən idarə edilmişdirlər. Attilanın özü də sonradan oğlu Ellakı özü ilə birlikdə kral elan etmişdi.[237][238] Hunlara tabe olan xalqlar isə öz kralları tərəfindən idarə edilirdilər.[239]
Priskus həmçinin Attilanın hakimiyyəti altındakı "seçilmiş şəxslər"dən və ya loqadeslərdən də (λογάδες) bəhs edir. O, onlardan beşinin adını çəkir. Belə aydın olur ki, bu seçilmiş şəxslərin bəziləri irsi yolla, digərləri isə hansısa fərqlənməyə görə bu qrupa daxil edilmişdirlər.[240] Tompson iddia edirdi ki, bu "seçilmiş adamlar" "Hun imperiyasının bütün idarəçiliyinin üz tutduğu təməl bazadır".[241] o, onların Uldız hökumətində mövcud olduğunu və hər birinin Hun ordusunun dəstələrinə komandanlıq etdiyini və Hun imperiyasının müəyyən hissələrini idarə etdiyini və burada xərac və tədarüklərin toplanmasına cavabdeh olduqlarını iddia edir.[242] Maenchen-Helfen isə iddia edir ki, loqades sözü sadəcə görkəmli şəxsləri ifadə etmək üçün istifadə edilmiş, hansısa rütbəni və ya müəyyən edilmiş öhdəliyi ehtiva etməmişdir.[243] Kim, Hun administrasiyası üçün loqadeslərin əhəmiyyətini təsdiqləyir, lakin onlar arasında rütbə fərqlərinin olduğunu qeyd edir və ehtimal edir ki, vergi və xərac toplayan daha aşağı rütbəli məmurlar idi.[244] O, hun tərəf keçmiş bir çox romalının imperial bürpkratiyada işləyə bilmə ehtimalının olduğunu yazır.[245]
Cəmiyyət və mədəniyyət
[redaktə | mənbəni redaktə et]İncəsənət və maddi mədəniyyət
[redaktə | mənbəni redaktə et]Hunların maddi mədəniyyətini və incəsənətini öyrənə bilmək üçün iki qaynaq vardır: qədim əlyazmalar və arxeologiya. Lakin Hunlar köçəri həyat sürdükləri üçün onların incəsənəti və yaşamı barədə arxeoloji qaynaqlar az qalmışdır.[246] Buna baxmayaraq, 1945-ci ildən sonra Hunlara aid olan xeyli sayda arxeoloji material aşkar edilmişdir. Təkcə 2005-ci ildən Hunlara aid olduğu bəlli olan 200 maddi mədəniyyət nümunəsi üzə çıxarılmışdır. Bu nümunələr Hun məzarları olmuşdur ki, oradan tapılanlar da Hunlara aid edilmişdir.[247] Bəzi arxeoloji nümunələrin dəqiq olaraq Hunlara aid olub-olmamasını müəyyənləşdirmək çətindir, çünki Hunlarla Sarmatlar çox yaxın ərazilərdə yaşamaqla birlikdə həyat təzləri də bir-birinə çox bənzəmişdir. Buna görə də, bəzi tapıntıların Sarmatlara və ya Hunlara aid olması sual doğurur. Tarixçi Hyun Jin Kim buna görə də, nəyin etnik olaraq Hunlara aid olub-olmamasını müəyyən etməyin çox çətin olduğunu bildirir.[248] Avropadakı Hunların onlara tabe olan german qəbilələri ilə qarşılıqlı əlaqələrinin olması faktı bunu daha da çətinləşdirir.[247] Eyni zamanda Hunlar barədə yazılmış Roma qaynaqları da çox tərəflidir və onların primitiv yaşamalarını vurğulamaqla kifayətlənir.[249][250]
Erkən tarixi
[redaktə | mənbəni redaktə et]Saka-Hun incəsənətinin erkən nümunələri Balxaş gölünün yaxınlığında yerləşən Qanaddaşda tapılmışdır. Balxaş gölü Avropa hunlarının vətəni olan indiki Qazaxıstanın şərqində yerləşməkdədir. Buradan tapılmış nümunələrə bənzərləri Macarıstan və Ukraynadan da tapılmışdır. Bu əşyalar həm də ona görə önəmlidir ki, hunların qərbə doğru köçünü əksr etdirməkdədir.[251]
Hun sənəti hunların alman xalqları arasında təqdim etdiyi boyunbağı və bilərzik kimi qazan, qab və zərgərlik formalarında ifadə olunurdu. Hun sənətinin tipik xüsusiyyətlərinə qızıl, qranat və qranulyasiyadan istifadə daxildir.[251] Hun qadınlarının məzarlarında xeyli sayda qızıl diademlər tapılmışdır.[252]
Hun incəsənət nümunələrinin motivləri sırasına həndəsi fiqurlar, ağaçlar, at, maral, quş kimi heyvanlar daxildir[251]. Milli Macarıstan Muzeyində narlarla bəzədilmiş cır-cıramalı qızıl fibulanın gözəl nümunəsi ilə birlikdə, gümüşdən hazırlanmış başqa belə əşyalar var, digərləri isə hələ də tamamilə qızıldan hazırlanır.[251]
Hunlar Avropada uzun müddət siyası hakimiyyətə sahib olduqlarına görə oranın digər xalqları ilə əlaqədə olmuşdurlar. Bunlara misal olaraq vesqotları və gepidləri göstərmək mümkündür. Nəticədə hunlara məxsus olan bürünc güzgülər bütün Avropa boyunca yayılmışdır.[253][254] Burqundiyalılar və franklar da hun incəsənətini imitasiya etməyə başlamış və hunların ali təbəqəsi kimi geyinməyə başlamışdır. Xüsusən hun silahlarının alemanlar və digər german xalqları üzərində xüsusi təsiri olmuşdur. Beləliklə, hunların Orta Asiyadan gətirdiyi incəsənətin orta əsrlər germanik incəsənətinə böyük təsiri oluşdur. Musset iddia edir ki, ilk öncə hun, daha sonra isə germanik işğalları Avropa incəsənətində yeni dönəm açmış, onda oriental təsirlər hiss edilmiş, yunan-roma modelinin yerini hun modeli almışdır.[254]
Qazanlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]Qazanlar hunların varlığının arxeoloji göstəricisidir.[255] Onlar Xionqnu (hunların Çin qaynaqlarında keçən adları və ya Orta Asiya Hunları) qazanlarının gəlmiş olduğu son qazanlardır. Təkcə Xiongnu qazanları və Hunların qazanları praktiki olaraq eyni deyil, həm də oxşar yerlərdə (məsələn, çayların sahillərində) tapılmışdır ki, bu da ritualların davamlılığını sübut edir.[256] Baxmayaraq ki, bəzi tarixçilər Xionqnu və yeni hun qazanları arasında bəzi fərqlər mövcuddur, ən azından arxeoloji tapıntılar sübut edir ki, hunların bir hissəsi Altay dağlarının ətəklərində uzun müddət yaşamış, daha sonra qərbə köç etmişdir. Bu haqda məlumat Vey Şu əsərində də V əsrdə bəzi Xionqnuların hələ də bu bölgədə yaşaması barədə məlumat verilmişdir.[257]
Hunlar və ya Xionqnular bu qazanlardan yemək bişirmək üçün və ya ritual yerinə yetirmək üçün icra etmişdirlər. Hun qazanları zəng formasındadır, əsasən kvadrat formada tutacaqları və göbələk kimi bəzəkləri var. İddia edilmişdir ki, bu qazanlar son hun incəsənətinin erkən xüsusiyyətləri olmaqdan çox Avropadan yenidən Sincana gətirilmişdir.[258]
Arxeoloji tapıntılar içində qazanlar xüsusi yer tutur. 1896-cı ildə Paul Reynecke müəyyənləşdirmişdir ki, bu qazanlar Hunlar tərəfindən hazırlanmışdır.[259] Çox zaman bu qazanların "bürünc qazanlar" deyə tərif edilməsinə baxmayaraq, tez-tez misdən də belə qazanlar hazırlanmışdır və əsasən keyfiyyət baxımından pis olmuşdurlar.[260] Maenchen-Helfen ümumilikdə Mərkəzi Asiyadan, Qərbi Sibirdən və Şərqi Avropadan tapılan 19 qazan müəyyənləşdirmişdir.[261] O, tunc tökmələrin vəziyyətindən əsas götürür ki, hunlar o qədər də yaxşı metal ustası olmayıblar və çox güman ki, qazanlar tapıldıqları yerlərdə tökülüblər.[262] Tapılan qazanlar əsasən müxtəlif formada olurlar.[263] Maenchen-Helfen iddia edir ki, bu qazanlaran ət qaynatmaq üçün istifadə edilmidir,[264] lakin bir çoxunun suyun yaxınlığında tapılması və ümumiyyətlə fərdlərlə birlikdə basdırılmaması sakral istifadəni də göstərə bilər.[265] Qazanların Xiongnu tərəfindən istifadə edilənlərdən qaynaqlandığı görünür.[266][267]
Hun qazanları şərqdən qərbə doğru hun köçünü izləmək üçün istifadə edilir. Belə numünələrdən ən qərbdə tapılanı Almaniya və Fransadan, ən şərqdən tapılanları isə Qızıl-Adırdam, Lipnyaqovadan, Sincandan tapılmışdır. Urumçi qazanı Soka və Verxniy Konetsdəki düzbucaqlı qulplu nümunələrə bənzəyən, yan tərəflərdəki tipik Hun üçbucaqlı motivləri ilə xarakterizə edilir. Bununla belə, onun ən yaxşı analoqları əyri tutacaqlı nümunələrdir (Don bölgəsində, Aşağı Dunay bölgəsində rast gəlinir), habelə Karpatiya hövzəsində kloizona bənzər hücrələr işlənən halqalara da rast gəlmək mümkündür. Onun alternativləri düzbucaqlı və üçbucaqlı hücrələri halqadan aşağıda olanlardır. Hun incəsənət nümunələrinin bir digər xüsusiyyəti tutacaqları göbələyə bənzər bəzəkləri olan nümunələrdir. Həm düzbucaq tutacaqlı, həm də dairəvi tutacaqlı qazanlara bənzərliyi ilə birlikdə Urumçi qazanı bu iki tip arasında axıcılığın olduğunu da göstərməkdədir. Bu qazan Urumçinin Nanşan bölgəsindən tapılmışdır. Qızıl-Adır qazanı isə misdən düzəldilmiş və Sarmat və Hun dövrləri arasındakı göbələyə bənzər tutacaqlı nümunələr arasında keçid mərhələni təmsil etməkdədir.[268][269]
Qabları göbələyə bənzər fiqurlarla bəzəmək xüsusən rituallar üçün istifadə edilirdi və Şan sülaləsi dövründən etibarən Çin incəsənətinin xarakterik xüsusiyyətlərindən biri idi.[270] Hun qazanlarının bir digər xüsusiyyəti də "kəfgir" motiflərindən istifadə idi. Asma qotazları və ya haşiyələri təqlid edən bu motivlərin əksər tarixçilər toxuculuqdan və ya bəlkə də dəri işlərindən əldə edildiyini düşünürlər. Belə kulonlar Çinin bürünc qablarında da görünür.[268] Daha spesifik olaraq onlar Çinin neolitik dövrünə uyğun hesab edilir və Zoltan Takats bildirir ki, bu nümunələr birbaşa elə oradan götürülmüşdür.[271] İştvan Bonaya görə, Hun qazanları Çin və İç Asiyanın bürünc dövrü incəsənət nümunələrinin birbaşa təmsilçisidir. Beləliklə, İştvan Hun qazan işləmə sənətinin birbaşa Çindən alındığını iddia etməkdədir, lakin bəzi alimlər bunu qəbul etmirlər.[268] Onlar hesab edirlər ki, Hun incəsənəti Sarmat və Skit incəsənətinin davamıdır.[268] Bonanın iddiası Macarıstan tədqiqatı tərəfindən dəstəklənir və bu, bu məsələdə ən mötəbər hesab olunur. Hun qazanlarına ən yaxşı bənzətmələr açıq iş ayağı olan Monqol və Şimali Çin qazanlarıdır.[268]
.jpg)
Göbələyə bənzər incəsənət nümunələri Hun dövrünün son mərhələsinə aid edilir. Bu dövrdə Hunlar və ya digər adları ilə Xionqnular Avropaya doğru hərəkət etməyə başlamışdılar. Aşağı Amudəryada, Eftalitlər ölkəsində iki "aydın Hun" keramika nümunəsi ilə birlikdə göbələk təsviri olan Hun qazanının tunc parçası tapılmışdır ki, bu da Çin mənbələrinin onların torpaqlarının Hun (yəni Xiongnu) olduğunu iddia etdiyini təsdiqləyir.[272]
Hun incəsənət nümunələrinin intehsal edilməsini araşdıran bir neçə qısa məqalədən başqa bu sahəni ətraflı tədqiq edən yoxdur. Bona inanır ki, qazanlar bir neçə hissəyə tökülürdü, daha sonra qazana pərçimlənmiş ayaqla birlikdə lehimlənirdi. O, həmçinin bu iş prinsipində də Çin təsirinin olduğunu bildirmişdir. Qazanlar tez-tez qəsdən zədələnir və ya parçalanırdı, Bóna bunu Çin və Daxili Asiya adətləri ilə əlaqələndirirdi.[268]
Yenisey regionundakı mağara rəsmlərində dini rutuallarda qazanlardan istifadə edilməsi əks etdirilmişdir. Bu petroqliflərin tarixlərini müəyyənləşdirmək çox çətindir, amma rəsmlərdəki qazanların Hun qazanları olması iddia edilir. Rəsmdə göstərilən ritualın dəfn mərasimi olmağı istisna edilmir. Takats Çin qaynaqlarına istinad edərək bildirir ki, rəsmlərdəki mərasimlər qanlı heyvan qurbanı mərasimidir.[268]
Turul və ya Toğrul
[redaktə | mənbəni redaktə et]
IV və V əsrlərə aid bir çox maddi mədəniyyət nümunələrində vəhşi quşların, məsələn qartalın, şahinin, qarğanın rəsmləri olan Hun məzarları tapılmışdır. Verner bunların qartal başları olduğunu bildirərkən, Otto J. Maenchen-Helfen onları "dimdik başları" adlandırmağı daha üstün tutur. O, bununla bildirək istəyir ki, bu quş başları hər hansısa bir quşun rəmzi ola bilər, mütləq qartal başı olmaya da bilər.[273] Bundan əlavə, Turul və ya Toğrul quşu yırtıcı quş olmaqla birlikdə, tez-tez Atilla[274] və ya bütün Hunlarla əlaqələndirilməkdədir, çünki bir çox əfsanələrdə onun Hunların simvolu olduğu bildirilməkdədir. Macar xronikalarında Toğrul macar kralları olan ARpad sülaləsinin əcdadı hesab edilməkdədir. Kezalı Simona görə, Attillanın bayrağında Toğrul simvolu olmuşdur. Türk və Uqorlar inanırdılar ki, qartal-tanrı kainatın yaradıcısıdır, amma bu inancın Hunlarda olub-olmaması bəlli deyil.[273]
Toğrul quşunun Hun incəsənətində dini motif hesab edilməsi də mümkündür. Hər bir halda, Maenchen-Helfen bunun onların ən yüksək tanrısının təsviri ola biləcəyini istisna edir, çünki bunların göründüyü Hun əşyaları arasında at dişləri var və Helfənə görə baş tanrının təsvirinin bu qədər təvazökar bir yerə qoyulması mümkün deyil.[274] Bir digər tərəfdən, atlar Hunların həyatında xüsusi yerə malikdirlər. Maenchen-Helfen həmçinin qeyd etmişdir ki, "dimdik başları"n istifadəsi Hunlardan əvvəl Skitlər arasında yayılmışdı və Çindən Balkanlara qədər bir sıra mədəniyyətlərdə buynuz kimi bəzi əşyaların künclərini "dimdik başları"na çevirmək ənənəsi var idi.[273]
Maenchen-Helfen, "dimdik başları"nın və ya "dimdik başlıqları"nın və maskaların Atilla və ya onun varisləri dövründə yeganə təsviri motivlər olması faktını belə bir dövrdə Hun sənətinin yoxsullaşmasının əlaməti hesab edir.[273]
Bəzək əşyaları
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Həm qədim əlyazmalar, həm də arxeoloji tapıntılar sübut edir ki, Hunlar nəfis qızıl və ya qızıl suyuna salınmış diademlər istehsal etməyi bacarmışdırlar.[275] Maenchen-Helfen ümumilikdə Hunlara aid olduğu bilinnə 6 diademin siyahısını verməkdədir.[276] Hun qadınları, görünür, müxtəlif materiallardan, əsasən, xaricdən gətirilən muncuqlardan boyunbağı və bilərziklər taxıblar.[277] Zərgərlik məmulatlarının və silahların qiymətli daşlarla bəzədilməsi ilə bağlı daha sonra yayılmış erkən orta əsr təcrübəsinin Hunlardan qaynaqlandığı düşünülür.[278] Eyni zamanda Hunlar Çindəkinə bənzər şəkildə kiçik güzgülər də istehsal etmişdirlər. Bu güzgülərə Hun məzarlarında tez-tez rast gəlinir. Onlar məzarlarda qəstən sındırılmış halda yerləşdirilmişdirlər.[279]
Arxeoloji tapıntılar göstərir ki, hunlar paltarlarına bəzək kimi qızıl lövhələr, habelə xaricdən gətirilən şüşə muncuqlar taxırdılar.[280] Ammianus xəbər verir ki, onlar kətandan və ya marmot xəzindən tikilmiş paltarlar və keçi dərisindən geyimlər geyinirdilər.[195]
Ammianus bildirir ki, Hunların binaları olmamışdır,[281] lakin onların hərəkəti barədə qeydlərində Hunların çadır və vaqona bənzər obyektlərə sahib olduğunu yazır.[282] Maenchen-Helfen hesab edir ki, hunların "keçə və qoyun dərisindən çadırları" var idi:[283]
Priskus bir dəfə Attilanın çadırı barədə yazır və Jordanes məruzə edir ki, Atilla ipək çadırda oturur. Hər bir halda, V əsrin ortasından etibarən Hunlar daimi odundan hazırlanmış evlərə sahib idilər.
Maenchen-Helfen bu evlərin qotik üslubda tikildiyini bildirir.[284]
Süni kəllə deformasiyası
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Müxtəlif arxeoloqlar hunların və ya onların yuxarı təbəqəsinin uşaqların kəllə sümüklərinin bağlanması yolu ilə onun süni şəkildə uzadılmasını həyata keçirdiklərini iddia etmişdirlər.[285] Süni kəllə deformasiyası adlandırılan bu prosesin hunların təsiri altında olan german tayfalarına da keçdiyi ehtimal edilir. Bunu həyata keçirməkdə əsas məqsədin "yuxarı təbəqə ilə adi insanlar arasında aşkar fiziki fərqi göstərmək" olduğu qeyd edilir.[286] Erik Krubezy bu praktikanın hunlar tərəfindən yayılmasını qəbul etməyərkən,[71] alimlərin əksəriyyəti bu adətin Avropada hunların təsiri ilə yayıldığını bildirməkdədirlər.[287] Bu təcrübə Avropaya əvvəlcə hunlar tərəfindən deyil, daha çox hunların yaxından əlaqəli olduğu alanlar və sarmatlar tərəfindən tətbiq edilmişdir.[288] Bu adət Asiyada hun adlanan başqa xalqlar tərəfindən də işlədilmişdir.[289]
Dillər
[redaktə | mənbəni redaktə et]Hun imperiyası daxilində xeyli sayda dillərdən istifadə edilirdi. Priskus hun dilinin Attilanın sarayında danışılan başqa dillərdən fərqləndiyini qeyd etmişdir.[290] O, Attillanı sarayda əyləndirən şəxs olan Zerkonun qonaqları "hun və qot dilləri ilə qarışmış latin dilində sözlər" istifadə etməsindən bəhs edir.[290] Priskus deyirdi ki, Attilanın "skif" təbəələri "öz barbar dillərindən başqa, ya hun, ya qot, ya da bir çoxunun Qərbi Romalılarla əlaqə vasitəsi olan Latın dilində danışırlar; lakin Frakiya və İlliriya sərhəd bölgələrindən gələn əsirlər istisna olmaqla, onlardan heç biri asanlıla yunanca danışa bilmirlər".[291] Bəzi alimlər qot dilinin imperiya daxilində lingua franca olduğunu iddia edir.[292] Hyun Jin Kim isə güman edir ki, hunlar dörd dili - hun, qot, latın və sarmat dillərini - hökumətin müxtəlif səviyyələrində istifadə etmişlər və bu dillərdən heç biri dominant olmamışdır.[293]
Hun dilinin özündən isə qədim qaynaqlarda cəmi üç söz qorunub saxlanmışdır.[294] Hun dilində olması ehtima edilən digər sözlərin hamısı ya şəxs, ya da tayfa adlarıdır.[295] Bu sözlərin bir hissəsinə əsaslanan alimlər hun dilinin türk dili olduğunu,[296] digərləri monqol və türk dili arasında bir dil olduğunu[297] və ya Yenisey dillərindən biri olduğunu[298] iddia edirlər. Az bir qisim alim isə Hind-Avropa dil ailəsinin şərq qrupu ilə əlaqələndirməyə çalışırlar.[299][300] Bundan başqa, Saskia Pronk-Tiethoff Hun dilinin əslində türk dili olduğunu vurğulamaqdadır.[301] Bununla belə, əldəki materialın azlığı nəzərə alınarsa, çoxları dili təsnif edilə bilməz hesab edir.[302] Lajos Ligeti və Edvin G. Pulleyblank kimi alimlər Yenisey dil ailesine mənsub ketcə nümunəsindəki Sibir dillərinin hunların və xionqnuların dilləri ilə qohum olduğu və ya dillərinin təməlini təşkil edə biləcəyi ehtimalını da yazmışdırlar.[303][304]
Dövrümüzə çatmış sözlər
[redaktə | mənbəni redaktə et]Avropa hunlarının müasiri oln müşahidəçilər və VI əsrdə yaşamış tarixçi Jordanes hunların istifadə etdiyi dildən 3 sözü dövrümüzə gəlib çatmasına nail olmuşdurlar.
Kəndlərdə bizə ərzaq - qarğıdalı əvəzinə darı və yerlilərin dediyi kimi medos verilirdi. Bizi müşayət edən iştirakçılar darı və buğdadan hazırlanmış içki - hansıki barbarlar kamos adlandırır - aldılar.[305][301]
Hunlar Attilanı belə mərsiyyələrlə - onlar bunu strava adlandırır - ağlaşma qurmaqla, onun məbədi üzərində böyük ehtişamla qeyd edirdilər.[306]
Bu medos bal şərabı kimi bir içkidir, kamos buğda içkiçi, strava dəfn mərasimidir.[307][307][308][309] Maenchen-Helfen iddia etmişdir ki, strava slavyan dilində danışan bir məlumatçıdan gəlmiş ola bilər.[306]
Hun dili barədə digər bütün məlumatlar onların tayfaları və şəxs adları ilə bağlıdır.[295]
Türk dili olması barədə
[redaktə | mənbəni redaktə et]Ümumi olaraq ölü dil olan Hun dili əksər tarixçilər tərəfindən Türk dili kimi izah edilir.[310][311]
Karl Henrix Menges və Omelian Pritsak kimi bir çox tarixçilər düşünürlər ki, hunlara aid olan xüsusi sözlər ancaq Türk dili və ya Altay dil ailəsi ilə əlaqələndirilə bilər.[312] Menges dil dəlillərinə arxalansa da, hunlara münasibəti "onları türk və ya türklərə yaxın hesab etməyin etnoloji səbəbləri var" deyir.[312] Bundan başqa, Menges hunların monqolca və ya tunqus dillərindən birində və ya türkcə ilə monqolcanın arasındakı hansısa dildə danışa biləcəyi ehtimalını da bildirir.[312] Bizim dövrümüzə gəlib çatan 33 Hun şəxs adlarını araşdıran Pritsak deyir:
O [Hun dili], Türk dili deyildi, güman ki, türkcə ilə monqolca arasında bir dil idi və türkcəyə monqolcadan daha yaxın idi. Bu dilin bulqar dili və müasir çuvaşca ilə çox güclü əlaqələri var, lakin, xüsusən leksiki və morfoloji anlamda Osmanlı türkcəsi və Yakut dilləri ilə də bəzi vacib əlaqələrə sahibdir.[297]
Savelyev-Jeong (2000) bildirir ki, ənənəvi və yayqın olan görüş budur ki, xionqnular və ya hunlar türk, ən azından Altay kökənlidirlər.[82] Otto Maenchen-Helfen iddia edir ki, bir çox tayfa və şəxs adları görünür türk dillərindən ortaya çıxmışdır və bu dilin türk dili olduğunu göstərir.[313] Hyun Jin Kim eyni şəkildə belə nəticəyə gəldi ki, "bizim bildiyimiz adlara əsasən, Hun elitasının əsasən türkdilli olması ehtimalı yüksəkdir". Denis Sinor bizim hun dilini bütövlükdə təsnif etmək qabiliyyətimizə şübhə ilə yanaşsa da, Hun elitasının bir hissəsinin türkcə danışdığını bildirir, lakin bəzi Hun adlarının mənşəcə türkcə ola bilməyəcəyini qeyd edir.[314] Tarixçi Peter Heather 1995-ci ildə türk fərziyyəsini "ən yaxşı təxmin" olaraq dəstəkləsə də,[315] o vaxtdan skeptisizmini dilə gətirdi,[316] 2010-cu ildə "həqiqət odur ki, hunların hansı dildə danışdıqlarını bilmirik. və yəqin ki, heç vaxt da bilməyəcəyik" dedi.[15] Savelyev və Jeong oxşar şəkildə qeyd edirlər ki, "hun adları üçün əvvəllər təklif edilmiş türk etimologiyalarının əksəriyyəti birmənalı olmaqdan uzaqdır, ona görə də bu tip məlumatlardan qəti nəticə çıxarmaq olmaz".[82]
Macar türkoloq Gyula Nemeth Hunlar hansı dildə danışırdı ? adlı məqaləsində Avropa hunları barədə bu açıqlamanı etməkdədir:[317]
...Bütün bunlardan yola çıxaraq Avropa hunlarının hakim təbəqəsinin və əlbəttə Hun xalqının da Türk dilində danışdığını, daha doğrusu bir xalq olaraq türki olduğunu deyə bilərik...
Monqolşünaslıq üzrə ixtisaslaşmış Lajos Ligeti Attila və Hunların tarixi adlı məqaləsində Avropa hunlarının dili ilə bağlı bunları yazmaqdadır:[318]
...Amma hakim olan Attila xalqının və boyunun Türk olduğu reallığı danılmazdır. Burada çox sayıda Türk kökənli ad sübut olaraq göstərildiyi kimi, Attilanın ölümündən sonra hakim olan hakim sülalənin kişi üzvlərinin hakimiyyətində yaradılan alt imperiyalar tamamən saf Türk xalqlarını əhatə etməkdə idi...Var olanlardan çıxarıla bilinəcək nəticə hər iki bölgədə də əsasən türki danışan br xalqla qarşı-qarşıya olmağımızdır...
Peter Vaczy isə Avropada hunlar adlı məqaləsində bunları yazmaqdadır:[319]
...Antropologiya Latın müəllifləri dəstəkləyir, hunlar türk idilər. Amma Türk olan sadəcə xarici görünüşləri deyildi, dilləri də türk idi...
Evlilik və qadının rolu
[redaktə | mənbəni redaktə et]Hun cəmiyyətinin yuxarı təbəqəsində poliqamiya var ikən,[320] adi şəxslər monoqom nikah şəraitində yaşayırdılar.[321] Ammianus Marsellinus hun qadınlarının təcrid edilmiş şəkildə yaşadıqlarını yazsa da, hun cəmiyyətini birbaşa özü görmüş Priskus bunun əksini yazır. Onun məlumatına görə, hun qadınları sərbəst şəkildə hərəkət edir və kişilərin arasına qarışırdılar.[322] Priskus Atillanın kəndə girdiyi zaman onun ətrafında cəmləşən hun qadınlarını, həmçinin Attilanın vəziri Onegesiusun həyat yoldaşının xidmətçiləri ilə birlikdə krala yemək və içki təklif etməsini təsvir edir.[323] Həmçinin Priskus Attilanın əsas arvadı olan Herekanın çadırına heç bir çətinlik çəkmədən daxil olmuşdur.[324]
Priscus həmçinin təsdiq edir ki, Atillanın qardaşı Bledanın dul arvadı Roma səfirlərinin keçdiyi kəndə rəhbərlik edirdi. Bildirilir ki, gümanki onun nəzarət etdiyi ərazi həmin kənddən daha böyük ərazini əhatə etməkdə idi.[324] Thompson utriqurlar və sabirlər kimi digər bozqır xalqlarında qadın tayfa başçılarının olduğunu bildirir və iddia edir ki, hunlar gümnaki dul qadınlara böyük hörmət edirmişlər.[324] Hun yaşam tərzinin köçəriliyə və heyvandarlığa əsaslandığına görə ehtimal edilir ki, qadınların ev işlərində yüksək muxtariyyətləri olmuşdur.[320]
Din
[redaktə | mənbəni redaktə et]Hunların dinləri barədə demək olar ki, heçnə bəlli deyil.[325][326] Romalı müəllif Ammianus Marsellinus hunların heç bir dinə sahib olmadıqlarını iddia edir,[327] V əsr xristian müəllifi Salvian isə onları paqanlar kimi təsvir edir.[328] Jordanes özünün Getica əsərində hunların "Mars qılıncına" pərəstiş etdiklərini, bu qılıncın Attilanın bütün dünya üzərindəki hakimiyyətini legitimləşdirilməsinin simvolu olduğunu bildirir.[329] Maenchen-Helfen bozqır xalqlarında qılınc nümunəsində müharibə ilahına pərəstişin geniş yayıldığını, eyni şeyin xionqnular arasında olduğunu yazır.[330] Denis Sinor isə hunlar arasında qılıca sitayişin uydurma olduğunu düşünür.[331] Maenchen-Helfen həmçinin iddia edir ki, hunların özləri Atillanı ilahi hesab etməsələr də, onun tabeliyində olan bəzi insanlar açıq-aşkar onu ilahi mənşəli hesab edirdilər.[332] Öncədəngörməyə və falçılığa meyillilik hunlar arasında da olmuşdur.[333][334][331] Maenchen-Helfen iddia edir ki, bu falçılıq və bu kimi mərasimlərdəki hərəkətləri icra edənlər, ehtimal ki, şamanlar idi[c]. Sinor da bu iddianın hələlik qəti şəkildə sübut edilməmiş olmasına baxmayaraq, şamanların olduğunu ehtimal edir.[336] Maenchen-Helfen o nəticəyə gəlir ki, su ruhlarına inam adəti Ammianusun yazılarında[d]. da öz əkşini tapmışdır. O, daha sonra hunların kiçik metal, taxta və ya daş bütlər düzəltmiş ola biləcəyini, bunun digər çöl tayfaları arasında təsdiqini tapdığını və VI əsrdə Krımda olan hunlar üçün Bizans mənbəsinin təsdiqlədiyini yazır.[338] O, həmçinin hunların su qaynaqlarının yaxınlığında və ya axar suda basdırılmış tunc qazanlarının arxeoloji tapıntılarını hunların yazda həyata keçirdikləri mümkün rituallarla əlaqələndirir.[339]
Con Man Attila dövründə hunların göyə və bozqır ilahı olan Tanrıya sitayiş etdiklərini, eyni şeyə xionqnular tərəfindən də ibadət edildiyini iddia etməkdədir.[340] Maenchen-Helfen də hunların Tanrıya sitayiş etmələrini mümkün ola biləcəyini bildirir, lakin qeyd edir ki, Tanrı IX əsrə qədər Avropa qeydlərində təsdiqlənməmişdir.[341] VII əsrə aid erməni qaynağı olan və Movses Dasxurancı tərəfindən yazılmış əsərdə Qafqaz hunlarının Tanqri Xan adlanan bir ilaha sitayi etdiklərini yazılmışdır.[336] Movses həmçinin Qafqaz hunlarının ağaclara sitayiş etdiyin, Tengri üçün atlarını qurban etdiklərini, ümumiyyətlə, "od və suya, bəzi yol tanrılarına, aya və onların nəzərində hansısa şəkildə diqqətəlayiq hesab edilən bütün canlılara qurbanlar verdilər".[336] Həmçinin Aropa hunları arasında insandan qurban vermə nümunələrinin də olduğu məlumdur. Maenchen-Helfen Jordanesə istinad edərək Attilanın dəfnində insan qurban verildiyini bildirir və bu Jordanes tərəfindən strava adlandırılır.[342] Priskus iddia edir ki, hunlar öz məhbuslarını Skifiyaya daxil olduqdan sonra "qələbəyə" qurban verdilər, lakin bu, hunların adəti kimi təsdiqlənmir və uydurma ola bilər.[343][331]
Bu paqan inanclarına əlavələ olaraq, hunların xristianlığı qəbul etmələri və onların arasında xristian missionerlərin fəaliyyət görtərməsi barədə xeyli məlumat vardır.[344][345] Görünür bu missionerlik fəaliyyətləri müəyyən qədər uğurlu olmuşdur ki, Alp İltəbər adlı hun şahzadəsi xristianlığı qəbul etmişdir.[331] Görünür ki, Attila həm Nicene, həm də arianlıq xristianlığına tolerant yanaşmışdır.[346] Hər bir halda, Roma papası I Leo tərəfindən Aquileia kilsəsinə yazılmış məktubda hunlar tərəfindən əsir alınmış xristian əsirlərin hun dini mərasimlərində iştirak etməyə məcbur edildiyi yazılmışdır.[347]
Hərb sistemi
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Strategiya və taktika
[redaktə | mənbəni redaktə et]Bir bütün olaraq hunların hərbi sistemi yaxşı araşdırılmamışdır. Hunların hərb sistemi barədə əsas məlumat verən qaynaq Ammianus Marcellinusdur. O, hunlar müharibəd metodologiyası barədə bu məlumatları vermişdir:
Onlar da bəzən qıcıqlananda döyüşürlər, sonra paz şəkilli kütlələr halında tərtib edilmiş döyüşə girirlər, səslərinin qarışığı vəhşi hay-küy salır. Sürətli hərəkət və gözlənilməz hücum üçün yüngül təchiz olunduqları üçün qəsdən səpələnmiş dəstələrə bölünürlər və hücuma keçirlər, ora-bura nizamsızlıqla hərəkət edir, dəhşətli qırğınlar törədirlər; və qeyri-adi hərəkət sürətlərinə görə heç vaxt qalaya hücum etmək və ya düşmən düşərgəsini qarət etmək müşahidə edilmir. Və bu səbəbdən siz onları bütün döyüşçülərin ən dəhşətlisi adlandırmaqdan çəkinməzdiniz, çünki onlar uzaqdan adi ucları əvəzinə oxlarına gözəl məharətlə qoşulmuş iti sümüklü başlıqlar ilə döyüşürlər; sonra onlar boşluqlara dörd nala çaparaq daxil olur və öz həyatları barədə düşünmədən belə qılınclarla əlbəyaxa döyüşürlər; və Düşmən qılınc zərbələrindən yaranan yaralardan qorunarkən, onlar öz rəqiblərinin üzərinə kəməndlərə hörülmüş parça zolaqlarını atıb onları elə dolayırlar ki, əl-qolunu bağlayır və onları minmək və ya yeriməkdən məhrum edirlər.[348]
Amianusun təsvirinə əsaslanaraq Maenchen-Helfen iddia edir ki, hunların döyüş taktikası digər süvari və köçəri oxçularınkından elə də fərqlənməməkdədir.[205] O, iddia edir ki, Ammianusun qeyd etdiyi "paz şəkilli kütlələr" (cunei) çox güman ki, başçıları cune adlandırılan qəbilə qəbilələri və ailələri tərəfindən təşkil edilmiş bölmələrdir. Bu titul sonra irsi keçir və klana miras olaraq ötürülürdü.[349] Ammianus kimi bir digər VI əsr tarixçisi Zosimus da hunların atlı oxçu qüvvələrdən aktiv istifadə etdiyini, həddindən artıq sürətli və mobil olduqlarını yazır.[350] Bu keyfiyyətləri baxımından hunlar o dövr Avropanın digər köçərilərindən fərqlənməkdədirlər. Məsələn, sarmatlar nizələrlə silahlanmış ağır zirehli katafraktlara arxalanırdılar.[351] Hunların döyüşlərdə dəhşət saçan sığırtılardan istifadə etməsi də qaynaqlarda öz əksinin tapmışdır.[352] Hər bir halda, Ammianusun bir neçə iddiası müasir tarixçilər tərəfindən mübahisəli dəyərləndirilmişdir.[353] Xüsusən, Ammianus metalişləmə bağlı heç bir şey bilmədiklərini iddia etməsinə baxmayaraq, Maenchen-Helfen metalişləməni bilməyəcək qədər primitiv bir xalqın romalılara qarşı müharibədə bu qədər uğurlu ola bilməsini qeyri-mümkün hesab edir.[354]
Hun orduları özlərinin yüksək mobillik bacarıqlarına və hücum et-geri çəkil taktikalarına güvənməkdə idilər.[355] Hunların istifadə etdiyi mühüm strategiya saxta bir geri çəkilmə idi - qaçmış kimi görünmək və sonra dönərək nizamsız düşmənə hücum etmək idi.[e] Bu Zosimus və Aqafiy tərəfindən qeyd edilmişdir.[205] Bununla belə, onlar meydan döyüşlərində həmişə təsirli deyildilər, 439-cu ildə Tuluzada məğlubiyyətə uğradılar, 447-ci ildə Utus döyüşündə çətinliklə qalib gəldilər, ehtimal ki, 451-ci ildə Katalaun düzləri döyüşündə uduzdular və ya dalana dirəndilər, həmçinin Nedao döyüşündə məğlub edildilər.[356] Xristofer Kelli Attilanın Roma imperiyası ilə ümumi miqyaslı müharibədən yayınmağa çalışdığını iddia edir.[356] Müharibə və müharibə təhlükəsi Romanı qəsb etmək üçün tez-tez istifadə olunan alətlər idi; hunlar itkilərdən qaçmaq üçün çox vaxt yerli xainlərə arxalanırdılar.[357] Hun döyüşləri barədə qeydlərdə bildirilir ki, hunlar orduları ilə düşərgə salarkən onun ətrafını ya çəpərləyir, ya da arabalar ilə əhatələyirdilər.[358]
Hunların köçəri həyat tərzi onlardan bəzi xüsusiyyətlər üzrə daha yaxşı olmağı tələb edirdi. Məsələn, onlar mükəmməl at miniciləri olmaqla bərabər, öz döyüş hazırlıqlarının təlimini də tez-tez çıxdıqları ovlarda alırdılar.[359] Bir çox alim iddia edir ki, hunlar Macarıstan düzənliklərində oturaq həyata keçdikdən sonra əvvəlki səviyyədə döyüş və at minmə təlimi ala bilmədilər, bu da tez bir zamanda onların hərbi bacarıq baxımından geriləməsinə yol açdı.[187][360]
Hunlar demək olar ki, həmişə qeyri-hunlarla - german və s. - tayfalarla yan-yana savaşmış, onları özünə tabe etmişdir.[361] Heatherin bildirdiyi kimi, "Hunların hərbi maşını mərkəzi və şərqi Avropanın getdikcə daha çox sayda almanlarını birləşdirərək çox sürətlə artdı".[362] Jordanes Katalaun döyüşündə Attilanın özünün qeyri-hun təbəələrini cinahlarda, hun döyüşçülərini isə mərkəzdə yerləşdirdiyini yazmışdır.[363]
Hun dövrünün bozqır döyüş strategiyaları barədə əsas məlumat VI əsrdə yazılmış Strategikon əsərindən götürülməkdədir. Əsərdə "skitlərlə, yəni avarlar, türklər və həyat tərzi hun xalqlarına bənzəyən başqaları ilə rəftar etmək" üçün hərb sənətini təsvir edir. Strategikon əsərində hunlar və avarlar çox hiyləgər və hərbi məsələlərdə çox təcrübəli xalqlar kimi təsvir edilir.[364] Onların öz rəqiblərini hiylə ilə, gözlənilməz hücumlarla və onların maddi-texniki təminat yollarını kəsməklə məğlub etməyi sevdikləri yazılır. Hunlar özləri ilə birlikdə atları yorulduğu zaman onları dəyişdirmək üçün ehtiyat atlar götürürmüşlər və bununla da, çox böyük bir ordu təəssüratı yaradırmışlar.[364] Verilən məlumata görə, hunlar döyüşdən əvvəl möhkəmləndirilmiş düşərgə qurmur, klanlar üzrə otlaq sahələrinə yayılır, səhərə qədər özlərinin əsas atlarını qorumağa çalışır, səhər tezdən isə döyüş düzülüşünü alırdılar. Strategikon, hunların gözlənilməz hücumların qarşısını almaq üçün əhəmiyyətli məsafələrdə və bir-birləri ilə daimi təmasda olan keşikçiləri də yerləşdirdiyini bildirir.[365]
Əsərə görə, hunlar romalılar və farslar da olduğu kimi döyüş xətti qurmurdular, lakin qeyri-nizami bölmələri tək xətt üzrə düzür, ayrı-ayrı bölmələri də ehtiyat və pusqu üçün başqa yerdə saxlayırdılar. Həmçinin hunların sıx və hətta cəbhəyə malik dərin birləşmələrdən istifadə etdiyini bildirilir.[365] Strategikonda deyilir ki, hunlar ehtiyat atlarını və yük arabalarını döyüş xəttinin hər iki tərəfinə təxminən bir mil məsafədə, orta ölçülü mühafizəçi ilə saxlayır və bəzən ehtiyat atlarını əsas döyüş xəttinin arxasında bir-birinə bağlayırdılar.[365] Hunlar döyüş zamanı pusqudan, mühasirəyə almadan və saxla geri çəkilədən istifadə etdikləri üçün uzun ərazi boyunca döyüşməyi üstün tuturdular. Strategikon həmçinin Ammianusun qeyd etdiyi paz formalı birləşmələri qeyd edir və Maenchen-Helfen tərəfindən ailə alayları kimi təsdiqlənir.[365][366][367] Strategikonda deyilir ki, hunlar qələbədən sonra düşmənlərini amansızcasına təqib etməyə və məğlub olduqdan sonra onları uzun mühasirəyə almağa üstünlük verirdilər.[365]
Peter Heather hunların qala divarı olan şəhərləri uuğrlu bir şəkildə mühasirəyə almağı bacardıqlarını, bunu 441-ci il yürüşündə əməli olaraq həyata keçirdiklərini bildirir. Müəllifə görə, onların bunun üçün lazimi mühasirə mühəndislik qurğuları olmuşdur.[368] Heather bu bilikləri əldə etmək üçün bir çox mümkün yolları qeyd edir: onun Flavi Aetsi dövründə xidmətdəykən əldə edilə biləcəyini, əsir götürülmüş Roma mühəndislərindən alına biləcəyini və ya zəngin İpək Yolu şəhər dövlətlərinə təzyiq etmək ehtiyacı ilə inkişaf etdirilə biləcəyini və Avropanın başqa yerinə köçürülə biləcəyini qeyd edir.[369] David Nikole sonuncu fikir ilə razılaşır və hətta ddia edir ki, onlar Qazaxıstandakı İqdui-Kala qalası kimi qabaqcıl istehkamların tikintisi üçün bacarıqlar da daxil olmaqla tam mühəndislik biliklərinə malik idilər.[370]
Hərbi texnika
[redaktə | mənbəni redaktə et]Strategikonda deyilir ki, hunlar adətən poçt, qılınc, yay və nizələrdən istifadə edirdilər və Hun döyüşçülərinin əksəriyyəti həm kaman, həm də nizə ilə silahlanmış, lazım olduqda onları bir-birinin əvəzində istifadə etmişlər. Həmçinin hunların atları üçün yorğanlı kətan, yun və ya bəzən dəmir bardinqdən istifadə etdiklərini, həmçinin yorğan və kaftan geyindiklərini bildirir. Bu qiymətləndirmə, əsasən, Volnikovka və Brut qəbirləri kimi Hun hərbi texnikasının arxeoloji tapıntıları ilə təsdiqlənir.[371]
Son dönəm Roma dövrünə aid və Berkasovo-Type tipində hazırlanmış xüsusi baş zirehi Konkestidəki hun məzarlığında aşkarlanmışdır.[372] Seqmentehelm tipindəki hun dəbilqəsi Çidjaskidə, hun Spangenhelmi 1784-cü ildə Tarasovskidə, bir digər Bandhelmi tipi isə Turaevoda aşkarlanmışdır.[373] İatrus, İlliçevka və Kalxnidəh Hun dövrünə və Hun mühitinə aid lamelli dəbilqə parçaları tapılmışdır.[372][373] Hun lamelli zirehi hələlik Avropada tapılmamışdır, buna baxmayaraq Hun mənşəli olması ehtimal edilən iki tapıntı Ob çayının yuxarı axarından və Qazaxıstanın qərbindən tapılmışdır. Bu tapıntıların III-IV əsrə aid olduğu ehtimal edilir.[374] Rumıniyanın Badabağ yaxınlığındakı Halmiris qalasındakı Topraçioi anbarından təqribən 520-ci ilə aid lamel tapıntısı 5-ci əsrin sonu və ya 6-cı əsrin əvvəllərində bunun yaradıldığı fikrinin ortaya atılmasına yol açır.[375] Avrasiya avarlarının lamelli zirehi Roma ordusuna və xalqların böyük köçü zamanı, daha dəqiq desək VI əsrin ortalarında german tayfalarına gətirdiyi bəllidir, lakin bu son tip bundan əvvəlkiərdən fərqlidir.[372][376]
Həmçinin geniş şəkildə qəbul edilir ki, hunlar 60 sm-lıq seaksla (bıçaq) son Roma dövründə həm romalıları, həm də german tayfalarını tanış etmişdirlər. Bu yenilik hunlar vasitəsiylə bütün Avropaya yayılmışdır.[377] İnanılır ki, bu bıçaqlar ilk dəfə Çində kəşf edilmiş, hunlar və sarmatlar tərəfindən Avropaya gətirilmişdir. Sadəcə hunlar Mərkəzi Asiyada bu seaksların qısa versiyasından istifadə etmiş, IV əsrin sonu V əsrin əvvəllərində Şərqi Avropada bunlar bir qədər də uzadılmışdır. Bu əvvəlki bıçaqlar eramızın 1-ci əsrinə aiddir, Şərqi Avropada görünən yeni növlərdən birincisi eramızın 4-cü əsrinin sonlarına aid Wien-Simmerming nümunəsidir.[377] Digər diqqətəlayiq Hun nümunələri arasında Rusiyadakı Volnikovkada daha yaxın zamanlarda tapılan uzun seaks daxildir.[378]
Hunlar İran və ya Sasani üslubunda uzun, düz, təxminən 83 sm bıçaqlı, adətən almaz formalı dəmir qoruyucu lövhə ilə bir növ spatha istifadə edirdilər.[379] Bu üslubda hazırlanmış qılınclar Altlussheim, Szirmabesenyo, Volnikovka, Novo-Ivanovka, və Tsibilium 61 kimi yerlərdə də aşkarlanmışdır. Onlar adətən qızıl folqa qulpları, qızıl təbəqə qınları və polixrom üslubda bəzədilmiş qının fitinqlərinə malik idilər. Qılınc baldrikdə (orta əsrlərə xas olan kəmr) deyil, qılınc kəmərinə bağlanmış üslubunda daşınırdı.[380]
Hunların ən məşhur silahı Qum Dərya tipli kompozit arxadan əyilmiş kamandır, çox vaxt "Hun yayı" adlandırılır. Bu yay eramızdan əvvəl üçüncü və ya ikinci əsrlərdə Baykal gölünün yaxınlığındakı ən erkən tapıntılarla icad edilmişdir, lakin Hunların köçündən çox əvvəl Avrasiyaya yayılmışdır. Bu yaylar uzunluğu 145 ilə 155 sm (57 və 61 düym) arasında olan en kəsiyinin asimmetrik olması, tutuşda və qaralarda 4-9 torna olması ilə xarakterizə olunurdu. Bütöv yaylar Avropanın iqlim şəraitində nadir hallarda sağ qalmasına baxmayaraq, sümüklü siyahların tapıntıları olduqca yaygındır və çöl qəbirləri üçün xarakterikdir.[381] Tam nümunələr Tarım hövzəsində və Qobi səhrasında Niya, Qum Dərya və Şombuuziin-Belchir kimi yerlərdə tapılıb. Hunlar kimi Avrasiya köçəriləri adətən 75 sm (30 düym) millər və qatran əlavə olunmuş, sinir qamçıları ilə bərkidilmiş ağcaqayın qatranı və tang ilə bərkidilmiş trilobat almaz formalı dəmir ox uclarından istifadə edirdilər. Belə trilobat ox başlıqlarının düz ox başlıqlarına nisbətən daha dəqiq olduğuna və daha yaxşı nüfuz etmə gücünə və ya yaralanma qabiliyyətinə malik olduğuna inanılır.[381] Avropada bu üslubda olan yay və oxların tapıntıları məhduddur, lakin arxeoloji cəhətdən sübut edilmişdir. Ən məşhur nümunələr Wien-Simmermingdən gəlir, baxmayaraq ki, Şimali Balkanlarda və Karpat bölgələrində daha çox fraqment tapılıb.[382]
Hunlar və Azərbaycan
[redaktə | mənbəni redaktə et]Hunların yaşadıqları yerlərdən biri də müasir Azərbaycan ərazisinin də yerləşdiyi Qafqaz bölgəsi idi.[383] Azərbaycanda aşkarlanmış bəzi arxeoloji abidələrdə müşahidə edilən dəfn adətlərinin bəziləri ənənəvi Hun dəfn adətlərinə bənzəməkdədir.[384] Tarixçi Süleyman Əliyarlı erkən orta əsrlərdə müasir Azərbaycan ərazisində yaşamış hunlara misal olaraq bolqarları, buntürkləri və masaha hunlarını göstərməkdədir. O, Moisey Kalankatlının kitabında Hon adının çəkilməsini bildirir və digər tarixçilərdən fərqli olaraq Hunları Xəzərlərlə eyniləşdirməyib ayrı siyasi qurum olduqlarını iddia edir.[385] Hətta bir zamanlar Dərbənd şəhərinə hun qapısı da deyilmişdir. Elə V əsrdə buradan hücum edən Hunlar Qafqaza daxil olmuş və xeyli irəliləmişdirlər.[386] Azərbaycanın Şəmkir rayonunun Hacıvəlilər nakropolundan tapılmış diskşəkilli tapıntının at bəzəyi olması ehtimal edilir. Bu əşyanın ən yaxın analoqu şimal-şərqi Qafqazın IV-V əsrlərə - hun dövrünə aid kurqanlardan birində aşkar edilmişdir.[387] Cənubi Azərbaycan ərazisində yerləşən Larican kurqanlarından 1 nömrəli kurqanda (Culfa şəhərindən 30 km şimalda yerləşir) at cəsədinin bütövlükdə qoyun və keçi kimi müxtəlif qurbanlıq heyvanlarla birlikdə şərq-qərb istiqamətində basdırıldığı görünür. Qəbirin bir küncündə atın basdırılması xüsusilə skiflərə və hunlara xas ənənə olub və ümumiyyətlə bütün kurqanlarda bu qaydaya əməl olunmuşdur.[388][389]
Dionisiy Perieqet və Ptolemey Coğrafiya əsərində hunların adını Khuni deyə çəkir və onların Xəzər dənizinin yanında yaşadıqlarını bildirir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu əsər II əsrdə yazılmışdır. Aqafangelə görə də, 227-ci ildə Qafqazda yaşayan xalqlardan biri də hunlar idi. Bəzi qaynaqlara görə, 535 və ya 537-ci ildə xristian yepiskop Kardost Qafqaz hunlarının bir hissəsini xristianlığa dəvət etmişdir.[190] Suriya qaynaqlarının bildirdiyinə görə, onlar hunlar üçün yazı sisemi də yaratmışdırlar.[390] Hunların VI əsrdə müasir Dağıstan ərazisində siyasi birlik formalaşdırdıqları bəllidir. Bu birliyə güman edilir ki, başqa yerli xalqlar da daxil edilmişdir. 662-ci ildə Qafqaz Albaniyasının yepiskopu İsrail Qafqaz hunlarının hökmdarı olan Alp İltəbəri xristian etmək üçün uğursuz cəhd etmişdir. Güman edilir ki, qaynaqlarda adı İlitver və ya İltəbər kimi keçən hökmdar adı əslində Xəzər titulu olan elteberin dəyişdirilmiş versiyasıdır və sözügedən hunlar VII əsrin ortalarından Xəzər hökmdarlarına tabe olmuşdurlar. Onların xəzərərin müxtəlif müharibələrində, xüsusən Ərəb xilafətinə qarşı olan müharibələrdə xəzərlərin müttəfiqləri sırasında adları çəkilməkdədir. IX əsrdə yaşamış ərəb tarixçisi ibn Xordadbeh Dərbənddən başlayan dövləti Suvar dövləti adlandırmışdı. İbn əl-Fəqih 903-cü ildə əsərini tamamlamış və Dərbənd yaxılığında yerləşən siyasi birlik barədə ibn Xordadbehin dediklərini təkrarlamışdır. İbn əl-Fəqih Xordadbehdən fərqli olaraq bu dövləti Sura dövləti adlandırmışdır. Rus tarixçisi Artamanov onu Xəzərin sahilindəki Hun dövlətinin dağılmasından sonra formalaşan Xamzin dövləti ilə eyniləşdirir və Suvarın əslində hunların bir digər adı olduğunu bildirir. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın həm cənubunda, həm də şimalında Suvar sözündən formalaşan toponimlər mövcuddur.[391]
Onların VIII əsrin əvvəllərindən sonrakı taleyi barədə çox az məlumat bəllidir. Güman edilir ki, onlar Xəzər xaqanlığının daxilində ərimişdirlər. Bəziləri isə düşünürlər ki, onlar bu və ya digər formada öz kimliklərini XI əsrə qədər qoruya bilmişdirlər.[392] Bəzi modern qumuq müəllifləri Qafqaz hunlarını öz əcdadları hesab edirlər.[393][394]
Azərbaycan tarixşünaslığına görə, Azərbaycana türklərin ikinci köçü hunların adı ilə bağlıdır. Y.Cəfərov özünün “Hunlar və Azərbaycan” əsərində “Albaniya torpaqlarında ilk türkdilli tayfaların hunlar olması” fikrini irəli sürür, hunlara qədərki türkdilli tayfaların (skif-sak) türkdilli olmasının təsdiqini tapa bilmədiyini yazır. Yusif Cəfərov fikrini sübut etmək üçün Azərbaycan ərazisində hunlara qədər türklərə məxsus hər hansı qəbir abidələri və yaşayış məskənlərinin olmamasını vurğulayır.[395][396] Aqafangel də öz əsərində Qafqazda Hun varlığı barədə məlumat verir.[397] Moisey Xorenli III Tridatla bağlı məlpmat verərkən hunlara da toxunur. Moisey Xorenli Aqafangelə nisbətən hunlar haqqında daha ətraflı məlumat verir.[397][398] Dövrün qaynaqlarında Dərbənd Hun keçidi olaraq adlandırılmaqdadır:
"O, İberiya sərhədlərindən hun keçidinə və Araz çayına qədər əsl şah kimi əzəmətlə hökmdarlıq etmişdi."
— Kalankatlı, II, XXI
Mirasları
[redaktə | mənbəni redaktə et]Tarixə təsirləri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Peter Golden iddia edir ki, Hun miqrasiyaları və onlara görə baş tutmuş köçlər Qərbi Asiya bozqırlarının transformasiyasına səbəb olmuş, bura əsasən irandilli tayfaların yaşadığı yerdən türkdilli tayfaların yaşadığı yerə çevrilmişdir. O, türklərin bu bölgəyə müasir Monqolustandan köçdüklərini bildirir.[399]
Avropa içərisində hunlar miqrasiyanın başlamasına səbəb olmuşdurlar. Onların bu prosesi başlatması xüsusən german tayfalarına təsir etmiş, onların Roma imperiyası ərazilərində məskunlaşmasına səbəb olmuşdur.[9][400] Peter Heather iddia edir ki, elə bu proseslərə görə hunlar Qərbi Roma imperiyasının süqutuna səbəb olmuşdurlar.[401] Thompson isə iddia edir ki, hunlar germanların Roma sərhədinə gəlib çıxmalarını sürətləndirmişdirlər.[402] Valter Pohl qeyd edir ki, "hunların nail olduğu şey odur ki, romalılar resurslarının böyük bir hissəsini imperiyadan barbarikuma transfer etmişdirlər".[239] Hunların təşkilatlanması barədə olan düşüncələrə görə, Hyun Jin Kim iddia edir ki, hunlar germanların Roma imperiyası ərazilərinə hücum etməsinə və ya köçməsinə yol açaraq onun çökməsinə səbəb olmaqdan çox, özlərinin ordu gücü və fərqli imperial inzibati sistemləri ilə Roma hərb sisteminin çökməsinə səbəb olmuşdur.[403]
Bəzi tarixçilər isə hunların Roma imperiyasının süqutunda az rol oynadığını bildirirlər. Maenchen-Helfen təsvir edir ki, Atillanın tabeliyində olan hunları "bir neçə ildir müddətində romalılar üçün narahatlıq səbəbi olduğunu, lakin heç vaxt real təhlükə olmadığını" bildirir.[404] J. B. Bury kimi digər alimlər əslində hunların german tayfalarını geridə saxladıqlarını və bununla da imperiyaya daha bir neçə il ömür verdiyini iddia edirdilər.[405]
Xristian agioqrafiyasında
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Hun imperiyasının süqutundan sonra xristian kilsəsində hunlar ilə bağlı bir çox əfsanələr ortaya atıldı. Xeyli sayda xristian agioqrafik əsərləri vardır ki, hunlar müəyyən qədər rol oynamışdırlar. Anonim müəllif tərəfindən yazılmış Roma papası I Leonun bioqrafiyasında qeyd edilir ki, papa Attila ilə Romanın kənarında görüşüb onu geri qaytarmaq istəyərkən Müqəddəs Pyotr və Həvari Pavel əllərində qlıncla Hun hökmdarının başının üstündə peydə olmuşdur. Guya onlar Attilanı əgər ordusuna geri qayıtmaq barədə əmr verməyəcəyi halda onu öldürməklə hədələmiş və nəticədə Attila ordusuna geri dönməyi əmr etmişdir.[406] Digər bir versiyada isə guya papa Attila tərəfindən girov götürülmüş, lakin sonradan müqəddəslərin müdaxiləsi ilə onu azad etmişdir.[407] Müqəddəs Ursula əfsanəsində Ursulanın 11 min müqəddəs bakirə ilə birlikdə müqəddəs ziyarətdən Kölnə gəlməsindən bəhs edilir. Bu zaman Köln adı bəlli olmayan Hun şahzadəsi tərəfindən mühasirəyə alınıbmış.[408] Ursula və onun bakirələri hunların cinsi təkliflərini rədd etdikdən sonra oxla öldürülmüşdürlər. Daha sonra öldürülən bakirə qızların ruhları hunları qovaraq Kölnü xilas edən səmavi ordu yaradır.[409] Orlean, Troyes, Dieuze, Metz, Modena və Reyms kimi şəhərlərin də hunlarla bağlı əfsanələri vardır.[410] Ən azı VIII əsrə aid Tongerenli Müqəddəs Servatius barədə olan əfsanədə deyilir ki, guya Servatius Attilanı və digər hunları xristianlığı qəbul etməyə inandırmışdır. Lakin daha sonra hunlar yenidən "mürtəd" olmuş və paqanizmə geri dönmüşdürlər.[411]
German əfsanələrində
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Hunlar german qəhrəmanlıq əfsanələrnində də mühüm rol oynamışdırlar. Bu əfsanələr şifahi yolla nəsildən nəslə keçməklə birlikdə, xüsusən miqrasiya dönəmindən bəhs etməkdədir.[412] Şərqi Avropada ortaya çıxan və qotlarla hunlar arasında cərəyan edən münaqişə köhnə ingilis dilində olan yaradılmış Vidsith dastanında, qədim skandinav dilində formalaşan Qotlarla hunların döyüşü poemasında əsas məsələlərdən olmuş və XIII əsrə aid islandik Hervarar Saqasına da keçmişdir.[413][414] Vidsith dastanında Attiladan xüsusən bəhs edilməklə birlikdə, o, əfsanəvi və tarixi hökmdarların arasında birinci yerə qoyulur, həmçinin əfsanəvi xalqlar içərisində hunlardan da ən şanlıları kimi bəhs edilir.[415] Attila adı qədim ingilis dilində Ætla kimi yazılırdı və bu ad müxtəlif ingilislərə də verilmişdir. Məsələn, Dorçester bişopu bu adı daşımışdır. Görünür bu ad insanlara əfsanəvi dastanlarda bəhs edilən qəhrəmanlıq hekayələrindən götürülərək verilmişdir.[416] Maenchen-Helfen bu iddiaya şübhə ilə yanaşdığını bildirir və iddia edir ki, bu ad o dönəmdə çox işlək bir ay idi və çox güman ki, hunlardan götürülməmişdi.[8] VIII əsrdə yaşamış Bede özünün "İngilis xalqının ekklesiastikal tarixi" əsərində ingilislərin İngiltərəni ələ keçirdiyi zamanda Almaniyada yaşayan xalqlar içərisində hunlardan da bəhs etməkdədir. Bu bəlkə də Bedenin ingilislərin əcdadlarından biri kimi qismən hunları görməsinin nişanəsi kimi də qəbul edilə bilər.[417][418]
Hunlar və Attila ən geniş yayılmış alman əfsanə dünyasında da ən geniş yayılmış mərkəzi fiqurlardandırlar. Bunlar "Nibelung" və "Dietrich von Bern"-dir. Nibelunq əfsanəsi, xüsusən də Köhnə Skandinav Poetik Edda və Völsunqa dastanında, eləcə də Alman Nibelungenliedində qeyd edildiyi kimi, Hunlar və Atillanı (və Norse ənənəsində Atillanın ölümü) Reyndəki Burqundiya krallığının 437-ci ildə dağıdılması ilə əlaqələndirir.[419] Doetrix fon Bern haqqındakı əfsanədə Attila və hunlar o, Veronadakı krallığından qovulduqdan sonra ona sığınacaq və dəstək verirlər. Nadao döyüşündə baş verən hadisələrin bir versiyasi ola bilər ki, əfsanədə saxlanılmış, iki fərqli versiya ilə orta alman dilində yazılmış Rabenschlacht və köhnə skandinav dilində yazılmış Thidrekssaga dastanlarına keçmişdir. Bu dastanlarda Attilanın oğlanları döyüşdə ölürlər.[420] Aquitainalı Valter əfsanəsində hunların ona tabe olan krallıqlardan uşaqlardan girov aldıqlarını göstərilmişdir.[421] Ümumiyyətlə, kontinental Avropadakı german əfsanələrində hunlardan daha müsbət obrazlar kimi bəhs edilsə də, Skanvinav əfsanələrində hunlar daha mənfi obrazlarda təsvir edilmişdirlər.[422]
Orta əsrlərdə yaradılmış german əfsanələrində hunlar macarlarla əlaqələndirilir, onların paytaxtı olan Etzelburq (Attila şəhər) macarların paytaxtı olan Esterqom və ya Buda ilə eyniləşdirilirdi.[423] Köhnə skandinav dilindəki Thidrekssagada Hun torpaqları müasir Almaniyanın şimal torpaqları ilə eyniləşdirilir və paytaxt Soestin Vestfaliyada olduğu təqdim edilir.[424] Bir digər qədim skandinavdilli qaynaqda Hun adı müxtəlif xalqlara aid edilir, xüsusən Skandinaviyanın cənubundakı tayfalar bu adla daha çox eyniləşdirilir.[424][425] XIII əsrdən etibarən orta alman dilində Hun sözü hiune sözü kimi işlədilməyə başlandı və mənası nəhəng idi. Bu söz müasir almancada eyni mənanı verməklə Hüne və ya Heune formasında hələ də işlədilməkdədir.[426] Beləliklə, müxtəlif tarixdən əvvəlki meqalitik quruluşlar, xüsusən də Şimali Almaniyada, Hünengräber (Hun qəbirləri) və ya Hünenbetten (Hun yataqları) olaraq adlandırıldı.[427][428]
Macarlarla əlaqə
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Orta əsrlər dövründə macar tarixçiləri hunlar ilə macarlar arasında qohuluğun olduğunu yazırdılar. Bu iddia ilk dəfə qeyri-macar qaynaqlarda yazılsa da, sonradan tədricən macar qaynaqlarında da görünməyə başlamışdır. Bunun əsas səbəbi hunlarla assosiasiya olunmağın məfi aspektlərinin olması idi.[429][430][431] Anonim müəllif tərəfindən yazılmış Gesta Hungarorum (1200-ci ildən sonra) ilk dəfə Arpad sülaləsinin Attilanın soyundan gəldiyi yazılmışdır.[432] Lakin bu əsərdə macar xalqı ilə hunlar arasında hansısa əlaqənin varlığından bəhs edilməmişdir.[433] Hunlarla macar xalqı arasında əlaqənin olması ilk dəfə Kézalı Simon tərəfindən yazılmış Gesta Hunnorum et Hungarorum (1282–1285) əsərində iddia edilmişdir.[434] Simon iddia edirdi ki, hunlarla macarlar iki qardaşın törəmələridirlər və onların adı Hunor ilə Magor olmuşdur.[f] Bu iddialar macarlara dərin tarix qazanmaqla birlikdı, Pannoniyanın ələ keçirilməsinə də legitimlik qazandırırdı.[436][437][438]
Müasir tarixçilər əsasən bu iddiaları rədd edirlər.[6][7][8][439] Xronikalarda tapılan hun kökəni ilə bağlı iddialara cavab olaraq Jenő Szűcs bunları yazmaqdadır:
Macarların Hun kökənli olması əlbəttəki uydurmadır, eynən fransızların troyalı kökənli olması və ya eyni tarixdə uydurulmuş digər origo gentis nəzəriyyalər kimi. Əslində, macarlar Fin-Uqor xalqlarının Uqor qolundan törəmişdirlər, Şərqi Avropa çöllərində gəzişmələri zamanı onlar müxtəlif (xüsusən İran və müxtəlif türk) mədəni və etnik elementləri mənimsəmişlər, lakin onların hunlarla nə genetik, nə də tarixi əlaqələri olmuşdur.[440]
Ümumiyyətlə, XIX əsrdə macar və fin-uqor dilləri arasındakı əlaqənin sübutu macarların Hun mənşəyini elmi cəhətdən təkzib edir.[441] Bir başqa iddia yenə Kézalı Simonun yazdıqlarına əsaslanır.[442] Bu iddiaya görə, macardilli etnoslardan olan və Transilvaniyada yaşayan sekellər hunlardan törəmiş, buraya Attilanın ölümündən sonra buraya köçmüş və macarların Pannoniyanı ələ keçirməsinə qədər burada qalmışdırlar. Sekellərin kökəni qeyri-müəyyən olaraq qalsa da,[443] müasir tarixçilər və arxeoloqlar maddi sübutların azlığına görə sekelləri hunların törəməsi kimi qəbul etmirlər.[444] László Makkai qeyd edir ki, bəzi tarixçilər və arxeoloqlar sekellərin ya macar, ya da onoqur-bulqar kökəli tayfa olduqlarını, VII əsrin sonlarında avarlar (o dövrün qaynaqlarında Hun deyə adlandırılırlar) tərəfindən Karpat hövzəsinə sıxışdırıldıqlarına inandıqlarını yazır.[445] Əfsanədən fərqli olaraq, sekellər Transilvaniya ərazisində XI əsrdə müasir Macarıstanın qərbindən gələrək məskunlaşmışdırlar. Onların dilində qeyri-macar dilindən macar dilinə keçidin heç bir nişanəsini daşımamaqdadır, halbuki onlar Hun kökənli olsaydılar bunun işarələri olmalı idi.[446][447] Macarlar və sekellər hunlardan törəməmişkən, onlar tez-tez Türk xalqları ilə əlaqələndirilməkdədirlər.[448] Pal Engel qeyd edir ki, Arpad sülaləsinin Attilanın soyundan gəlməsi ehtimalı istisna edilə bilməz və o, inanır ki, macarlar bir zamanlar hunların hakimiyyəti altında yaşamışdırlar.[6] Hyun Jin Kim macarlar hunlarla bulqar və avarlar vasitəsiylə əlaqələndirilə bilər, çünki onların hər ikisində Hun elementləri olmuşdur.[449]
Müasir akademik tarixçiliyin macarların hunlardan törəməsi ehtimalını elmi olaraq qəbul etməsə də, bu iddia hələ də macar ictimaiyyətində, millətçiliyində, milli kimliyində mühüm rol oynamaqdadır. Macarıstan aristokratiyasının əksəriyyəti XX əsrin əvvəllərinə qədər Hun nöqteyi-nəzərini qəbul etməyə davam etdi. Macarların faşist Ox Xaç Partiyası öz propaqandalarında Macarıstandan Hunnia deyə bəhs etməkdə idi.[450] Hun kökəni iddiası macarların sağçı partiyası olan Jobbikin ideologiyasının və onun panturanizminin formalaşmasında mühüm rol oynamışdır.[451] Hər bir halda, Rumıniyadakı sekeletnik azlığının Hun kökənli olması iddiası hələ də həmin qrupun etnik kimliyində mühüm rol oynamaqdadır.[452] Sekellərin Hun kökəni hələ də macar ictimai gündəmində ən geniş yayılmış nəzəriyyə olaraq qalmaqdadır.[453]
Almanları təsvir etmək üçün istifadəsı (təhqir məqsədli)
[redaktə | mənbəni redaktə et]
1900-cü ilin 27 iyulunda Çində baş vermiş Boksçular üsyanı barədə Almaniyanın imperatoru II Vilhelm üsyançılaraq qarçı mərhəmətsiz davranmaq əmrini verərkən demişdi:
Mərhəmət göstərilməyəcək, məhbuslar alınmayacaq. Min il əvvəl Atillanın rəhbərliyi altında hunlar əfsanələrdə yaşayan bir qüdrət şöhrəti qazandıqları kimi, Çində Almaniyanın adı da elə olsun ki, heç bir çinli bir daha almanlara baxmağa belə cəsarət edə bilməsin.[454][455]
Hun vəhşiliyi mövzusu alman sosialist Avqust Bebelin Reyxstaqdakı çıxışı zamanı da dilə gətirildi. O, alman əsgərlərinin üsyanı yatırarkən qəddar davrandığını, əsgərlərin evlərinə göndərdikləri məktubun Hunnenbriefe (Hunlardan məktublar) üslubunda yazıldığını bildirdi. Həmçinin alman imperatorunun çıxışı Avropa mətbuatında geniş şəkildə işıqlandırıldı.[456] Bu ifadə I Dünya müharibəsi zamanı Antanta dövlətləri tərəfindən antialmaniya propaqandası üçün geniş şəkildə istifadə edildi. Propaqanda materiallarında almanlardan Hun deyərək bəhs edilir və bununla onların heç bir sivilizasiyaya hörmətlərinin olmadığı iddia edilirdi.[457][458] Fransız mahnı müəllifi Teodor Botrel alman imperatorundan "vicdansız Attila" deyə bəhs edir və onun ordusunu "adamyeyən ordaları" adlandırırdı.[459] Təsadüfən alman ordusunun şüarı olan "God is with us" (Tanrı bizimlədir) bu dönəmdə məşhurlaşmışdı, ingilis ordusu da buradakı uns sözünü Huns sözü ilə dəyişdirərək almanlar üçün istifadə etməyə başladı.[460]
Bu ifadədən həmçinin daha az miqyasda olsa da, II Dünya müharibəsi zamanı almanları vəhşi barbarlar kimi göstərmək üçün istifadə edildi.[457] Məsələn, 1941-ci ildə Uinston Çörçill radiodakı çıxışı zamanı demişdi:
70 milyondan az bədniyyətli Hun var, onların bəziləri müalicə oluna bilər, digərləri isə öldürülə bilər, onların əksəriyyəti artıq avstriyalıları, çexləri, polyakları və bir çox digər qədim irqləri zəbt etməklə məşğuldurlar.[461]
Növbəti il Çörçill Sovet İttifaqına alman hücumu barədə bunları demişdi:
...sürünən çəyirtkə sürüsü kimi sürünən hun əsgərlərinin küt, səpələnmiş, itaətkar vəhşi kütlələri...[462]
Bu müddət ərzində Amerika prezidenti Franklin D. Ruzvelt də alman xalqına bu şəkildə istinad edərək, müttəfiqlərin Cənubi Fransaya hücumunun, şübhəsiz ki, "uğurlu olacağını və hunları Fransadan qovmaqda Eyzenhauerə böyük kömək olacağını" söylədi.[463]
Qeydlər
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ Ortada bəzi yanlış fikirlər vardır. Məsələn, Dünya Tarixi Ensiklopediyasında ifadə edilir ki, Publi Korneli Tasit ilk dəfə hunlar barədə eramızın 91-ci ildə bəhs etmişdir.[100] Lakin T. D. Barnes (1977) bildirmişdir ki, Tasit hunlardan bəhs etməmişdir və Paulius Orosius (təx. 375/385 - təx. 420) hunlar barədə fikirləri Tasitə aid etməmişdir, saədəcə müasiri olan alanlar, qotlar və hunlarla əlaqəli skiflərlə əlaqələndirmişdir. Bu fikirlər də o zamana qədər artıq Tasit və Justin tərəfindən ifadə edilmişdi.[101]
- ↑ Adı onun qot və ya onlara bağlı hansısa tayfadan ola biləcəyi ehtimalını ortaya atır.[134]
- ↑ O, iddia edir ki, şamanların hunlar arasında varlığının sübutunu biz Atakam və Eskam kimi adların varlığında görürük. Çünki kam sözü türkcədir, müasir türkcədə qam kimi hələ də istifadə edilir və şaman mənasını verir.[335]
- ↑ O, öz fikrini Ammianusun verdiyi bir məlumatla əsaslandırır. Ammianusun əsərində hunların paltarlarını yumadıqlarını yazəlmışdır. Bu adət daha sonrakı dövr bozqır xalqları arasında su ruhlarını incitməmək üçün edilirdi[337]
- ↑ Bozqır taktikası və ya Turan taktikası adlandırılan bu hərbi strategiya uzun müddət müxtəlif türk dövlətləri, tayfaları və orduları tərəfindən istifadə edilmişdir.
- ↑ Szűcs iddia edir ki, Hunor adının bir macar əcdadı olaraq həqiqətən də Magyar şifahi əfsanələrini əks etdirir, lakin əslində Onogur adından gəlir; Buna görə də Simon öz nəzəriyyəsini dəstəkləmək üçün sadəcə Hunorun Hunlara bənzəməsindən istifadə etmişdir.[435]
Həmçinin bax
[redaktə | mənbəni redaktə et]İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ 1 2 de la Vaissière, 2015. səh. 177
- ↑ Sinor, 1990. səh. 180
- ↑ 1 2 de la Vaissière, 2015. səh. 175, 180
- ↑ Saag, Lehti; Staniuk, Robert. "Historical human migrations: From the steppe to the basin". Current Biology. 32 (13). 11 iyul 2022: 38–41. doi:10.1016/j.cub.2022.05.058. ISSN 0960-9822. PMID 35820383 (#bad_pmid). 2023-02-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 iyul 2022.
Bəşər tarixində bir çox köçlər Karpat hövzəsini Avropanın ərimə qazanına çevirmişdir. Yeni qədim genomlar avropalı hunların, avarların və macarların Asiya mənşəli olduğunu və sosial quruluşla əlaqəli böyük qrup daxilində dəyişkənliyi təsdiqləyir.
- ↑ Szűcs, 1999. səh. xiiv
- ↑ 1 2 3 Engel, 2001. səh. 2
- ↑ 1 2 Lendvai, 2003. səh. 7
- ↑ 1 2 3 Maenchen-Helfen, 1973. səh. 386
- ↑ 1 2 Sinor, 1990. səh. 177
- ↑ Heather, 2010. səh. 502
- ↑ de la Vaissière, 2015. səh. 176
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 7
- ↑ Thompson, 1996. səh. 20
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 5
- ↑ 1 2 Heather, 2010. səh. 209
- ↑ Kim, 2013. səh. 209
- ↑ 1 2 Kim, 2015. səh. 66
- ↑ 1 2 Maenchen-Helfen, 1973. səh. 447
- ↑ 1 2 Thompson, 1996. səh. 25
- ↑ 1 2 Maenchen-Helfen, 1973. səh. 452–453
- ↑ 1 2 Wright, 2011. səh. 60
- ↑ Pohl, 1999. səh. 501
- ↑ de la Vaissière, 2015. səh. 175
- ↑ Thompson, 1996. səh. 1
- ↑ 1 2 Sinor, 1990. səh. 178
- ↑ Heather, 2005. səh. 148–149
- ↑ 1 2 3 Schottky, 2004
- ↑ 1 2 Sinor, 1990. səh. 200
- ↑ Pohl, 1999. səh. 501–502
- ↑ de la Vaissière, 2015. səh. 178–180
- ↑ de la Vaissière, 2015. səh. 181–183
- ↑ Kim, 2015. səh. 6–8
- ↑ Kim, 2013. səh. 31
- ↑ Kim, 2015. səh. 39, 44–53
- ↑ Wright, 1997. səh. 94–96
- ↑ Maenchen-Helfen, 1945. səh. 223, 227
- ↑ 1 2 Wright, 1997. səh. 96
- ↑ Wright, 1997. səh. 96–98
- ↑ de la Vaissière, 2015. səh. 175–176
- ↑ Wright, 1997. səh. 98, 102–105
- ↑ Wright, 1997. səh. 106
- ↑ Beckwith, 2009. səh. 404
- ↑ Brosseder, 2018. səh. 178
- ↑ Savelyev, Jeong, 2020
- ↑ Doerfer, 1973. səh. 8
- ↑ Werner, 1967. səh. 528
- ↑ Atwood, 2012. səh. 31
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 4–9
- ↑ 1 2 Maenchen-Helfen, 1959. səh. 237
- ↑ Maenchen-Helfen, 1959. səh. 236
- ↑ Maenchen-Helfen, 1959. səh. 237–238
- ↑ Werner, 1967. səh. 555
- ↑ Atwood, 2012. səh. 30
- ↑ Atwood, 2012. səh. 40
- ↑ Atwood, 2015. səh. 45–47
- ↑ Whitfield, 2018
- ↑ de la Vaissière, 2012. səh. 142–169
- ↑ de la Vaissière, 2003. səh. 119–132
- ↑ Tabari, 1990. səh. 91
- ↑ Procopius, 2007
- ↑ Thompson, 1996. səh. 56-57
- ↑ Sinor, 1990. səh. 202
- ↑ 1 2 Maenchen-Helfen, 1973. səh. 363
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 362
- ↑ Sinor, 1997. səh. 336
- ↑ Sinor, 1990. səh. 202; Maenchen-Helfen, 1973. səh. 363.
- ↑ 1 2 Maenchen-Helfen, 1973. səh. 364
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 364–367
- ↑ Kim, 2015. səh. 7
- ↑ 1 2 3 Kim, 2015. səh. 4
- ↑ 1 2 Crubézy, 1990. səh. 195–196
- ↑ Kim, 2013. səh. 187
- ↑ Molnár və b. 2014. səh. 7
- ↑ Molnár və b. 2014. səh. 6
- ↑ Kim, 2015. səh. 99
- ↑ Borbély və digərləri, 2023. səh. 18
- ↑ Damgaard və başqaları, 2018. səh. 18
- ↑ Damgaard və başqaları, 2018. səh. 369–371
- ↑ Brosseder, 2018. səh. 184
- ↑ Neparáczki və başqaları, 2019. səh. 5–7
- ↑ Keyser və başqaları, 2020. səh. 1, 7–9
- ↑ 1 2 3 4 Savelyev və Jeong, 2020
- ↑ 1 2 Gnecchi-Ruscone və başqaları, 2021
- ↑ Gnecchi-Ruscone və başqaları, 2021. səh. Fig.3A
- ↑ 1 2 Gnecchi-Ruscone və başqaları, 2022
- ↑ 1 2 3 Maróti və başqaları, 2022
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 27–30
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 36–37
- ↑ 1 2 Maenchen-Helfen, 1973. səh. 38
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 38–41
- ↑ 1 2 Kim, 2015. səh. 76
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 43
- ↑ Thompson, 1996. səh. 30
- ↑ 1 2 3 Sinor, 1990. səh. 181
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 42–43
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 44–45
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 45
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 48–51
- ↑ 1 2 Kim, 2015. səh. 75
- ↑ Joshua, 2018
- ↑ Barnes, 1977. səh. 225
- ↑ Heather, 2005. səh. 153–154
- ↑ Heather, 2005. səh. 151–152
- ↑ Thompson, 1996. səh. 30–31
- ↑ 1 2 Sinor, 1990. səh. 184
- ↑ Thompson, 1996. səh. 32–33
- ↑ Thompson, 1996. səh. 33
- ↑ Sinor, 1990. səh. 185
- ↑ 1 2 Kim, 2015. səh. 78
- ↑ 1 2 Maenchen-Helfen, 1973. səh. 73
- ↑ 1 2 3 Sinor, 1990. səh. 186
- ↑ 1 2 Maenchen-Helfen, 1973. səh. 74
- ↑ 1 2 3 4 Sinor, 1990. səh. 187
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 76
- ↑ Kim, 2015. səh. 80
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 76–77
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 77
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 77–81
- ↑ Kim, 2015. səh. 79
- ↑ Sinor, 1990. səh. 188
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 85
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 86–87
- ↑ Sinor, 1990. səh. 187–188
- ↑ Kim, 2015. səh. 81
- ↑ Thompson, 1996. səh. 136
- ↑ Harvey, 2003. səh. 15
- ↑ Thompson, 1996. səh. 87–89
- ↑ 1 2 Haas, 2003
- ↑ Halsall, 2007. səh. 251–252
- ↑ Tackholm, 1969. səh. 262–263
- ↑ Murray, 2008. səh. 91–92
- ↑ Given, 2014. səh. 101
- ↑ Kershaw, 2013. səh. 398, 402-403
- ↑ Gillespie, 1973. səh. 21
- ↑ Thompson, 1948. səh. 164
- ↑ Man, 2009. səh. 264
- ↑ Heather, 1996. səh. 124
- ↑ 1 2 3 Kim, 2013. səh. 123
- ↑ Heather, 1996. səh. 125
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 165–168
- ↑ 1 2 3 Maenchen-Helfen, 1973. səh. 168
- ↑ Kim, 2015. səh. 136; Sinor, 2005. səh. 4228.
- ↑ 1 2 Róna-Tas, 1999. səh. 309
- ↑ Heather, 2005. səh. 342
- ↑ Heather, 2005. səh. 334–335
- ↑ Heather, 2005. səh. 353–354
- ↑ 1 2 Heather, 2005. səh. 354
- ↑ Kim, 2015. səh. 117–118
- ↑ Heather, 2005. səh. 355–356
- ↑ 1 2 Heather, 2005. səh. 358
- ↑ Kim, 2015. səh. 123
- ↑ 1 2 3 Kim, 2015. səh. 125
- ↑ 1 2 Thompson, 1996. səh. 172
- ↑ 1 2 3 4 Kim, 2015. səh. 126
- ↑ 1 2 3 Golden, 1992. səh. 92
- ↑ Kim, 2013. səh. 92
- ↑ Kim, 2015. səh. 11
- ↑ Kim, 2013. səh. 95
- ↑ Kim, 2015. səh. 112
- ↑ Kim, 2015. səh. 113
- ↑ Heather, 2005. səh. 357
- ↑ Kim, 2015. səh. 96–99
- ↑ Kim, 2015. səh. 99–100
- ↑ Kim, 2015. səh. 101–105
- ↑ Heather, 2005. səh. 356
- ↑ Kim, 2013. səh. 11
- ↑ Heather, 2005. səh. 356–357
- ↑ Kim, 2013. səh. 106–112
- ↑ Kim, 2013. səh. 119
- ↑ Kim, 2015. səh. 127
- ↑ Heather, 2005. səh. 358–359
- ↑ 1 2 Kim, 2015. səh. 132
- ↑ Heather, 2005. səh. 359–360
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 166
- ↑ Kim, 2013. səh. 137
- ↑ Golden, 1992. səh. 103
- ↑ Kim, 2013. səh. 132
- ↑ Sinor, 1990. səh. 198–199
- ↑ 1 2 3 Kim, 2015. səh. 136
- ↑ Kim, 2013. səh. 138
- ↑ 1 2 Sinor, 1990. səh. 199
- ↑ Kim, 2013. səh. 139–140
- ↑ Kim, 2013. səh. 141
- ↑ Kim, 2013. səh. 142
- ↑ Kim, 2015. səh. 139
- ↑ 1 2 Kim, 2015. səh. 137
- ↑ 1 2 Golden, 1992. səh. 91
- ↑ Kim, 2015. səh. 135–136
- ↑ Sinor, 1990. səh. 201
- ↑ 1 2 Golden, 1992. səh. 107
- ↑ Golden, 1992. səh. 108
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 169–179; Thompson, 1996. səh. 46–47; Kim, 2015. səh. 2.
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 170–171
- ↑ 1 2 3 Maenchen-Helfen, 1973. səh. 171
- ↑ 1 2 Thompson, 1996. səh. 47
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 172–174
- ↑ Ammianus, 1939. səh. 31.2.3
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 220
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 220–221
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 174
- ↑ 1 2 Thompson, 1996. səh. 48
- ↑ Thompson, 1996. səh. 47–48
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 174–178
- ↑ Ammianus, 1939. səh. 31.2.6
- ↑ 1 2 3 Maenchen-Helfen, 1973. səh. 203
- ↑ Thompson, 1996. səh. 57
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 206
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 207
- ↑ 1 2 Sinor, 1990. səh. 203
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 213–214
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 214–220
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 182–183
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 184–185
- ↑ Sinor, 1990. səh. 205
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 184, 199
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 199–200
- ↑ Lenski, 2015. səh. 239
- ↑ Lenski, 2015. səh. 239–240
- ↑ Thompson, 1996. səh. 189–194
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 185
- ↑ 1 2 Maenchen-Helfen, 1973. səh. 187
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 188–189
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 185–186
- ↑ 1 2 Atwood, 2012. səh. 48
- ↑ 1 2 Heather, 1995. səh. 11
- ↑ Heather, 2005. səh. 325
- ↑ Thompson, 1996. səh. 67–68
- ↑ Golden, 1992. səh. 90, 92
- ↑ Kim, 2015. səh. 81–89
- ↑ Pohl, 2015. səh. 258–259
- ↑ Thompson, 1996. səh. 50
- ↑ Thompson, 1996. səh. 51
- ↑ Golden, 1992. səh. 88
- ↑ Thompson, 1996. səh. 64
- ↑ Kim, 2015. səh. 77
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 190
- ↑ Kim, 2015. səh. 86–87
- ↑ Wolfram, 1997. səh. 143
- ↑ 1 2 Pohl, 1999. səh. 502
- ↑ Thompson, 1996. səh. 179–181
- ↑ Thompson, 1996. səh. 183
- ↑ Thompson, 1996. səh. 181–183
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 194–195
- ↑ Kim, 2015. səh. 83–84
- ↑ Kim, 2015. səh. 85
- ↑ Thompson, 1996. səh. 6-7
- ↑ 1 2 Heather, 2005. səh. 330-331
- ↑ Kim, 2013. səh. 166-167
- ↑ Man, 2005. səh. 79
- ↑ Maenchen-Helfen, 2022. səh. 9-17
- ↑ 1 2 3 4 Dahm və Rava, 2022
- ↑ Illyés, 1988. səh. 148
- ↑ "The Gepids during and after the Hun Period". mek.oszk.hu. 2023-04-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 aprel 2023.
- ↑ 1 2 Kim, 2013. səh. 154, 271
- ↑ Kim, 2013. səh. 28
- ↑ Johnson, 2015. səh. 145
- ↑ Hughes, 2019
- ↑ Maas, 2015. səh. 187
- ↑ Maenchen-Helfen, 2022. səh. 306
- ↑ Maenchen-Helfen, 2022. səh. 321-322
- ↑ Maenchen-Helfen, 2022. səh. 307-318
- ↑ Maenchen-Helfen, 2022. səh. 320
- ↑ Maenchen-Helfen, 2022. səh. 323
- ↑ Maenchen-Helfen, 2022. səh. 326
- ↑ Maenchen-Helfen, 2022. səh. 327-330
- ↑ Kim, 2013. səh. 166-6
- ↑ Maenchen-Helfen, 2022. səh. 337
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Masek, 2017
- ↑ Mei, 2002. səh. 187
- ↑ "The Huns' cauldrons". samorini.it. 2022-11-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 aprel 2023.
- ↑ Maenchen-Helfen, 2022. səh. 333
- ↑ Eurasian Studies Yearbook, 1995. səh. 21, 52
- ↑ 1 2 3 4 Maenchen-Helfen, 2022. səh. 461
- ↑ 1 2 Arnold, 2018. səh. 382
- ↑ Maenchen-Helfen, 2022. səh. 297
- ↑ Maenchen-Helfen, 2022. səh. 299-307
- ↑ Maenchen-Helfen, 2022. səh. 357
- ↑ Kim, 2013. səh. 170
- ↑ Maenchen-Helfen, 2022. səh. 352-354
- ↑ Maenchen-Helfen, 2022. səh. 354-356
- ↑ Maenchen-Helfen, 2022. səh. 178
- ↑ Maenchen-Helfen, 2022. səh. 12
- ↑ Maenchen-Helfen, 2022. səh. 179
- ↑ Maenchen-Helfen, 2022. səh. 179-180
- ↑ Crubézy, 1990. səh. 195
- ↑ Kim, 2015. səh. 164
- ↑ Kim, 2015. səh. 164-165; Sinor, 1990. səh. 202-203; Molnár və b. 2014. səh. 2.
- ↑ Kim, 2015. səh. 165; Sinor, 1990. səh. 202-203.
- ↑ Kim, 2013. səh. 33
- ↑ 1 2 Maenchen-Helfen, 1973. səh. 377
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 382
- ↑ Wolfram, 1990. səh. 254; Wolfram, 1997. səh. 142; Heather, 2010. səh. 329.
- ↑ Kim, 2013. səh. 30–31
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 423-426; Pohl, 1999. səh. 501-502.
- ↑ 1 2 Maenchen-Helfen, 1973. səh. 376
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973; Kim, 2013. səh. 30.
- ↑ 1 2 Pritsak, 1982. səh. 470
- ↑ Vajda, 2013. səh. 4, 14, 48, 103–6, 108–9, 130–1, 135–6, 182, 204, 263, 286, 310
- ↑ Bailey, 1985. səh. 25
- ↑ Savelyev və Jeong, 2020. səh. 376
- ↑ 1 2 Pronk-Tiethoff, 2013. səh. 58
- ↑ Doerfer, 1973. səh. 50; Golden, 1992. səh. 88-89; Sinor, 1997. səh. 336; Róna-Tas, 1999. səh. 208.
- ↑ Pulleyblank, 1962. səh. 1-2
- ↑ Vajda, 2013. səh. 4, 14, 48, 103-6, 108-9, 130-1, 135-6, 182, 204, 263, 286, 310.
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 424
- ↑ 1 2 Maenchen-Helfen, 1973. səh. 425
- ↑ 1 2 Maenchen-Helfen, 1973. səh. 424–426
- ↑ Schenker, 2015. səh. 6
- ↑ Vékony, 2000. səh. 236
- ↑ Di Cosmo, 2011
- ↑ "Balkars". www.encyclopedia.com. 29 oktyabr 2020 -. 25 Oktyabr 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 may 2023.
- ↑ 1 2 3 Menges, 1995. səh. 17
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 392–411
- ↑ Kim, 2013. səh. 30
- ↑ Heather, 1995. səh. 5
- ↑ Heather, 2006. səh. 148
- ↑ Németh, 2014. səh. 250
- ↑ Németh, 2014. səh. 20
- ↑ Németh, 2014. səh. 62-63
- ↑ 1 2 Thompson, 1996. səh. 187
- ↑ Maenchen-Helfen, 1959. səh. 233–234
- ↑ Thompson, 1996. səh. 185
- ↑ Thompson, 1996. səh. 186–187
- ↑ 1 2 3 Thompson, 1996. səh. 186
- ↑ Man, 2005. səh. 61
- ↑ Thompson, 1946. səh. 73
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 259
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 262
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 278-279
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 279-280
- ↑ 1 2 3 4 Sinor, 2005. səh. 4229
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 274
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 167
- ↑ Thompson, 1946. səh. 73–74
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 167–169
- ↑ 1 2 3 Sinor, 2005. səh. 4228
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 259-260
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 278–296
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 306–330
- ↑ Man, 2005. səh. 61–62
- ↑ Maenchen-Helfen, 1966. səh. 81
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 278
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 287
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 262–263
- ↑ Thompson, 1946. səh. 73–79
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 260–261
- ↑ Lenski, 2015. səh. 241
- ↑ Ammianus, 1939. səh. 385
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 202 –203
- ↑ Heather, 2005. səh. 155
- ↑ Heather, 2005. səh. 155–156
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 202
- ↑ Kim, 2013. səh. 17–19
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 12
- ↑ Kelly, 2015. səh. 204
- ↑ 1 2 Kelly, 2015. səh. 205
- ↑ Golden, 2002. səh. 153
- ↑ Golden, 2002. səh. 137–138
- ↑ Golden, 2002. səh. 131–132
- ↑ Sinor, 1990. səh. 204
- ↑ Heather, 2005. səh. 329–330
- ↑ Heather, 2005. səh. 332
- ↑ Golden, 2002. səh. 133–134
- ↑ 1 2 Dennis, 1984. səh. 116
- ↑ 1 2 3 4 5 Dennis, 1984. səh. 117
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 202–203
- ↑ Ammianus, 1939. səh. 31.2.8
- ↑ Heather, 2005. səh. 301–302
- ↑ Heather, 2005. səh. 303
- ↑ Nicolle, 2006. səh. 18
- ↑ Dennis, 1984. səh. 11–13, 116
- ↑ 1 2 3 Glad, 2010
- ↑ 1 2 Miks, 2009. səh. 500
- ↑ Medvedev, 1959. səh. 119
- ↑ Zahariade, 2009
- ↑ Burgarski, 2005
- ↑ 1 2 Kiss, 2014
- ↑ Radjush, Scheglova, 2014. səh. 31
- ↑ James, 2011. səh. 266
- ↑ Kazanski, 2013
- ↑ 1 2 Reisinger, 2010
- ↑ Kazanski, 2018. səh. 207–217
- ↑ Hüseynli, 2018. səh. 46
- ↑ Xəlilov, 2011. səh. 12
- ↑ Əliyarlı, 2009. səh. 176, 186
- ↑ Hacıyev, 2009. səh. 34, 36
- ↑ Müseyibli və Axundova, 2007. səh. 98-99
- ↑ Hejeberi, 2007. səh. 4
- ↑ Ghouchi, 2019. səh. 84
- ↑ Артамонов, 1962. səh. 92-94
- ↑ Артамонов, 1962. səh. 182-185
- ↑ Артамонов, 1962. səh. 183
- ↑ Смирнов, 1952. səh. 95-96
- ↑ Федоров-Гусейнов, 1996
- ↑ Cəfərov, 1993
- ↑ Hüseynli, 2018. səh. 47
- ↑ 1 2 Ağavev, 2017. səh. 13
- ↑ Cəfərov, 1993. səh. 14-15
- ↑ Golden, 1992. səh. 86–87
- ↑ Heather, 1995. səh. 16
- ↑ Heather, 1995. səh. 19, 37–41
- ↑ Thompson, 1996. səh. 236–237
- ↑ Kim, 2013. səh. 69–88
- ↑ Maenchen-Helfen, 1973. səh. 125–126
- ↑ Thompson, 1996. səh. 235–236
- ↑ Eastman, 2011. səh. 88
- ↑ Man, 2005. səh. 291–292
- ↑ Man, 2005. səh. 294
- ↑ Montgomery, 2010. səh. 16–17
- ↑ Man, 2005. səh. 292–293
- ↑ Heinric van Veldeken, 2008. səh. 110–111
- ↑ Haymes və Samples, 1996. səh. 8–14
- ↑ Uecker, 1972. səh. 75–79
- ↑ Hedeager, 2011. səh. 179
- ↑ Hedeager, 2011. səh. 187
- ↑ Neidorf, 2013. səh. 172
- ↑ Campbell, 1986. səh. 53, 123–124
- ↑ Neidorf, 2013. səh. 174–176
- ↑ Lienert, 2015. səh. 35–36
- ↑ Lienert, 2015. səh. 99
- ↑ Lienert, 2015. səh. 72
- ↑ Uecker, 1972. səh. 63
- ↑ Gillespie, 1973. səh. 79–80
- ↑ 1 2 Gillespie, 1973. səh. 79
- ↑ Haymes və Samples, 1996. səh. 46
- ↑ Grimmvə Grimm, 1854–1961. səh. 1942
- ↑ Grimm və Grimm, 1854–1961. səh. 1943
- ↑ Man, 2015. səh. 298
- ↑ Róna-Tas, 1999. səh. 424
- ↑ Lendvai, 2003. səh. 7, 25–26
- ↑ Szűcs, 1999. səh. xlv–xlvii
- ↑ Róna-Tas, 1999. səh. 423
- ↑ Szűcs, 1999. səh. xlvii
- ↑ Engel, 2001. səh. 121
- ↑ Szűcs, 1999. səh. lv
- ↑ Róna-Tas, 1999. səh. 423–434
- ↑ Szűcs, 1999. səh. liii–liv
- ↑ Lendvai, 2003. səh. 60
- ↑ Róna-Tas, 1999. səh. 426–427
- ↑ Szűcs, 1999. səh. xliv
- ↑ Lafferton, 2007. səh. 717
- ↑ Róna-Tas, 1999. səh. 436
- ↑ Lendvai, 2003. səh. 24
- ↑ Borbély və digərləri, 2023. səh. 2
- ↑ Makkai, 2001. səh. 415–416
- ↑ Makkai, 2001. səh. 414–415
- ↑ Engel, 2001. səh. 116
- ↑ Lendvai, 2003. səh. 14–15
- ↑ Kim, 2015. səh. 140
- ↑ Kamusella, 2009. səh. 474
- ↑ Kowalczyk, 2017
- ↑ Lendvai, 2003. səh. 23–24
- ↑ Antal, Erika. "A székelyek eredete: elméletek, tények, történelem". Maszol.ro. 28 February 2014. 21 May 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 October 2018.
- ↑ Weser-Zeitung, 1900. səh. 1
- ↑ Penzler, 1900. səh. 209–212
- ↑ Mühlhahn, 2007
- ↑ 1 2 Man, 2015. səh. 303–307
- ↑ Gullace, 2009
- ↑ Preston, 1915
- ↑ Welch, 2013
- ↑ Uinston Çörçill. "RIME MINISTER WINSTON CHURCHILL'S BROADCAST "REPORT ON THE WAR"". British Library of Information. April 27, 1941. 27 March 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 may 2023.
- ↑ Uinston Çörçill. "MINISTER WINSTON CHURCHILL'S BROADCAST ON THE SOVIET-GERMAN WAR". British Library of Information. June 22, 1941. 21 April 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 may 2023.
- ↑ Churchill, 1953. səh. 70
Mənbə
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Étienne de la Vaissière. The Steppe World and the Rise of the Huns. The Cambridge Companion to the Age of Attila. Cambridge University Press. Michael Maas (ed.). 2015. 175–192. ISBN 978-1-107-63388-9.
- Denis Sinor. The Hun Period. The Cambridge history of early Inner Asia (1. publ. ed.). Cambridge [u.a.]: Cambridge Univ. Press. Denis Sinor (ed.). 1990. 177–203. ISBN 9780521243049.
- Jenő Szűcs. Theoretical Elements in Master Simon of Kéza's Gesta Hungarorum (1282–1285). Budapest: Central European University Press. In Veszprémy, László; Schaer, Frank (eds.). Simon of Kéza: The Deeds of the Hungarians. 1999. xxix–cii.
- Pál Engel. The realm of St. Stephen : a history of medieval Hungary, 895–1526. London,: I.B. Tauris. Andrew Ayton (ed.). 2001. 978–1860640612.
- Paul Lendvai. The Hungarians: A Thousand Years of Victory in Defeat. Princeton, NJ: Princeton University Press. Translated by Ann Major. 2003. ISBN 9781400851522.
- Otto J. Maenchen-Helfen. The World of the Huns: Studies in Their History and Culture. University of California Press. Max Knight (ed.). 1973. 978-0-520-01596-8.
- Peter Heather. Empires and Barbarians: The Fall of Rome and the Birth of Europe. New York: Oxford University Press. 2010. ISBN 978-0-19-973560-0.
- E. A. Thompson. The Huns. Blackwell Publishers. Peter Heather (ed.). 1996. ISBN 978-0-631-15899-8.
- David Curtis Wright. The history of China. Santa Barbara: Greenwood. 2011. ISBN 978-0-313-37748-8.
- Walter Pohl. Huns. The Belknap Press of Harvard University Press. In Bowersock, G. W.; Brown, Peter; Grabar, Oleg (eds.). Late Antiquity: A Guide to the Postclassical World. 1999. ISBN 978-0-674-51173-6.
- Martin Schottky. Huns. Encyclopaedia Iranica. 2004.
- Hyun Jin Kim. The Huns, Rome and the Birth of Europe. Cambridge University Press. 2013. ISBN 9781107067226.
- Hyun Jin Kim. The Huns. Routledge. 2015. ISBN 9781138841758.
- Gerhard Doerfer. Zur Sprache der Hunnen. Central Asiatic Journal. 1973. 1–50.
- Robert Werner. Das früheste Auftreten des Hunnennamens Yüe-či und Hephthaliten. Jahrbücher für Geschichte Osteuropas. 1967. 487–558.
- Christopher P. Atwood. Huns and Xiōngnú: New Thoughts on an Old Problem. Dubitando: Cambridge University Press. In Boeck, Brian J.; Martin, Russell E.; Rowland, Daniel (eds.). 2012. ISBN 978-0-8-9357-404-8.
- Eric Crubézy. Merovingian Skull Deformations from the Southwest of France. London: From the Baltic to the Black Sea: Studies in Medieval Archaeology - Psychology Press. In Austin, David; Alcock, Leslie (eds.). 1990. 189–208.
- Molnár, Mónika; János, István; Szűcs, László; Szathmáry, László. Artificially deformed crania from the Hun-Germanic Period (5th–6th century AD) in northeastern Hungary: historical and morphological analysis. 2014.
- Noémi Borbély və başqaları. High Coverage Mitogenomes and Y-Chromosomal Typing Reveal Ancient Lineages in the Modern-Day Székely Population in Romania. Genes 14 (1). 2023.
- P. B. Damgaard və başqaları. 137 ancient human genomes from across the Eurasian steppes. Nature Research. 2018. 369–373.
- Ursula Brosseder. Xiongnu and Huns: Archaeological Perspectives on a Centuries-Old Debate about Identity and Migration. Cambridge University Press. In Di Cosmo, Nicola (ed.). Empires and Exchanges in Eurasian Late Antiquity: Rome, China, Iran, and the Steppe, ca. 250–750. 2018. 176–188.
- Endre Neparáczki və başqaları. Y-chromosome haplogroups from Hun, Avar and conquering Hungarian period nomadic people of the Carpathian Basin. Scientific Reports. Nature Research. 2019.
- Christine Keyser və başqaları. Genetic evidence suggests a sense of family, parity and conquest in the Xiongnu Iron Age nomads of Mongolia. Human Genetics. Springer. 2020. 369–373.
- Alexander Savelyev və Choongwon Jeong. Early nomads of the Eastern Steppe and their tentative connections in the West. Evolutionary Human Sciences. Cambridge University Press. 2020.
- Gnecchi-Ruscone, Guido Alberto; Khussainova, Elmira; Kahbatkyzy, Nurzhibek; Musralina, Lyazzat; Spyrou, Maria A.; Bianco, Raffaela A.; Radzeviciute, Rita; Martins, Nuno Filipe Gomes; Freund, Caecilia; Iksan, Olzhas; Garshin, Alexander. Ancient genomic time transect from the Central Asian Steppe unravels the history of the Scythians. Science Advances. 2021.
- Gnecchi-Ruscone, Guido Alberto; Szécsényi-Nagy, Anna; Koncz, István; Csiky, Gergely; Rácz, Zsófia; Rohrlach, A. B.; Brandt, Guido; Rohland, Nadin; Csáky, Veronika; Cheronet, Olivia; Szeifert, Bea. Ancient genomes reveal origin and rapid trans-Eurasian migration of 7th century Avar elites. Cell 185 (8). 2022. 1402–1413.
- Maróti, Zoltán; Neparáczki, Endre; Schütz, Oszkár. The genetic origin of Huns, Avars, and conquering Hungarians. Current Biology. 2022.
- Joshua J. Mark. Huns. World History Encyclopedia. 2018.
- Guy Halsall. Barbarian Migrations and the Roman West, 376–568. Cambridge University Press. 2007. ISBN 978-0521434911.
- Stephen P. Kershaw. A Brief History of the Roman Empire: Rise and Fall. London: Constable & Robinson Ltd. 2013. ISBN 978-1-78033-048-8.
- Edward Arthur Thompson. The Huns. Peoples of Europe Series. Oxford: Wiley-Blackwell. 1948. ISBN 978-0-631-21443-4.
- John Man. Attila: the Barbarian King Who Challenged Rome. New York: Thomas Dunne Books/St. Martin's Press. 2009. ISBN 978-0-312-53939-9.
- Christopher Haas. Embassy to Attila: Priscus of Panium. 2003.
- Ulf Tackholm. Aetius and the Battle on the Catalaunian Fields. Opuscula Romana. 7 (15). 1969.
- Alexander Murray. From Roman to Merovingian Gaul. Toronto: University of Toronto Press. 2008.
- John Given. The Fragmentary History of Priscus. Merchantville, NJ: Evolution Publishing. 2014. ISBN 978-1-935228-14-1.
- Bonnie Harvey. Attila the Hun. Infobase Publishing. 2003. ISBN 9781438117829.
- George T. Gillespie. Catalogue of Persons Named in German Heroic Literature, 700-1600: Including Named Animals and Objects and Ethnic Names. Oxford: Oxford University. 1973. ISBN 9780198157182.
- András Róna-Tas. Hungarians and Europe in the Early Middle Ages: An Introduction to Early Hungarian History. Budapest: Central European University Press. 1999.
- Marcellinus Ammianus. AMMIANUS MARCELLINUS ROMAN ANTIQUITIES - Book XXXI. 1939.
- Noel Lenski. Captivity Among the Barbarians and Its Impact on the Fate of the Roman Empire. Cambridge University Press. In Maas, Michael (ed.). The Cambridge Companion to the Age of Attila. 2015. 230–246. ISBN 978-1-107-63388-9.
- Peter B. Golden. An Introduction to the History of the Turkic Peoples: Ethnogenesis and State-Formation in Medieval and Early Modern Eurasia and the Middle East. Wiesbaden: Harrassowitz. 1992. ISBN 978-3-447-03274-2.
- Herwig Wolfram. The Roman Empire and Its Germanic Peoples. 1997: University of California Press. ISBN 978-0-5200-8511-4.
- Herwig Wolfram. History of the Goths. University of California Press. 1990. ISBN 978-0-5200-6983-1.
- Omeljan Pritsak. The Hunnic Language of the Attila Clan. Cambridge, Massachusetts: Harvard Ukrainian Studies. 1982. ISBN 0363-5570.
- Edward J. Vajda. Yeniseian Peoples and Languages: A History of Yeniseian Studies with an Annotated Bibliography and a Source Guide. Oxford/New York: Routledge. 2013.
- HW. Bailey. Indo-Scythian Studies, Being Khotanese Texts, VII. Cambridge University: Cambridge University Press. 1985.
- John Man. Attila: The Barbarian who Challenged Rome. New York: St. Martin's Press. 2005. ISBN 9780553816587.
- J. Otto Maenchen-Helfen. ΘΕΓΡΙ and Tengri. The American Journal of Philology 87 (1). 1966.
- George T. Dennis. Maurice's Strategikon: Handbook of Byzantine Military Strategy. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. 1984.
- David Nicolle(2006). Attila and the Nomad Hordes. Oxford: Osprey Publishing. Attila and the Nomad Hordes. Oxford: Osprey Publishing. 2006.
- Peter B. Golden. War and warfare in the pre-Činggisid western steppes of Eurasia. Leiden, Boston, Cologne: Brill. In di Cosmo, Nicolo (ed.). Warfare in Inner Asian History (500–1800). 2002. 105–172.
- Christopher Kelly. Neither Conquest nor Settlement: Attila's Empire and its Impact. Cambridge University Press. In Maas, Michael (ed.) The Cambridge Companion to the Age of Attila. 2015. 193–208. ISBN 978-1-107-63388-9.
- Damien Glad. The Empire's Influence on Barbarian Elites from the Pontus to the Rhine (5th–7th Centuries): A Case Study of Lamellar Weapons and Segmental Helmets. The Pontic-Danubian Realm in the Period of the Great Migration: 349–362. 2010. 349–362.
- Christian Miks. RELIKTE EINES FRÜHMITTELALTERLICHEN OBERSCHICHTGRABES? Überlegungen zu einem Konvolut bemerkenswerter Objekte aus dem Kunsthandel. Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz. 2009. 395–538.
- A.F. Medvedev. K istorii plastinchatogo dospeha na Rusi [On the History of Plate Armor in Medieval Russia]. Soviet Archaeology. 1959.
- Mihail Zahariade. Late Roman Pieces of Military Equipment from Halmyris. Thraco-Dacica. 2009. 125–130.
- Ivan Burgarski(2005). "A Contribution to the Study of Lamellar Armours". Starinar (55): 161–179. doi:10.2298/STA0555161B. A Contribution to the Study of Lamellar Armours. Starinar (55). 2005. 161–179.
- Attila P. Kiss. Huns, Germans, Byzantines? The Origins of the Narrow Bladed Long Seaxes. Acta Archaeologica Carpathica. 2014. 131–164.
- Oleg Radjush; Olga Scheglova. The Buried Treasure of Volnikovka: Horse and Rider Outfit Complex. First Half of the V Century AD. Moscow: Collection Catalogue. 2014.
- Simon James. Rome and the Sword. London: Thames & Hudson. 2011.
- Michel Kazanski. Barbarian Military Equipment and its Evolution in the Late Roman and Great Migration Periods (3rd–5th C. A.D.). War and Warfare in Late Antiquity. 8 (1). 2013. 493–522. ISBN 9789004252585.
- Michaela R. Reisinger. New Evidence About Composite Bows and Their Arrows in Inner Asia. The Silk Road. 2010. 42–62.
- Michel Kazanski. Bowmen's Graves from the Hunnic Period in Northern Illyricum. Nyíregyháza: Jósa András Museum. In Nagy; et al. (eds.). To Make a Fairy's Whistle from a Briar Rose:" Studies Presented to Eszter Istvánovits on her Sixtieth Birthday. 2018. 407–17.
- David L. Eastman. Paul the Martyr: The Cult of the Apostle in the Latin West. Atlanta: Society of Biblical Literature. 2011.
- Scott B. Montgomery. St. Ursula and the Eleven-Thousand Virgins of Cologne: Relics, Reliquaries and the Visual Culture of Group Sanctity in Medieval Europe. Oxford. Peter Lang. 2010.
- Heinric van Veldeken. . Sente Servas. Münster: Agenda. Goossens, Jan; Schlusemann, Rita; Voorwinden, Norbert (eds.). 2008.
- Edward R. Haymes; Susan T. Samples. Heroic legends of the North: an introduction to the Nibelung and Dietrich cycles. New York: Garland. 1996. ISBN 978-0815300335.
- Heiko Uecker. Germanische Heldensage. Stuttgart: Metzler. 1972. ISBN 978-3476101068.
- Lotte Hedeager. Knowledge production reconsidered. Abingdon, Oxfordshire; New York: Routledge. Iron Age myth and materiality : an archaeology of Scandinavia, AD 400–1000. 177–190. ISBN 9780415606042.
- Leonard Neidorf. The Dating of Widsið and the Study of Germanic Antiquity. Neophilologus. 97 (1). 2013. 165–183.
- James Campbell. Essays in Anglo-Saxon History. London: Hambledon Press. 1986. ISBN 978-0907628323.
- Elisabeth Lienert. Mittelhochdeutsche Heldenepik. Berlin: Erich Schmidt. 2015. ISBN 978-3-503-15573-6..
- Jacob Grimm; Wilhelm Grimm. Deutsches Wörterbuch. 10. Leipzig: Hirzel. 1854–1961.
- Jenő Szűcs. Theoretical Elements in Master Simon of Kéza's Gesta Hungarorum (1282–1285). Simon of Kéza: The Deeds of the Hungarians. Budapest: Central European University Press. In Veszprémy, László; Schaer, Frank (eds.). 1999. xxix–cii.
- Emese Lafferton. The Magyar moustache: the faces of Hungarian state formation, 1867–1918. Studies in History and Philosophy of Science Part C: Studies in History and Philosophy of Biological and Biomedical Sciences 38 (4). 2007. 706–732.
- László Makkai. Transylvania in the medieval Hungarian kingdom (896–1526). I. New York: Columbia University Press. In Köpeczi, Béla (ed.). History of Transylvania. 2001. 333–589.
- Emel Akçalı; Umut Korkut. Geographical Metanarratives in East-Central Europe: Neo-Turanism in Hungary. Eurasian Geography and Economics. 53 (3). 2012. 596–614.
- Ulrike Sommer. Archaeology and nationalism. London: UCL Press. In Moshenska, Gabriel (ed.). Key Concepts in Public Archaeology. 2017. 166–186. ISBN 978-1-911576-41-9.
- Tomasz Kamusella. The Politics of Language and Nationalism in Modern Central Europe. New York: Palgrave MacMillan. 2009.
- Michał Kowalczyk. Hungarian Turanism. From the Birth of the Ideology to Modernity – an Outline of the Problem. Historia i Polityka. 20 (27). 2017.
- Weser-Zeitung, 28 July 190. 1910.
- David Welch. Propaganda, Power and Persuasion: From World War I to Wikileaks. London: I.B.Tauris. 2013. 272.
- Nicoletta Gullace. Barbaric Anti-Modernism: Representations of the "Hun" in Britain, North America, Australia and Beyond. Picture This: World War I Posters and Visual Culture. 2009.
- Johannes Penzler. Die Reden Kaiser Wilhelms II. Bd. 2: 1896-1900. Leipzig: Deutsches Historisches Museum.
- Klaus Mühlhahn. Kolonialkrieg in China: die Niederschlagung der Boxerbewegung 1900–1901. 2007. ISBN 9783861534327.
- Edgar Preston. T.P.'s Journal of Great Deeds of the Great War. 1915.
- Winston Churchill. Triumph and Tragedy. 4. Boston: Houghton-Mifflin. 1953.
- Saskia Pronk-Tiethoff. The Germanic loanwords in Proto-Slavic. Rodopi. 2013. ISBN 9789401209847.
- Alexander M. Schenker. The Dawn of Slavic: an introduction to Slavic philology. Yale University Press. 1995. ISBN 9780520015968.
- Gábor Vékony. Dacians, Romans, Romanians. Matthias Corvinus. 2000. ISBN 9781882785131.
- Karl Heinrich Menges. The Turkic Languages and Peoples: An Introduction to Turkic Studies. Otto Harrassowitz Verlag. 1995. ISBN 978-3-447-03533-0.
- Peter Heather. The Huns and the End of the Roman Empire in Western Europe. English Historical Review. 90 (435). 1995. 4–41.
- Peter Heather. The Goths. Oxford: Wiley-Blackwell. 1996.
- Peter Heather(. The fall of the Roman Empire : a new history of Rome and the barbarians. New York: Oxford University Press. 2005. ISBN 978-0-19-515954-7.
- М. И. Артамонов. История хазар. Эрмитажа: Издательство Гос. 1962.
- Федоров-Гусейнов Г. С. История происхождения кумыков. Махачкала: Дагкнигоиздат. 1996.
- К. Ф. Смирнов. Археологические исследования в Дагестане в 1948—1950 гг. Кратк. 1952.
- Toğrul Xəlilov. Milli-mənəvi dəyərlərimizin arxeoloji materiallarda əksi. Bakı: Azərbaycan Arxeologiyası. Qüdrət İsmayılzadı. 2011.
- Zərövşən Hüseynli. Hunlar və Azərbaycan (PDF). 2018.
- Süleyman Əliyarlı. Azərbaycan tarixi (PDF). 2009.
- Müseyibli və Axundova. Hacıvəlilər nekropolu (PDF). 2007.
- Hejeberi.N. Khudaferin Bölgesinde Birinci sezon Kazı Çalışmaları. Tehran. Kültürel Miras ve Terbiyet Müderris Üniversitesinin Ortak Araştırma Projesi. 2007.
- Ghouchi.A. Larican Kurganlarının Seramik Buluntuları Işığında İran Azerbaycanının Çevre Kültürlerle İlişkileri. Ankara. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji Anabilim Dalı. 2019.
- Nicola Di Cosmo. The Turks: Early ages - Huns (Xiongnu): The Origin and Rise of the Xiongnu Empire. 2011.
- Gyula Németh. Attila ve Hunlar. Konya: Kömen Yayınları. Tarık Demirkan (tərc). 2014.
- E. G. Pulleyblank. The consonontal system of old Chinese. Asia Major, vol. IX. 1962.
- Martin Schottky. Huns. Encyclopaedia Iranica. 2004.
- David Curtis Wright. The Hsiung-Nu-Hun Equation Revisited. Eurasian Studies Yearbook (69). 1997. 77–112.
- Otto J. Maenchen-Helfen. Huns and Hsiung-Nu. Byzantion. 1945. 222–243.
- Christopher Beckwith. Empires of the Silk Road: A History of Central Asia from the Bronze Age to the Present. Princeton University Press. 2009.
- Moisey Kalankatlı. Alban tarixi. Bakı. 2007.
- R.Ə. Ağavev. Ərəb xilafəti dövründə Azərbaycan əhalisi. Bakı. 2017.
- Yusif Cəfərov. Гуны и Азербайджан. Bakı. 1993.
- Susan Whitfield. Silk, Slaves, and Stupas Material Culture of the Silk Road. University of California Press. 2018. 376. ISBN 9780520957664.
- Etienne de la Vaissière. Central Asia and the Silk Road. Oxford University Press. In S. F. Johnson (ed.). Oxford Handbook of Late Antiquity. 2012. 142–169. ISBN 978-0-19-533693-1.
- Etienne de la Vaissière. Is There a "Nationality of the Hephtalites"?. Bulletin of the Asia Institute. 2003. 119–132. ISBN 0890-4464.
- Ibn Yarir Muhammad al- Tabari. The History of Al-Tabari - The Crisis of the Early Caliphate: The Reign of 'Uthman A.D. 644-656/A.H. 24-35. 15. State University of New York Press. 1990. ISBN 9780791401552.
- Procopius. H. B. Dewing (tərc). 2007.
- (#empty_citation)