Krım tatarlarının deportasiyası

Krım tatarlarının deportasiyası (krımtatar dili: Qırımtatar halqınıñ sürgünligi; ukrayn dili: Депортація кримських татар; rus dili: Депортация крымских татар) 18-20 may 1944-cü il tarixləri aralığında ən azı 191,044 nəfər, Krım Tatarları Milli Hərəkatının məlumatına görə isə 400,000-dən çox tatarın Krımdan sürgün edilməsinə verilən addır.[8] Bu etnik təmizləmə İosif Stalinin göstərişi ilə Sovet dövlət təhlükəsizliyi və gizli polisinin rəhbəri Lavrenti Beriya tərəfindən həyata keçirilmişdir. Üç gün ərzində Beriyanın başçılıq etdiyi NKVD üzvləri kommunistlər və Qırmızı Ordu üzvləri də daxil olmaqla qadınları, uşaqları və yaşlıları mal-qara qatarlarından istifadə etməklə bir neçə min kilometr uzaqlıqda yerləşən Özbəkistan Sovet Sosialist Respublikasına sürgün etmişdir. Krım tatarları Stalinin əmrləri ilə Sovet İttifaqı ərazisində məcburi köçürülməyə məruz qalmış on etnik qrupdan biri idi.

Krım tatarlarının deportasiyası
Əsas münaqişə: SSRİ-də məcburi köçürülmələr və İkinci dünya müharibəsi
Soldan sağa, yuxarıdan aşağı: Evpatoriyada deportasiya üçün qoyulmuş memorial, Kiyevdə şam yandırma mərasimi, Taras Şevçenko parkında memorial yarışı, deportasiyada istifadə olunan mal-qara vaqonunun bənzəri, 1939 və 2001-ci ildə Krım əhalisini müqayisə edən xəritə
Soldan sağa, yuxarıdan aşağı: Evpatoriyada deportasiya üçün qoyulmuş memorial, Kiyevdə şam yandırma mərasimi, Taras Şevçenko parkında memorial yarışı, deportasiyada istifadə olunan mal-qara vaqonunun bənzəri, 1939 və 2001-ci ildə Krım əhalisini müqayisə edən xəritə
Ümumi məlumatlar
Yeri Krım yarımadası
Hücumun hədəfi Krım tatarları
Tarix
  • 18–20 may 1944-cü il
Hücum metodu Güc tətbiq etməklə əhali köçürülməsi, etnik təmizləmə
Ölü sayı Müxtəlif təxminlər
a) 34,000
b) 40,000–44,000[1]
c) 42,000[2]
d) 45,000[3]
e) 110,000[4]
f) 195 471[5][komm. 1]
(ümumi əhalisinin 18-46 faizi[7])
Törədən(lər) NKVD, Sovet gizli polisi
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
SSRİ-də
məcburi köçürülmələr
Siyasətlər
Xalqlar
Əməliyyatlar
İkinci Dünya müharibəsində müharibə əsiri əməyi
Kütləvi əmək qüvvəsinin köçürülməsi

Deportasiya guya müharibə ərzində Nasist Almaniyası ilə əməkdaşlıq etmiş bəzi Krım tatarlarına görə kollektiv cəza tədbiri kimi götürülmüşdü. Sovet mənbələri tatarları xəyanətkarlıqda ittiham edirdi. Tatar milliyətçiləri isə bu iddialara qarşı çıxış edərək, onların bu ərazilərdən köçürülməsinin Türkiyə ərazisində yerləşən Dardanel boğazına keçid əldə etmək məqsədilə təşkil olunmuş Sovet planının tərkib hissəsi olduğunu bildirirdi. Çünki, Krım ərazisində yaşayan tatarların türklərlə etnik yaxınlığı var idi və onlar bu planın reallaşdırılmasına problem yarada bilərdi. Nasistlər əvvəllər Krım tatarlarına qarşı neqativ yanaşma sərgiləsə də, Sovet qoşunlarının güclü müqaviməti ilə qarşılaşdıqdan sonra onlar bu siyasətlərini dəyişməyə məcbur oldular. Müharibə ərzində əsir düşmüş Sovet məhbuslarının əksəriyyəti Vermaxt tərəfindən dəstək birləşmələri kimi komplektləşdirilirdi. Eyni zamanda, Krım tatarları öz kəndlərini Sovet partizanlarının hücumlarından qorumaq məqsədilə 15,000-20,000 nəfərdən ibarət özünümüdafiə batalyonları yaratmışdı. Həmin silahlı birləşmələr bölgədə hansı tərəf üstünlüyü ələ alsa onun tərəfini tuturdu. Buna əlavə olaraq, müsəlman komitələri də yaradılmışdı ki, onlar da məhdud özünümüdafiə potensialına sahib idi. Bu cür özünümüdafiə qüvvələrinin olmasına baxmayaraq, təxminən eyni sayda Krım tatarları Qırmızı Orduya qoşulmuş və nasist qoşunlarına qarşı mübarizə aparmışdır. Hətta Berlin istiqamətində hücuma keçən Sovet qoşunlarının da tərkibində minlərlə Krım tatarı olmuşdur. Sovet rəsmilərinin əksər hissəsinin əhalinin yalnız günahkar qisminin deportasiya olunmasının tərəfdarı olmasına baxmayaraq, Krım tatarlarının kütləvi köçürülməsini dəstəkləyənlərin də sayı tədricən artırdı.

Səkkiz minə yaxın Krım tatarı deportasiya ərzində həlak olmuş, başqa on minlərləsi isə kəskin köçürmə şəraitinə dözməyərək ölmüşdür. Stalin Krım tatarlarının bütün izlərini aradan qaldırmağa çalışırdı. Hətta o, bu məqsədlə əhalinin növbəti siyahıyaalmalarında bu etnik qrupun adının çəkilməsini qadağan etmişdi. 1956-cı ildə hakimiyyətə gələn yeni Sovet lideri Nikita Xruşşov müxtəlif millətlərin deportasiyası da daxil olmaqla Stalinin apardığı siyasəti tənqid etsə də, Krım tatarlarının geri qayıtmasına olan qadağanın ləğv olunmasına dair də bir qərar qəbul etmədi. Krım tatarları 1980-ci illərin sonlarında Yenidənqurma hərəkatının başlanmasına qədər Mərkəzi Asiyada yaşamağa davam etdilər. Məhz həmin dövrdə 260,000 tatar yenidən öz əvvəlki yurd-yuvasına geri qayıda bildi. Onların sürgünü 45 ildən sonra başa çatmışdı. Krım tatarlarının geri qayıtması haqqında olan qadağa ləğv olundu və Krım Ali Şurasının 14 noyabr 1989-cu ildə qəbul etdiyi qərara əsasən Stalinin hakimiyyəti illərində baş tutmuş deportasiya cinayət kimi qəbul olundu.

2004-cü ilə qədər tatarların böyük hissəsi Krıma geri qayıtdı və yarımadanın əhalisinin 12 faizini təşkil etdilər. Yerli hakimiyyət onların geri qayıtmasına heç bir köməklik göstərmədi, həmçinin itirdikləri torpaqlara görə kompensasiya vermədi. 12 dekabr 2015-ci ildə Ukrayna Ali Radası bu hadisələrin soyqırım kimi tanınması barədə qərar qəbul etdi və 18 may günü Ukraynada "Krım tatarlarının soyqırımı" günü kimi ölkə təqviminə salındı.

Arxa plan[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əsas məqalə: Krım tarixi
Qara dəniz xəritəsində rəngləndirilmiş Krım təsviri

Krım tatarları 1441-ci ildən 1783-cü ilə qədər mövcud olmuş Krım xanlığını idarə etmişdir. Məhz həmin tarixdə Krım ərazisi Rusiya imperiyası tərəfindən anneksiya olunmuşdur. 14-cü əsrdən etibarən Qızıl Orda hökmdarı Özbək xanın təsiri ilə əhalisinin əksər hissəsi türkdilli olan Krım xalqı da İslam dinini qəbul etmişdir.[9] Onlar 1468-ci ildən 17-ci əsrə qədər tez-tez ruslarla münaqişə yaşamışdır. Həmin dövrdə Krım tatarları demək olar ki, hər il slavyan ərazilərinin içərilərinə doğru yürüşlər təşkil etmiş, bir çox ələ keçirilmiş insanı kölə ticarətində istifadə etmişdir.[10] Onlar rusların hökmranlığı altında yaşamaqdan imtina etmiş və elə bu səbəbdən də Krımı tərk etməyə başlamışlar. 1784 və 1790-cı illər aralığında ümumilikdə təqribən bir milyon Krım tatarının 300,000-i Krım ərazisini tərk edərək Osmanlı İmperiyasına köç etmişdir.[11]

Krım müharibəsi tatarların növbəti kütləvi emiqrasiyası ilə nəticələnmişdir. 1855-1866-cı illər aralığında ən azı 500,000 müsəlman Rusiya İmperiyasını tərk etmiş və Osmanlı İmperiyasına köçmüşdür. Köç edənlərin ən azı üçdə biri Krımdan, qalan hissəsi isə Qafqazdan idi. Bu dövrdə emiqrasiya edənlər Krımın ümumi əhalisinin 15-23 faizini təşkil edirdi. Rusiya İmperiyası isə bu faktdan ideoloji zəmin kimi istifadə edərək "Yeni Rusiya" yaratmağa cəhd etmişdir.[12] Nəticədə, Krım tatarları getdikcə Krım ərazisində etnik azlığa çevrilmişdir. 1783-cü ildə onlar ümumi əhalinin 98 faizini təşkil etdiyi halda, 1897-ci ildə bu göstərici 34.1 faizə enmişdir. Krım tatarlarının köç etməsi rus hökumətini ərazini "ruslaşdırmağa" başlamaq üçün ruhlandırmışdır. Rus hökumətinin dəstəyi ilə Krıma ruslar, ukraynalılar və başqa slavyan xalqları köçürülmüş, buranın "ruslaşdırılması" siyasəti Sovet dövründə də davam etmişdir.[13]

1917-ci ildə baş vermiş Oktyabr inqilabından sonra, 18 oktyabr 1921-ci ildə Krım SSRİ daxilində muxtariyyət əldə etmişdir.[14] SSRİ-də İosif Stalin hakimiyyətə gəldikdən sonra Krım tatarlarının statusu daha da pisləşdi. 1927 və 1938-ci illər aralığında baş tutmuş repressiyalar ən azı 5.2 milyon Sovet vətəndaşının ölümü ilə nəticələnmişdir.[15]

İkinci dünya müharibəsi[redaktə | mənbəni redaktə et]

1940-cı ildə Krım Sovet Sosialist Respublikasının təqribən 1,126,800 nəfər əhalisi var idi ki, bunun da 218,000 nəfəri və ya 19.4 faizi tatarlardan ibarətdi.[16] 1941-ci ildə Nasist Almaniyası Şərqi Avropanı işğal etdi və nəticədə SSRİ-nin qərb hissəsi də işğala məruz qaldı. Tatarlar ilkin olaraq almanlara Stalin rejimindən xilas olmaq üçün xilaskar kimi baxırdılar və onlar da həmçinin Birinci dünya müharibəsi ərzində almanlardan müsbət rəftar görmüşdülər.[17]

Rumınlar və almanların Krım yarımadasını ələ keçirməsindən sonra Qırmızı Orduda xidmət edən və əsir düşmüş Krım tatarlarının əksəriyyəti əsir düşərgələrinə göndərildi. Nasistlər əvvəlcə bütün Asiya mənşəli əsirlərin öldürülməsini məqsədləsə də, sonradan Qırmızı Ordunun alman işğalçılarına ciddi təzyiq göstərməsi nasistləri bu siyasətlərini dəyişdirməyə vadar etdi. 1942-ci ilin başlanğıcında almanlar Sovet müharibə əsirlərindən özləri üçün dəstək orduları yaratmağa başladı.[18] Dobrucalı tatar milliyətçisi Fazil Ülküsal və Mustafa Edige Kırımal Krım tatarlarının alman əsirliyindən azad edilməsində böyük rol oynadı və həmin azad edilmiş tatar müharibə əsirlərindən Vermaxt üçün Krımın müstəqilliyinə dəstək vermək məqsədilə hərbi birləşmənin, legionun yaradılmasına nail oldu. Bu legionun tərkibində səkkiz batalyon formalaşdırıldı. 1941-ci ilin noyabrından etibarən alman hakimiyyəti tatarlara müxtəlif şəhərlərdə Müsəlman Komitələrinin yaradılmasına icazə verdi və simvolik olaraq bəzi yerli hakimiyyətləri tanıdı. Lakin, onlara heç bir siyasi güc verilmədi.[19]

Bəzi Krım tatarları isə polis batalyonları və özünümüdafiə briqadaları təşkil edərək öz kəndlərini hücumlardan və Sovet partizanlardan qorumağa başladılar. Alman və Krım tatarlarının sübutlarına əsasən almanlar hər birində 15,000 və 20,000 nəfər Krım tatarlarından ibarət olan özünümüdafiə batalyonları formalaşdırırdı.[20]

Müharibənin sonlarına doğru SS artıq öz tərkibinə müsəlmanları da cəlb etməyə başladı. 1944-cü ilin yayında Krımdan Rumıniyaya təxliyə edilən tatar birləşmələrindən olan 800 keçmiş hərbçi tatarlardan ibarət SS Vaffen Dağ Briqadasına qatıldı. Bu briqada Harun əl-Rəşidin legionlarına inteqrasiya olunana qədər Macarıstanda döyüşdü.[21]

Buna baxmayaraq, heç də bütün tatarlar nasistlərə qoşulmadı. Məsələn, Krım tatarı olan Əhməd Özənbaşlı işğalçılara qarşı çıxış etdi və Sovet müqavimət həəkatı ilə əlaqə saxlayaraq bir sıra strateji və siyasi cəhətdən dəyərli məlumatları onlara ötürdü.[19] Başqa Krım tatarları isə Sovet partizanlarının tərəfində döyüşlərdə iştirak edirdi.[22] Bundan əlavə, İkinci dünya müharibəsi ərzində 25,033 Krım tatarı Qırmızı Ordunun tərkibində döyüşlərdə iştirak etmişdir ki,[23] bu da tatar kəndlərini partizanlardan qorumaq məqsədilə təşkil olunmuş özünümüdafiə qüvvələrinə qatılanların sayından daha çox idi.[20][24] Müharibə ərzindəki xidmətlərinə görə səkkiz nəfər Krım tatarı Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görülmüşdür.[25] Bütün bunlara əlavə olaraq onu da qeyd etmək lazımdır ki, Volqa tatarları Krım tatarlarına nisbətən daha çox işğalçılara qoşulmuş, 35,000-40,000 könüllü Nasist Almaniyası tərəfində döyüşmüş, lakin heç bir kollektiv cəza tədbirinə məruz qalmamışdı.[20]

Krımın almanlar tərəfindən işğal olunması nəticəsində 130,000 insan həlak olmuşdur.[26] İşğal zamanı almanlar 70-dən çox kəndi dağıtmışdır ki, bu da Krım tatarlarının yaşayış məskənlərinin 25 faizini təşkil edirdi. İşğaldan sonra minlərlə Krım tatarı alman zavodlarında zorla işlədilməyə məcbur edilmişdir.[27] Nasistlər Krım tatarları da daxil olmaqla bəzi millətləri "özlərindən aşağı irqin nümayəndəsi" hesab edirdi.[28] 1944-cü ilin aprelində Qırmızı Ordunun Krım yarımadası istiqamətində hücumu nəticəsində almanlar və onların müttəfiqləri buranı tərk etməyə məcbur oldu.[29]

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şərhlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ 60 və 70-ci illərdə öz siyahı alınmasını aparan Krım Tatarları Milli Hərəkatının verdiyi rəqəmlrə əsasən 423,100[5] Krım tatarı (89.2%-i qadın, uşaq və ahıl qocalar) Krım yarımadasından deportasiya edilmişdi. Bu, Sovet idarəsi tərəfindən aparılan siyahı alınmaların tamailə səhv olduğu mənasına gəlir.[6]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ Williams, 2015. səh. 109
  2. ↑ Rywkin, 1994. səh. 67
  3. ↑ Ukrainian Congress Committee of America, 2004. səh. 43–44
  4. ↑ Кримські татари // Енциклопедія історії України: У 10 т. / Редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. — К. : Наук. думка, 2008. — ISBN 966-00-0632-2 Т. 5 : Кон.-Кю. — 2008. — 568 с. : іл. — ISBN 978-966-00-0855-7
  5. ↑ 1 2 Allworth, 1998. səh. 6
  6. ↑ Osmanov, 2013. səh. 85
  7. ↑ Hall, 2014. səh. 53
  8. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-03-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-02-09.
  9. ↑ Spring, 2015. səh. 228
  10. ↑ Fisher, 2014. səh. 27
  11. ↑ Potichnyj, 1975. səh. 302–319
  12. ↑ Fisher, 1987. səh. 356–371
  13. ↑ Vardys (1971), p. 101
  14. ↑ Smele, 2015. səh. 302
  15. ↑ Rosefielde, 1997. səh. 321–331
  16. ↑ Parrish, 1996. səh. 104
  17. ↑ Williams (2015), p. 92
  18. ↑ Williams (2001), p. 377
  19. ↑ 1 2 Fisher, 2014. səh. 157
  20. ↑ 1 2 3 Fisher, 2014. səh. 155
  21. ↑ Motadel, 2014. səh. 235
  22. ↑ Fisher, 2014. səh. 160
  23. ↑ Buckley, Ruble & Hoffman (2008), p. 209
  24. ↑ Williams (2001), pp. 382–384
  25. ↑ Skutsch, 2013. səh. 1188
  26. ↑ Fisher, 2014. səh. 156
  27. ↑ Williams (2001), p. 381
  28. ↑ Fisher, 2014. səh. 151–152
  29. ↑ Allworth, 1998. səh. 177

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Vikianbarda Krım tatarlarının deportasiyası ilə əlaqəli mediafayllar var.