Manna dövləti

Manna (akkad. Mannai), Minni (ivr. ‏מנּי‏‎)^[1] və ya Manas^[2] — e.ə. IX əsr–e.ə. VI əsrlərdə tarixi Azərbaycan ərazisində,^{[3][4][5][6][7][8][9][10]} indiki Cənubi Azərbaycanın şimal-qərbindəki Urmiya gölünün sahilində^{[11][12][13][14]} qədim dövlət. Manna yazılı mənbələrdə qeyd olunan ilk mərkəzləşdirilmiş dövlət hesab edilir.^[15] Paytaxtı İzirtu^[16] şəhəridir. Manna dövləti qədim ənənələri olan bir ərazidə, qədim tarixin çox böyük bir kəsiyində iqtisadi və mədəni cəhətdən öndə gedən bir rayonda meydana gəlmişdi. Manna e.ə. III-II minilliklərdə bu regionda mövcud olmuş kuti, lullubi, turukki tayfalarının, digər tayfaların və tayfa ittifaqlarının bilavasitə varisi idi.^[17] Manna dövləti e.ə. 615–613-cü illər arasında Midiyaya birləşdirilmişdir.

Krallıq
Manna
Manna dövlətinin tarixi ərazisi
←  ←   →  → X əsr — VIII əsr
Paytaxt	İzirtu
Rəsmi dilləri	manna dili
Dövlət dini	politeizm
Davamiyyət
Azərbaycan  Türkiyə  Ermənistan  İraq  İran  →
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Mannanın adı və ilk hökmdarı Udakinin adı mixi yazılı mənbələrdə ilk dəfə e.ə. 843-cü ildə III Salmanasar kitabəsində çəkilir.^[18] Adətən assurlar Mannanı "Manneylər ölkəsi",^[19] Mannaş,^[20] urartulular isə Manna ölkəsi adlandırırdılar.^[21]

S. Qaşqay qeyd edir ki, Manna adı mənşəcə yerli ad idi. Ehtimal edilir ki, bu ad əvvəlcə Urmiyanı tayfalardan birinə məxsus olmuş,^[22] sonralar mannalılar ərazi və tayfaları birləşdirdikdən sonra bu ad butun dovlətə şamil edilmişdir.^[23]

III Salmanasarın hakimiyyətinin XVI ilindəki (e.ə. 843) yürüşü təsvir edilərkən məlumat verilirdi ki, car Daxili Zamuada məskənləri tuta-tuta Munna ölkəsinə çatmışdılar, lakin səlnamədə Manna dövlətinə yürüşdən və ya bac alınmasından heçnə bəhs edilmir. Mümkündür ki, assurlar ya Mannanı istila edə bilməmiş, ya da yalnız Mannanın sərhəddinə kimi irəliləmiş və daha sonra yolunu dəyişərək qonşu Allarabia ölkəsi üzərinə yerimişlər.

E. ə. 829-cu ilin salnamələrində Mannanın adı darmadağın edilmiş ölkələrin adları sırasında çəkilir. III Salnamasar artıq qocalmışdı və Assuriya qoşunlarına bu dəfə sərkərdə Dayan-Aşşur başçılıq edirdi. Assuriya kitabəsində yazılmışdır: "Mən mannalı Udakinin məskənlərinə yaxınlaşdım. Mannalı Udaki mənim silahımın parıltısından dəhşətə gəlib, canını qurtarmaq üçün öz çar şəhəri Zirtanı tərk etdi. Mən onun dalınca düşdüm. Saysız-hesabsız qaramalını, qoyunlarını, mülkiyyətini apardım. Şəhərlərini viran qoydum, dağıtdım, od vurub yandırdım".^[24]

Əsas məqalə: Manna toponimləri

S. Qaşqay qeyd edir ki, mənbələrin məlumatlarına əsasən, Manna dövlətinin möhkəmlənməsini və tarixi coğrafiyası müəyyən dərəcədə izləmək mümkün olmuşdur. Atçılıq və dəvəçiliklə məşğul olan, qaramal və davar saxlayan cəngavər tayfanın (və ya tayfaların) yaşadığı Mes/s/i (Misi, Misu) ölkəsinin böyük əhəmiyyəti var idi. Messinin adı Zamua, Maday, Gizilbunda və Parsua ilə bir çəkilir. Daha sonrakı qaynaqlardan məlum olur ki, bu vilayət Mannanın cənub qurtaracağında idi və Manna sonralar onu işğal edib öz ərazisinə qatmışdı, lakin Messi hökmdarları onda da özlərini müstəqil aparmağa cəhd etmişlər. Messi vilayətinin boyun əyməyən əhalisinin gizləndiyi dağ qalası Mesunun adını II Aşşurnasirapal e. ə. IX əsrin 80-ci illərində çəkir.^[25] Bu ölkəyə sonra III Salmanasar, V Şamşi-Adad^[26], II Adadnerari^[27] yürüşlər etmişdilər. Assurların verdiyi məlumata görə, bu vilayətin ərazisi olduqca geniş idi. Manna hökmdarı Ullusunu dövründə Missi əyaləti artıq Mannaya birləşdirilmişdi. Onun sərhədində Sirdakka (Zirdiakka) qalası inşa edilmişdi.^[28] Q. A. Melikişvili belə hesab edir ki, Taştəpədəki Urartu kitabəsində adı çəkilən bu Menua tərəfindən işğal edilmiş Meişta şəhəri Missi ərazisində yerləşmişdir və belə güman edir ki, onun əhalisi etnik cəhətdən mannalılarla qohum olmuşdur.^[29]

Urmiya gölü hövzəsində Allabriya çarlığının böyük əhəmiyyəti vardı. Allabriyanın adı ilk dəfə IX əsrin ortalarında çəkilir. III Salmanasar Allabriyanın qala şəhəri Şurdirranı və orada olan var-dövləti ələ keçirməsi haqqında məlumat verir. Hökmdar Yanziburiaş dövründə Allabriya cəmiyyəti haqqında müəyyən fikir söyləməyə imkan verən maraqlı məlumat vardır.^[30] Assuriya Allabriyanı sonralar özünə tabe etmişdi, hərçənd məlum olduğuna görə, II Sarqon zamanında mannalı Ullusunu ölkənin hökmdarı İttini dilə tutub "Urartuya xidmət etməyə" razı salmış və İtti onun fitvası ilə Assuriyaya qarşı üsyan qaldırmışdı.^[31] Lakin Assuriya əleyhinə koalisiya darmadağın edilmiş, çar İtti isə öz ailəsi ilə birlikdə Suriyadakı Amatiya şəhərinə sürgün edilmişdi. Allabriya hökmdarı Belapaliddina dövründə onlar Assuriyaya bac verirdilər.^[32] Sonralar çar Ahşeri zamanında və ya hətta bir az əvvəl assurlar tərəfindən istila edilmişdi.^[33]

Mannanın şərq sərhədlərində "dağlıq diyar" adlanan Gizilbunda vilayəti yerləşirdi.^[34] Artıq e. ə. IX əsrin son rübündə assurlar bu ölkədə olmuşdular. Gizilbunda hökmdarları arasında birlik yox idi. Ölkənin ayrı-ayrı rayonlarının hökmdarları bac verərək V Şamşi-Adadı (e. ə. 823–810) rəhmə gətirməyə çalışdıqları halda, çar Pirişati müqavimət göstərməkdə davam edirdi. Assuriya hökmdarı bunun üstündə ölkəni dağıdıb viran qoydu. O, ətraf məskənlərin əhalisinin daldalandığı "möhkəmləndirilmiş şəhər" Uraşı işğal etdi, "şəhərin küçələrini onun döyüşçülərinin qanına boyadı… 6000 döyüşçünü qırdı, çar Pirişatini 1200 döyüşçüsü ilə birlikdə diri-diri tutdu. Əsirlər apardı, onların əmlakını, var-dövlətini, qaramalını, davarını, atlarını, gümüşdən, saf qızıldan və tuncdan qayrılmış saysız-hesabsız əşyalarını qarət etdi. Dağıtdı, viran qoydu, od vurub yandırdı…".^[35] III Adadnerarinin (e. ə. 805–782) kitabələrindən birində onun başqa ölkələrlə bərabər "Gizilbundanı ta hüdudlarınadək" istina etdiyi^[36] haqqında məlumat verildiyinə baxmayaraq Gizilbunda öz suverenliyini qoruyub saxlamışdı, hətta II Sarqon, gizilbundalıları "öz güclərinə güvənən, başının üstündə hökmranlıq tanımayan" adamlar adlandırır.^[28] Gizilbundanın ayrı-ayrı hökmdarları bac versələr də, assurlar onları tam itaət altına ala bilməmişdilər.

Zikertu əyaləti müasir Miyanə – Ərdəbil şəhərləri rayonu ilə lokalizə edilir.^[37][38][39] O, mənbələrdə artıq Mannadan asılı ərazi kimi xatırlanır. II Sarqonun verdiyi məlumata görə Zikertunun başında mannalıların canişini dayanırdı. Bu canişin çox güman ki, Mannadan asılı olan və Manna tərəfindən təsdiqlənən Zikertunun öz hakimi olmuşdur. Zikertu əyalətinin özünün Parda "hökmdar şəhəri" var idi. Zikertunun adını antik mənbələrdə xatırlanan saqartilərin adı ilə eyniləşdirirlər.^[40] Zikertu ola bilər ki, həqiqətən də həmin dövrdə İran tayfaları ilə məskunlaşmışdı. Mixi yazılı mənbələrdə 100–200 il əvvəl adları çəkilən qonşu əyalətlərlə müqayisədə bu əyalətin adı çox-çox sonralar çəkilir. II Sarqon öz hakimiyyətinin 3, 6 və 8-ci illərində (yəni e. ə. 719, 716 və 715-ci illərdə) Manna hökmdarı Azaya qarşı çıxmış Zikertuya hərbi yürüşlər edir. O, ətraf yaşayış məskənləri ilə birlikdə üç möhkəmləndirilmiş şəhəri ələ keçirməsi və paytaxt Pardanı qarət etməsi haqqında məlumat verir. Görünür Zikertu əyaləti Mannaya yenidən II Sarqonun e. ə. 714-cü ildə 8-ci yürüşü zamanı tabe edilmişdir. II Sarqon həmin yürüş zamanı Zikertuya dağıdıcı zərbə endirmiş, onun 13 şəhərini, 84 ətraf yaşayış məntəqələri ilə birlikdə müdafiə divarlı 12 möhkəmləndirilmiş məntəqəsini qarət etmişdi.^[41]

Mannanın şərq sərhədlərində ən uzaq əyalət Qızılüzən çayı hövzəsinin aşağı və orta hissəsində yerləşən Andiya əyaləti idi. Andiyanın ilk dəfə adı qoşunları Andiyaya gedib çıxmış və andiyalılardan xərac alan III Salmanasarın hakimiyyətinin sonlarına aid olan kitabələrdə çəkilir.^[42] III Adadnerari işğal etdiyi ölkələr arasında "Günəşin batdığı böyük dənizə"dək uzanan Andiyanın da adını qeyd edir.^[43] Bu dəniz Xəzər dənizi hesab olunur.^[44][45][46] Manna dövləti görünür özünün ən qüdrətli dövründə Andiyanı aşşurlulardan geri almış və onu özünün təsir dairəsinə daxil etmişdir. Hökmdar Azanın və Ullusunun dövründə andiyalılar digər əyalətlərlə birlikdə öz müstəqilliklərini qaytarmaq məqsədilə mannalılara qarşı çıxdılar.^[47] Mənbələrdə Andiyanın hakimi Telusinanın adı çəkilir. Hürricə hesab edilən bu ada, və Hürri-Urartu şəkilçisi vasitəsilə düzəldilmiş Andiya əyalətinin öz adına görə Andiya əhalisini hürridilli etnik qruplara aid edirlər.

Mannaya tabe əyalətlər arasında müasir Marağa rayonu ərazisində yerləşən Uişdiş (aşşurca — Uisdis, Urartuca — Ugisti) əyalətinin də adı çəkilir. Onun da başında Manna canişini dururdu. Uişdiş əyaləti Zikertu və Andiya əyalətləri ilə birlikdə mannalı Azaya qarşı çıxmışdı, lakin o, aşşurluların köməyilə yenidən Mannaya tabe edildi. Urmiyanı hövzənin şimali-şərq hissəsində Manna ilə Urartu sərhədləri hüdudunda Subi və Bari əyalətləri yerləşirdi. O, həm də Sanqibutu adlanırdı. Bu əyalətlər vaxtaşırı gah bu, gah da digər tərəfə tabe olurdu.^[48] II Sarqon Bari əyalətində yaxşı möhkəmləndirilmiş, at tövlələri, arpa dolu anbarları ilə zəngin olan Tarun və Tarmakis (Təbriz^{[49][50][51][52]}) qalalarının adını çəkir. Mannanın cənubi-şərq torpaqları və ona tabe əyalətlər madayların məskunlaşdığı ərazi ilə sərhəddə yerləşirdi.

Əsas məqalələr: Mannalılar və Mannalıların şəxs adları

Yazılı mənbələrdə Urmiyayanı hövzə ərazisindən e. ə. III minilliyin ikinci yarısından bəhs olunur. Göstərilən əraziyə aid ən qədim etnik ad kuti adıdır. Mənbələrdə ilk dəfə yad edildikləri dövrdə əsas məşğuliyyətləri maldarlıq olan kutilərdə artıq tayfa ittifaqı təşəkkül tapmışdı.^[54] İ. H. Əliyev kuti dilini Qafqaz-hürri dil qrupuna, aid edir.^[55] İ. M. Dyakonov belə hesab edir ki, kuti dili, "hardasa müəyyən dərəcədə, bütün Zaqroş əyalətinə yayılmış elam dilləri qrupuna yaxın" ola bilərdi. Digər tərəfdən o, kuti dilinin mürəkkəb fonetik tərkibə malik olan hürri dili ilə yaxınlığı imkanını da güman edir.^[56] Sonrakı dövrün araşdırmaları onu Şərqi Qafqaz dilləri ailəsinə aid etmişdir.^[57] Q. A. Melikişvili kuti dilini "zaqroş-elam" qrupuna aid edir.^[58] Akad. M. İsmayılov,^[59] Prof. Q. Qeybullayev,^[60] Prof. F. Cəlilov^[61] və başqaları kutiləri türkdilli hesab edirlər.

Urmiya gölündən cənub-şərqdə yerləşən əyalətlər haqqıpda məlumat verən e. ə. III minilliyin sonlarına aid Akkad mənbələrində lullubum (Lullupum, Luilume, Lullu) tayfasının adı çəkilir.^[62] Q. A. Melikişvili lullubu və elam dillərinin qohumluğu iddia etmişdir. O, öz növbəsində "zaqroş-elam qrupu" dillərini müasir Qafqaz dilləinə yaxın hesab edir, lakin Q. Qeybullayev lulubi etnonim, teonim və toponimlərini tədqiq edərək onların türk dilli ola biləcəkləri ehtimalını irəli sürmüşdür.^[63]

Urmiyayanı hövzə əhalisinin etnik cəhətdən formalaşmasında e. ə. III minilliyin sonlarından məlum olan hürrilər mühüm rol oynamışlar. Onlar Mesopotamiyanın şimalından və Suriyadan tutmuş Urmiya gölünədək Ön Asiyanın geniş bir ərazisində yayılmışdılar. Həmin ərazidə, habelə Zaqafqaziyanın və Şimal-Qərbi İranın xeyli hissəsində yayılmış Kür-Araz mədəniyyətini hurrilərin səpələnmələri ilə əlaqələndirirlər.^[64][65] Hürri dilində müxtəlif dövrlərə aid bizə xeyli miqdarda yazılı abidələr gəlib çatmışdır.^[66] Son illərdə aparılmış linqvistik tədqiqatlar nəticəsində hürri və ona yaxın olan Urartu dilinin Şimali Qafqaz dillərinın şərq qoluna mənsub olduğunu sübut edən yeni dəlillər əldə edilmişdir.^[67]

E. ə. I minilliyin əvvəllərində Urmiya gölündən cənubdakı ərazi Zamua adı ilə tanınmağa başladı.^[69] Bu ad lullubi tayfalarından birinə mənsub yerli ad hesab edilir.^[70] Sonralar həmin ərazi hissələrində mannalılar yüksəldi. Bu ad altında şübhəsiz ki, ayrı-ayrı qohum tayfalar birləşir.^[71][72] Lakin, xeyli sonralar da, hətta Manna dövləti özünün yüksəliş dövrünə çatdıqda da bu ərazi "Lullubu" adını saxlamışdı. O, arxaik forma kimi Aşşur hökmdarlarının orakullara müraciətində və ya sinonim kimi özlərinin Urmiyayanı əyalətlərə hərbi yürüşlərini yüksək üslubda təsvir etdikdə işlədilirdi.

İ. M. Dyakonov Manna dövlətinin Diyala çayının yuxarı axarınadək cənub əyalətlərinin əhalisini kuti-lullubi etnik qrupuna, Diyala və Kərxa çaylarının yuxarı axarındakı əhalini isə kassi etnik qrupuna aid edir.^[73] Mixi yazılı və antik mənbələrin materiallarını tədqiqata cəlb edən İ. H. Əliyev e. ə. III–I minnlliklərdə Cənubi Azərbaycan ərazisində məskunlaşmış xalqların dil və etnik-mədəni cəhətdən Zaqroş-Elam və hürri etnosları ilə yaxınlığını əsaslandırmağa çalışır.^[74]

R. M. Böhmer Manna əhalisini hürri hesab edir. O, Manna dövlətinə aiddiyyatı olan Aşşur və Urartu mətnlərində qeyd edilən şəxs adlarının və coğrafi adların tam siyahısını göstərir. Bu adları təhlil edərək o, belə nəticəyə gəlir ki, onların əksəriyyəti hürrilərə, bəziləri kassilərə, ancaq bir neçəsi isə irandillilərə aiddir.^[75]

Q. A. Melikişvili hesab edir ki, şərqə doğru xeyli uzaqlara irəliləmiş hürri ünsürləri Dağlıq Zaqroşda adacıqlar şəklində Zaqroş-Elam dil qrupuna mənsub əhali arasında mövcud idilər, lakin Manna dövlətinə hürri təsirini hürri etimologiyasının seçildiyi bəzi şəxs adlarına və toponimik adlara görə izləmək mümkündür.^[76]

Mannada çoxluq təşkil edən tayfa olan mannalılar ilə bərabər, digər tayfalar, məsələn, sunbilər, taurlalılar, dalilər də vardı, lakin etnik konsolidasiya nişanələri artıq nəzərə çarpmaqda idi. Məsələn, Manna çarı nəinki Urartu çarının istila etdiyi torpaqları geri almaq qayğısına qalır, həm də "…pərən-pərən salınmış mannalıların öz yerinə qaytarılmasına" çalışırdı.

1957–1958-ci illərdə Həsənlitəpədə aşkar edilmiş sümük materiallarının, eləcə də O. Steynin 1936-cı ildə burada qazdığı materialların tədqiqi yerli sakinlərin əsasən uzunbaşlı, Aralıq dənizi tipli olduğunu göstərir. T. A. Ratbun belə nəticəyə gəlir ki, uzun bir dövr ərzində burada əhalinin fiziki tipi yekcins və sabit olmuş, həm də müxtəlif mədəniyyətlər dövrünün nümayəndələri arasında elə bir fərqlənmə əlaməti müşahidə edilməmişdir.^[77] R. Dayson da bu tipin e. ə. I minilliyin əvvəllərində Həsənlitəpədə, Göytəpədə və s. yayılanlarla uyğun gəldiyini göstərir. O, qeyd edir ki, yalnız e. ə. IX–VIII əsrlərdə Təpə Sialkda, həmçinin Xəzər dənizi sahilində I Şahtəpədə qısabaşlı, hətta lap qısabaşlı fərdlər görünməyə başlayır.^[78]

Həsənlitəpə qazıntıları zamanı tapılmış müxtəlif bədii sənət əşyaları üzərində insan təsvirləri aşkar edilmişdir. İnsan fiqurlarına naxış vasitəsi kimi qablarda, möhürlərdə və bir tunc dəstəkdə təsadüf olunur. Onların enli burnunun üstü alınla düz birləşmiş, gözləri aralı olmuş; qısa saqqal və çiyinlərədək tökülən uzun saç saxlamışlar. Skelet qalıqlarına əsasən V. Krouford belə nəticəyə gəlir ki, onlar orta boylu (təqribən 165 sm) olmuşlar.^[79] T. A. Ratbun daha dəqiq ölçü göstərir: kişilərin orta boyu −168,32 sm, qadınlarınkı – 159,55 sm110.^[80]

E. ə. VIII əsrin sonlarına aid Aşşur yazılı mənbələrindən^[81] aşşurların "gimirrai" adlandırdıqları köçəri kimmerlərin axınlarının baş verdiyini bilmək olur; onların, ardınca isə tezliklə mənbələr^[82] (e. ə. VII əsrin əvvəli) skiflərin asguzai/isguzai adını çəkir. Herodotun məlumatına görə, kimmerlər Qara dəniz sahili boyunca, Qafqazdan keçərək, skiflər isə "Qafqaz dağlarını sağda qoyub" Xəzər dənizinin qərb sahili boyunca hərəkət etmişlər.^[83] Kimmerlərin və skiflərin Qafqazdan keçərək Cənubi Rus çöllərindən Ön Asiyaya hərəkət yolları barədə Herodotun verdiyi məlumatı arxeoloji dəlillər də təsdiqləyir. Y. İ. Krupnov öz tədqiqat işində bu tayfaların hərəkət yollarını izləyir və belə hesab edir ki, onlar yolun bütün əlverişli keçidlərindən – Meotida Kolxida sahilboyu yolu, Dəryal keçidi ilə hərbi Gürcüstan yolu, Mamison keçidi ilə hərbi Osetin yolu və Dərbənd keçidindən istifadə edərək hərəkət etmişlər.^[84][85] Aşşur hökmdarları da Urartu və Manna hökmdarları kimi kimmer və skiflərdən öz məqsədləri üçün istifadə etməyə səy göstərirdilər; lakin mənbələrin göstərdiyi kimi daha çox düşmənçilik münasibətində olmuşlar. Qimirra ölkəsi Van hökmdarlığından şimali-qərbdə, Kappadokiyanın şərq hissəsində lokalizə edilir.^[86] B. B. Piotrovski e. ə. VIII əsrin sonunda kimmerlərin dağıdıcı təsirini və onların urartulular əleyhinə daim hərbi fəaliyyət göstərdiklərini qeyd edir.^[87] Onlar Frikiya hökmdarlığını darmadağın edərək İoniya şəhərlərini viran qoyub Aşşur sərhədlərıni təhdid etdilər.

S. Qaşqay qeyd edir ki, Manna ərazisinin etnik xarakteristikasını vermək üçün İrandilli tayfaların İran yaylasına soxulması dövrünü və onların gəlmə yolları məsələsini aydınlaşdırmaq lazımdır.^[88] Bu məsələ barədə dünya tarixşünaslığında müxtəlif mülahizələr mövcuddur. Tədqiqatçıların bir qismi bu tayfaların Orta Asiyadan çıxmalarını, digərləri isə Qafqazdan keçərək gəldiklərini söyləyirlər, lakin bütün tarixçilər İrandillilərin sözü gedən ərazidə aborigen olmadıqlarını birmənalı şəkildə qəbul edirlər.^[89]

Assur mənbələrindən məlum olan Güney Azərbaycanın Urmiya gölü ətrafı ərazilərində şəxs adlarının təhlilinə əsaslanan E. A. Qrantovski göstərir ki, İrandilli əhali Güney Azərbaycanda ən azı e.ə. IX–VIII əsrlərə qədər yayılmamışdı. Bu nəticə ona İrandilli tayfaların Orta Asiyadan yox, Şimaldan, Qafqazdan keçərək İran yaylasına doğru irəliləmələrini söyləməyə imkan verir.^[90]

R. Girşmana görə İrandilli tayfalar İran yaylasına iki yolla daxil olmuşlar: onların Qərb qolu Qafqazdan, Şərq qolu isə Orta Asiyadan gəlmişdir.^[91] Urmiyayanı hövzəyə onlar Qafqazdan gəlmişlər.^[92] Cənuba doğru irəliləyən qolu müqavimətə rast gələrək Qərbə doğru dönmüşdür.^[93] Lakin onların irəliləmələri burada da keçilməz Zaqros silsiləsi və xeyli inkişaf etmiş yerli mədəniyyətlərin müqaviməti nəticəsində çətin olmuşdur.^[94]

Yazılı məmbələrdə adı çəkilən İrandilli tayfaların lokalizəsi və e.ə. IX – VIII əsrlərə aid mixi yazılı mənbələrdə qeyd edilən Azərbaycan onomastik materialların təhlili göstərir ki, Urmiyayanı hövzədəki əyalətlərdə və hətta bir qədər Cənuba və xeyli Şərqə doğru İrandilli tayfalar məskunlaşmamışdılar. İrandilli tayfalar Manna dövlətinin əhatə etdiyi ərazilərdən xeyli uzaqda məskunlaşmışdılar və Urmiyayanı hövzəyə soxula bilməmişdilər. Hətta bəzi tədqiqatçıların söylədiyi kimi e.ə. I minilliyin əvvəllərini İrandilli köçərilərin Ön Asiyaya gəlmələrinin erkən tarixi kimi qəbul edildikdə də onların öz mühacirətlərinin erkən dövrlərində yerli türk mənşəli tayfalara (mannalılar və digərlərinə)elə bir mühüm təsir göstərmələri ilə razılaşmaq olmaz. S. Qaşqay[95]

E.ə. IX əsrin ortalarından ta Midiya dövlətinin təşəkkülünə kimi Urmiyayanı hövzədə əsas siyasi qüvvə Urmiyayanı hövzənin yerli əhalisini birləşdirən, köçəri tayfaların basqınlarının qarşısını alan və onlardan öz marağı üçün istifadə edən, bəzən də onlarla ittifaqda öz rəqiblərinə güclü zərbələr vuran Manna dövləti idi. Bu ərazidə sonradan Midiya dövləti qurulduqdan sonra və hətta XX əsrin əvvəllərinə qədər bu ərazilərdə İran ünsürü və İran dilləri əhəmiyyətli rol oynamamışdı.^[96]

Şəxs adlarının və toponimlərin təhlili Manna dövləti əhalisinin (mannaların) türk mənşəli olduğunu sübut edib. Prof. Qiyasəddin Qeybullayev əsərlərində Manna etnonim, toponim və şəxs adlarının mənalarını açaraq izah edə bilib. İqor Dyakonov Manna dövlətinin Diyala çayının yuxarı axarınadək Cənub əyalətlərinin əhalisini kutilər və lulubilərin, Diyala və Kərxa çaylarının yuxarı axarındakı əhalini isə kassilərin varisləri hesab edir.^[97]

Assuriya qaynaqlarında Urmiyaboyu ərazisinin Cənub hissəsi uzun müddət Zamua adı altında tanınır. İlk dəfə onun adı II Adadnerari (e. ə. 911–891) yazılarında^[98] zəbt etdiyi dövlətlər sırasında çəkilir.^[99] Artıq e. ə. IX əsrin əvvəlində burada bütün Zamuanı, yaxud hər halda onun xeyli hissəsini əhatə edən birləşmə əmələ gəlir, onun başında Daqara vilayətinin tayfa başçısı Nur-Adad dururdu.^[100] Daqara vilayətn şimal-şərq və şərq ölkələrinin bir növ qapısı idi, buna görə də assurlar onu işğal etməyə xüsusi maraq göstərirdilər. E.ə. 881-ci ildə Zamua üzərinə yeriyən II Aşşurnasirapal (e. ə. 883–859) məlumat verir ki, zamualılar istilaçıların yolunu kəsmək üçün Babit aşırımında (indiki Dərbəndi Bazian^[101]) müdafiə divarı hörmüşlər, lakin onlar basqının qabağını ala bilməmişlər və II Aşşurnasirapal Daqara "ölkəsinin" Birutu, Uze və Laqalaqa qalalarını ətraf məskənlərlə birlikdə işğal etmiş, çoxlu qənimət ələ keçirmiş və əsirlər tutub aparmışdı. Assurların Daqaraya tərəfdar olan qonşu vilayətlərə hücum edib, Bara, Bunasi və Larbusa şəhərlərini tutmasından istifadə edərək, Nur-Adad öz mövqelərini möhkəmləndirir, lakin assurlar yenidən qalib gəlir və bu dəfə Birutu qalasını yandırırlar.^[102]

E.ə. 880-ci ildə Zamua əhalisi yenidən yürüş edən II Aşşurnasirapalın qoşunları ilə mübarizə aparırlar. Bu zaman Zamuanın başında artıq Ameka dururdu. Qaynaqlar onu "çar" adlandırır və paytaxtın – Zamri şəhəri olmağı haqqında məlumat verir.^[103] Ameka istilaçılara inadlı müqavimət göstərirdi, lakin məğlubiyyət qarşısında paytaxtı "çar şəhəri" Zamrini tərk edib qoşunla birlikdə Etini dağlarına çəkildi. II Aşşurnasirapal təqibi davam etdirərək ölkəni viran qoydusa da çarın özünü ələ keçirə bilmədi. Kitabədən bəlli olur ki, Ameka imkan tapıb Sabua dağında yerini möhkəmlətmişdi. Gorünür, Amekanın ərazisi kifayət qədər geniş idi. Etini və Sabua dağları bir-birindən uzaqda yerləşirdi, çünki Aşşurnasirapal Lallu və Edir çaylarından, Su və Elaniu dağlarından keçməli olmuşdu. Assurlar nəticə etibarilə Amekanı ram edə bilmədilər. Kitabədə Zamuanın paytaxtı Zamrinin, Arazitku, Ammaru, Parsindu, İritu, Suritu qalalarının 150 ətraf məskənlə birlikdə tutulmasından danışılırsa da, Ameka üzərində qəti qələbə çalındığı haqqında məlumat verilmir. Əhali Aziru və Simaki dağlarına çəkilir, Mesu şəhərində yerini möhkəmlədir.^[104][105]

İstehkamlarla möhkəmləndirilmiş Ammali şəhərinin başında duran Araştua assurlara qarşı Ameka ilə birgə çıxış edir. Kitabədə verilən məlumata görə, adları çəkilən şəhər-qalalardan başqa, daha bir neçə şəhər-qala da işğal olunmuşdu. Bunlar sabininin idarə etdiyi Kisirtu şəhəri və onu əhatə edən on məskən, habelə Kirtiaranın idarə etdiyi bareanlıların şəhərləri idi. Ehtimal ki, onlar da Araştuaya tabe idilər, çünki kitabədə bu şəhərlərin qarət edildiyi bildirildikdən sonra deyilir ki, Aşşurnasirapal Araştuanın şəhərlərindən çıxıb getmişdir.^[106] Lakin, görünür, Araştua özü ondan xeyli güclü olan Amekadan asılı idi; assurlar yalnız Amekanı "çar" adlandırırdılar. Amekanın çar şəhərlərində ələ keçirilmiş qənimət başqa şəhərlərdə ələ keçirilən qənimətə nisbətən daha zəngin və daha rəngarəng idi. Assurlar dəfələrlə məlumat verirlər ki, Zamridə "onun (Amekanın) əmlakıvə mülkiyyəti", çoxlu "mis əşya, vaza, qab-qacaq, mis cam, məcmeyi, qızıl suyuna çəkilmiş sini, onun sarayının sərvətləri, onun topladığı xəzinə" ələ keçirilmişdir.^[107]

Ameka çarlığında şəhər-qalalardan əlavə, "çar" şəhəri Zamri olması, ələ keçirilmiş qənimətin təsvirindən və siyahısından görünən yüksək dərəcədə inkişaf etmiş peşəkar sənətlər göstərir ki, Zamua vilayətlərində sinfi cəmiyyət və ilkin dövlət quruluşu əmələ gəlmişdir. II Aşşurnasirapal Zamua zonasında uzun müddət qaldığına görə burada düşərgə salır və Zamua ərazisinin ayrı-ayrı şəhərlərinə vaxtaşırı basqınlar edir. Assurlar Zamuanın zəbt olunmuş hissəsində əyalət yaradır və daimi nəzarət üçün Dur-Aşşur qalasını tikirlər. Onlar ölkənin bu hissəsini sonralar Zamua və ya Mazamua adlandırırlar.^[109] Vilayətin qalan hissəsinə isə Daxili Zamua deyilirdi (Zamua sa bitani).^[110]

Nikdiaranın adı yenidən V Şamşi-Adadın (e. ə. 823–810-cu illər) kitabəsində Mekdiara^[111][112] formasında çəkilir. Kitabədə Mekdiaranın oğlu Şarsinaya qarşı mübarizədən bəhs olunur. V Şamşi-Adad e. ə. 821–820-ci illərdə apardığı hərbi yürüşlər zamanı Şarsinanın 300 yaşayış məskənini ələ keçirir.^[113] E. ə. IX əsrdə Urmiyayanı rayonunun qərbində mühüm bir siyasi qurum çar II Tukulti-Ninurtanın (e. ə. 890–894-cü il) səlnamələrində adı ilk dəfə çəkilən Gilzan dövləti idi.^[114]

Aşşurnasirapalın Zamuaya qarşı yürüş etdiyi zaman Gilzan Xubuşkiya və Hartiş "ölkələri" ilə birlikdə assurlara bac verərək qarətlərin, dağıntının, kütləvi qırğının qarşısını almışlar130. Assuriya hökmdarlarının Gilzan üzərinə çox tez-tez yürüş etmələri bu ölkənin assurlar üçün necə böyük əhəmiyyətə malik olduğunu göstərir. Ölkəni çarlar idarə edirdilər. Burada e. ə. IX əsrin birinci yarısında və ortalarında Asu, sonra isə Upu hökmdar idi.^[115][116] Uzun müddət hökmranlıq etmiş Asu e. ə. 856-cı ildə III Salmanasarın pişvazına "öz qardaşları və oğulları ilə birlikdə" çıxır. Bu, sübut edir ki, Asu artıq tayfa başçısı deyil, suveren irsi hökmdardır. III Salmanasarın Gilzandakı məbədə zəfər sütunu stelasını qoymağına baxmayaraq assurlar elə bu dəfənin özündə də ölkəni qarət etməmiş, bac olaraq davar, qara-mal, at, ikihürgüclü dəvələr, şərab və s. almaqla kifayətlənmişdilər.^[117]

IX əsrin axırlarında güclənmiş Urartu dövləti Gilzanı işğal edib öz ərazisinə qatdı.^[118] Yuxarıda adı çəkilən qurumlar hələ Aşşur təcavüzünə qarşı dura bilmirdi; məğlubiyyətə uğrayır və ondan asılı vəziyyətə düşürdü, lakin onların aşşurlulara qarşı mübarizədə müvəffəqiyyət qazanmaları da mümkün idi — Aşşur mənbələri rəqiblərin qələbələri haqqında heç vaxt məlumat vermir. Bəzi əyalətlərin birgə çıxışları, onların uzunmüddətli müdafiələri e. ə. I minilliyin əvvəllərində Urmiyanı əyalət ərazilərinin birliyini və müstəqil hərbi siyasi mövcudluqları imkanını təmin edən iqtisadi səviyyənin artıq xeyli möhkəm olduğunu göstərir.

Həsənlitəpədən qazıntılar zamanı tapılmış əşyaların tipoloji müqayisəsi, həmçinin radio-karbon təhlil qədim qalada binaların əksəriyyətinin təqribən e. ə. 1000-ci ildə tikildiyini göstərir.^[119] Həsənluda aşkar edilmiş şəhər mixi yazılı mənbələrdə adı çəkilən şəhərlərdən hələ heç biri ilə eyniləşdirilmir, lakin qazıntılar həmin dövrdə göstərilən ərazidə yüksək tikinti texnikasına və sənətkarlıq istehsalına malik olan möhtəşəm şəhər-qalanın mövcudluğunu — bu ərazinin mədəni-iqtisadi cəhətdən xeyli inkişaf etdiyini söyləməyə imkan verir. Arxeoloji tapıntıların, mixi yazılı mənbələrin məlumatları ilə müqayisəsi Urmiyayanı əyalətlərdə erkən dövlət qurumlarının hələ çox əvvəllər təşəkkül tapdığını göstərir.

E.ə. I minilliyin əvvəllərindən yazılı mənbələrin də təsdiq etdiyi kimi indiki Güney Azərbaycan ərazisində mərkəzləşmiş dövlət yaranması prosesi başlayır. Mixi yazılı mənbələrdən bizə müxtəlif tayfaların adları, daha güclü qonşularından asılı vəziyyətə düşüb tədricən qaynayıb – qarışan çoxlu xırda birliklər məlumdur. E.ə. IX əsrdən bu ərazidə Manna hökmdarlığı fərqlənməyə başlayır. Sonralar bu dövlət Güney Azərbaycanın bütün ərazilərini öz tərkibində birləşdirdi, Assuriya və Urartunun işğalçılıq yürüşlərinə qarşı fəal mübarizə apardı.

E.ə. I minilliyin əvvəllərini R. Girşman İran yaylası tarixində qaranlıq dövr adlandırır. E.ə. I minilliyin ilk əsrləri arxeoloji baxımdan müxtəlif mədəniyyətlərə məxsus ünsürlərin qaynayıb – qarışması, keramika və metal məmulatlarının hazırlanmasında yeni cizgilərin meydana çıxması ilə səciyyələnir. Yazılı mənbələrdə bu, əvvəllər burada yaşamış etnik qrupların dillərindən fərqlənən dildə meydana çıxmış şəxs adlarında və etnotoponimik adlarda öz əksini tapmışdır.

Bütün bu dəyişikliklər e.ə. I minilliyin əvvəllərindən bu əraziyə sonrakı yüzilliklərdə əhəmiyyətli rol oynamağa başlamış müxtəlif etnik qrupların – İrandillilərin daxil olması ilə əlaqədar idi, lakin bu hadisələrdən xeyli əvvəl, e.ə. I minilliyin əvvəllərində Urmiyayanı Zaqroş zonasında müxtəlif birləşmələr yaranması burada ilk iri siyasi birləşmənin – Manna dövlətinin meydana gəlməsi üçün zəmin hazırlayır.

Manna dövləti qədim ənənələri olan bir ərazidə, qədim tarixin çox böyük bir kəsiyində iqtisadi və mədəni cəhətdən öndə gedən bir ərazidə meydana gəlmişdi. Manna e.ə. III – II minilliklərdə bu regionda mövcud olmuş Kuti, Lulubi və kassilərin bilavasitə varisi idi.

III Salmanasarın hökmranlığının on altıncı ilindəki (e. ə. 843-cü il) yürüş təsvir edilərkən məlumat verilirdi ki, çar Daxili Zamuada məskənləri tuta-tuta Manna ölkəsinə çatmışdır, lakin salnamələrdə Mannanın qarət və işğal edilməsindən, yaxud ondan bac alınmasından bir kəlmə də danışılmır. Görünür, assurlar ya Mannanı istila edə bilməmişdilər, ya da bu ölkənin yalnız sərhədlərinə gedib çatmış, sonra dönüb qonşu Allabriyanın üzərinə yerimişdilər. E. ə. 829-cu ilin salnamələrində Mannanın adı darmadağın edilmiş ölkələrin adları sırasında çəkilir.^[120]

III Salnamasar artıq qocalmışdı və Assuriya qoşunlarına bu dəfə sərkərdə Dayan-Aşşur başçılıq edirdi. Assuriya kitabəsində yazılmışdır:

Mən mannalı Udakinin məskənlərinə yaxınlaşdım. Mannalı Udaki mənim silahımın parıltısından dəhşətə gəlib, canını qurtarmaq üçün öz çar şəhəri Zirtanı tərk etdi. Mən onun dalınca düşdüm. Saysız-hesabsız qaramalını, qoyunlarını, mülkiyyətini apardım. Şəhərlərini viran qoydum, dağıtdım, od vurub yandırdım.[24]

Məğlubiyyətə baxmayaraq Manna təslim olmadı, baç vermədi. Assurlar ancaq qənimət ələ keçirməklə kifayətləndilər. III Salmanasarın dövründən başlayaraq mixi yazılı mənbələrdə ardıcıl olaraq Manna hökmdarlarının adı və onların paytaxtı Zirta şəhərinin (sonralar bu şəhər İzirtu adı ilə qeyd olunur) adı çəkilir.

Hökmdar Udakidən sonra e.ə. 737-ci il yüruşləri ilə əlaqədar III Tiqlatpalasarın və II Sarqonun e.ə. 718-ci ilə aid kitabələrində Manna hökmdarı İranzunun adı çəkilir.^[121] Manna özünün ən parlaq çiçəklənmə dövrünə, görünür hökmdar İranzunun sələfləri və onun öz hakimiyyətinin əvvəllərində çatır. İranzunun sələflərinin adları bizə məlum deyildir, belə ki, həmin dövrdə Manna ilə daha çox toqquşan Urartu hökmdarı öz kitabələrində Manna hökmdarlarının adlarını çəkmirlər. Onlar ümumiyyətlə nadir hallarda öz rəqiblərinin adlarını çəkirlər, lakin həmin dövrdə Mannanın Urartu əleyhinə hücuma keçməsi faktının özü Mannanın gücləndiyini göstərir. Buna Aşşurun Mannada hərbi əməliyyatlar aparmaması da şərait yaradırdı. Aşşur hökmdarı III Tiqlatpalasar artıq Aşşuru xeyli dərəcədə narahat edən madaylarla mübarizə ilə məşğul idi. III Tiqlatpalasarın e.ə. 744 və e.ə. 737-ci illərdə madaylar əleyhinə apardığı hərbi yürüş marşrutlarının İ. M. Dyakonov tərəfindən aparılmış təhlili göstərir ki, bu yürüşlərin yolları Mannanın şərq sərhədləri boyunca keçmiş, lakin onun ərazisinə toxunmamışdır.^[122]

Bu Mannanın bir hərbi qüvvə kimi varlığını, eləcə də onun Aşşur ilə dostluq münasibətlərini göstərir.^[123] III Tiqlatpalasar həmin dövrdə Urartu ilə də mübarizə aparırdı və bu mübarizədə sonuncunun zəifləməsi nəticəsində Mannanın vəziyyəti yüngülləşdi.^[124] Manna dövlətinin böyüklüyü barədə biz II Sarqonun nəzarətindən azad olmağa çalışan asılı əyalətlər və onun tabeliyində qalan əyalətlər haqqındakı müfəssəl məlumatına əsasən təsəvvür yarada bilərik. Urartu görünür öz qüvvələri ilə Manna ilə bacara bilməmişdir və ona görə də Mannaya tabe olub müstəqilliyə cəhd göstərən əyalətlər arasında özünə dayaq axtarmışdır. Naxçıvan və Manna ərazilərində aşkar edilmiş arxeoloji materiallarda izlənilən sıx mədəni əlaqələr belə deməyə imkan verir ki, görünür müəyyən dövrlərdə Mannanın sərhədləri Araz çayından şimala uzanmış və Manna dövləti özünün gücləndiyi dövrlərdə geniş bir ərazini əhatə etmişdir.^[125] İranzunun hakimiyyətinin sonunda Manna hökmdarının mövqeyi bir qədər zəifləyir. Zikertu əyaləti ilə birlikdə Şuandaxul və Durdukka şəhərləri də onun əleyhinə çıxır. II Sarqonun köməkliyilə onlar yenidən Mannaya tabe edildilər.

Assur çarı III Tiqlatpalasarın hakimiyyətə gəlməsi Ön Asiyada siyasi vəziyyəti dəyişdirdi. Onun inzibati və hərbi islahatları Assuriya dövlətini möhkəmləndirdi, ordusunu dövlətin işğalçılıq alətinə çevirdi. O, Assuriyanın beynəlxalq nüfuzunu qaldırmaq üçün ənənəvi hərbi yürüşlərə yenidən başladı. E.ə. 743-cü ildə assurların Urartu qoşunlarına ağır zərbə endirməsi ilə Urartu çarlarının Manna üzərinə yürüşləri kəsildi. Sonrakı illərdə Urartu torpaqlarında onlara vurulan yeni zərbələr urartuların bəzi Manna vilayətlərinə göz dikməsinə son qoydu.^[126]

Manna hökmdarlarının əl-qolu açıldı. Dövlətin çiçəklənmə çağı başlandı. Manna hökmdarı İranzu yaranmış vəziyyətdən bacarıqla istifadə etdi. O, Assuriyanın Urartunu üstələdiyi bir zamanda assur çarı ilə yaxınlıq yaratdı. Bundan istifadə edib, Urartunun tutduğu Manna vilayətlərini geri aldı. Manna hərbi-iqtisadi vəziyyətinə görə artıq Urartudan çox geri qalmırdı. Tiqlatpalasar e.ə. 737-ci ildə Midiya yürüşü zamanı Mannanın yalnız güney dağlıq hüdudlarından keçmiş, Cağatu düzü və Qızılüzən çayı vadisindəki Manna torpaqlarına enməmişdi. Qaynaqlarda Tiqlatpalasarın işğal etdiyi ölkələr içərisində Mannanın adı çəkilmir. Görünür, Assuriya Urartu ilə savaşda daha bir güclü düşmən qazanmaq istəmirdi. Əksinə, Assuriya ilə Manna Urartuya qarşı birgə mübarizədə təbii müttəfiq sayılırdılar. II Sarqonun yazılarında Tiqlatpalasarın İranzu ilə şəxsi görüşünə işarə edilməsi də bunu göstərir.^[126]

İranzunun vaxtında Güney Azərbaycanın demək olar ki, bütün torpaqları onun hakimiyyəti altında idi. Ucqar bölgələr: Karall, Allabriya, Andiya, Zikertu Mannadan asılı olub, onun canişinləri sayılırdı. İranzu Manna vilayətlərini mərkəzi hakimiyyətə tabe edib, ölkədə canişinlik sistemi yaratdı. Onun vaxtında Mannanın quzey hüdudları Araz çayına, güneydə Parsua və Midiya hüdudlarına çatırdı. Urmiya gölünün günbatarında yerləşən Gilzan vilayəti də Mannaya qatılmışdı. Beləliklə, Manna gələcək Atropatena dövləti hüdudlarında yerləşə bilmiş, qədim Şərqin dörd qüdrətli dövlətindən biri olmuşdu.^[126]

İranzunun zamanında Manna dövlətinin güclənməsi bəzi asılı ucqarları narazı salırdı. Onlar Mannadan ayrılmağa çalışırdılar. Mannanın xarici siyasəti ilə bağlı ikitirəlik yaranmışdı. Assuriya ilə yaxınlıq siyasətini müdafiə edən vilayətlər çoxluqda idi. Bu siyasi yönüm Mannanın bütövlüyünü qoruyur, Urartunun Urmiya gölü bölgəsində işğalçılıq istəklərini boşa çıxarırdı. Bu qüvvələrin başında İranzu özü dururdu. O, Assuriyanın hərbi-siyasi qüdrətinə üstünlük verir, onunla müttəfiq münasibətlərini qoruyub saxlıyırdı. Andiya, Zikertu, Uişdiş kimi bölgələr isə Urartunun fitnəsinə uyur, onun təhriki ilə birləşməyə çalışırılar. Bu canişinliklərin ayrılma meyilləri Mannanın bütövlüyünü parçalaya bilərdi.^[126]

Urartu çarı I Rusa Zikertu canişini Metattini İranzuya qarşı qaldıra bildi. E.ə.719-cu ildən Mannanın Şuandahul və Durdukka şəhərləri Metattinin piyada və atlılarının köməyinə arxalanıb üsyan etdilər. Assur çarı II Sarqon Manna ilə ittifaqı pozmadı. O, İranzunun xahişi ilə işə qarışdı və hakimiyyətinin son illərində zəifləmiş Manna hökmdarının köməyinə qoşun göndərdi. İranzu üsyanı yatıraraq, həmin şəhərləri yenidən özünə tabe edə bildi. Qədim ittifaq ənənəsinə uyğun olaraq, bu şəhərlərin əhalisi tərpənən mülkiyyəti ilə Assuriyaya göndərildi. Bundan başqa, Urartu çarı ilə müqavilə bağlanan Sukka, Bala və Abitikna şəhərlərinin əhalisi Suriyaya köçürüldü.^[126]

İranzunun ölümündən (e. ə. 719 və 716-cı illər) sonra onun oğulları arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başlandı. Atası İranzunun siyasətini davam etdirən və Aşşur tərəfdarı olan böyük oğlu Aza hakimiyyətə keçdi, lakin o çox az hakimiyyət sürdü və tezliklə Urartu ilə ittifaq tərəfdarları tərəfindən məğlubiyyətə uğradı. Urartu ilə ittifaq bağlamış Manna canişinləri uişdişli Baqdatti və zikertulu Metatti Azanın əleyhinə çıxdılar.^[127] Aza öz dövləti ərazisində müdafiəyə çəkilməyə məcbur oldu. O, "çıxılmaz Uauş dağı"nda (Səhənd) möhkəmləndi, lakin düşmənlərini yənə bilmədi və öldürüldü. Azanın öldürülməsindən qəzəblənən Assur hökmdarı II Sarqon qatilləri cəzalandırmaq üçün e.ə. 716-cı ildə Mannaya yürüş etdi. Bu haqqda Dur Şarukkin (Xorsabad) sarayının V zalındakı divar yazısında deyilir:

...Hakimiyyətimin altıncı ilində Urartulu Ursa, Mannalılar ölkəsinin canişinləri Uişdişli Baq [dattini və] Zikertulu [Metattini] Şarrukinin (Assuriyalı) və hökmdarlarının oğlu Azanın əleyhinə qaldırdı və [....] Mannalılar ölkəsində qiyam edib, sıldırım Ua[uş] dağında öz hökmdarları Azanın meyitini atdılar. Manna ölkəsinin intiqamını almaq və onu Assuriyanın tabeliyinə qaytarmaq üçün Aşşura, mənim ağama əllərimi ucaltdım və Uauş dağında, Azanın meyitinin atıldığı yerdə Baqdattinin dərisini soydum və Mannalılara göstərdim. Ullusununu, onun (Azanın) qardaşını taxta əyləşdirdilər, mən də ona bütün [....] Mannalılar ölkəsini tabe etdim.[128]

Azanın ölümündən sonra hakimiyyətə onun qardaşı Ullusunu keçirildi. Aşşurlular, əlbəttə müttəfiq dövlətni itirilməsi ilə razılaşa bilməzdilər və II Sarqon öz hakimiyyətinin VI, VII və VIII illərində Mannanın özünü və ondan ayrılmış əraziləri tabe etmək üçün yürüş edir. II Sarqon sonra Mannanın özünün paytaxtı İzirtunun üzərinə hucuma keçdi, mannalılarla qanlı döyüş təşkil etdi, İzirtu yaxınlığında yerləşən Zibia və Armait qalalarını ələ keçirdi. Görünür həmin qalalar İzirtuya girəcəyi qoruyurmuşlar. Bu haqqda II Sarqonun Dur – Şarukkin sarayındakı kitabəsində deyilir:

[Mannalı Ullusunu....] ilahi Aşşurdan [....] ölkəsinin pərən-pərən olmasına [....] Urartulu Ursaya arxalandı və Karallalı Aşşurleni və Allabriyalı İttini mənim əleyhimə qaldırdı, Urartuya qulluq etməyə çağırdı. Ürəyimin [qəz]əbi ilə çəyirtkə kimi mən bu ölkəni bürüdüm. Mən İzirtunu, Mannalılar ölkəsində olan onun çar şəhərini məhv etdim, qartal kimi onlara böyük qırğın törətdim, İzirtunu yandırdım və Zibiya ilə Armait (şəhərlərini) zəbt etdim. Mannalı Ullusunu və onun bütün ölkəsi bir nəfərə kimi yığışıb ayaqlarımı qucaqladılar; mən (onları) əfv etdim, Ullusununun günahlarını bağışladım və [atasının] hökmdar taxtına (əyləşdirdim). Allabriyalı İttini ailəsi ilə birlikdə köçürdüm; Karallalı Aşşurleni [....], Qanu[....] şəhərini [....] Niksamanm vilayətini mən zəbt etdim.[128]

Mannada daxili çətinliklərdən istifadə edən urartulu I Rusa Ullusunun 22 qalasını tutdu və mannalı canişini Dayaukkunu ona qarşı qaldırdı.^[129] E. A. Qrantovski müəyyən etmişdir ki, digər canişinlərlə birgə qiyam edən Dayaukku Mannaya tabe olan Missi ölkəsinin hakimi idi.^[130] Ullusunu olduqca ağır vəziyyətə düşdü. O, Aşşurun himayəsindən qurtulmaq və Urartu tərəfindən yardım almaq istəyindən əl çəkməli oldu. II Sarqon onu bağışladı, "bütün günahlarından keçdi" və Manna taxtında saxladı. Həmin dövrdən Ullusunu II Sarqonu müdafiə etdi və Urartu ilə mübarizədə ona yardım göstərdi. Mannalılar Aşşur qoşunlarını taxıl məhsulları, ot-ələf, at, iri və xırdabuynuzlu heyvanlarla təchiz edirdilər.^[32] II Sarqonla Ullusunu arasında müqavilə bağlandı. Bu müqaviləyə əsasən sonuncu özündən əvvəlki hökmdarlara nisbətən Aşşurdan müəyyən imtiyazlar aldı. II Sarqon məlumat verir:

...Hakimiyyətimin yeddinici ilində Urartulu Rusa Mannalı Ullusunuya xəyanət edib, onun 22 qalasım zəbt etdi. O, Manna canişini Dayukkunun oğlunu zamin götürdü və Ullusunu haqqında yalan söz deyib şübhə yaratdı. Aşşura, [mənim ağama] əllərimi ucaltdım, bu 22 qalanı mən mühasirəyə aldım, zəbt etdim və Assuriyanın hüdudlarına daxil etdim. Mən Dayukkunu ailəsi ilə birlikdə köçürdüm, məzlum olmuş Mannalılar ölkəsini bərpa etdim. Nairi hökmdarı Yanzudan onun Hubuşkiya şəhərində bac (aldım). Urartulu Ursanın vilayətində 9 şəhərini [....], [....] onların mal-qarasını [....], qalalarını, ətraflarındakı məskənlərlə birlikdə [....], Andiyalı Telusinanın vilayətində [....] zəbt etdim. 4200 adamı mal-dövləti ilə birlikdə əsir apardım; bu qalaları mən sökdüm, dağıtdım, [od vurdum]. Öz hökmdar heykəlimi hazırlatdım, onun üstündə mənim hakimim Aşşurun qələbəsi haqqında yazdırdım və İzirtuda, Manna[lılar ölkəsinin hökmdar şəhərində ucaltdım].[131]

II Sarqonla Ullusunu arasında müqavilə bağlandı. Bu müqaviləyə əsasən sonuncu özündən əvvəlki hökmdarlara nisbətən Aşşurdan müəyyən imtiyazlar aldı. II Sarqon məlumat verir: "onların ağası, hökmdar Ullusunuya fəxri süfrə açdım, onun taxtını atası İranzununkundan hündur yüksəltdim".^[132] Görünür, müqaviləyə əsasən II Sarqon urartulular tərəfindən zəbt edilmiş və öncə Aşşura birləşdirilmiş 22 qala və iki möhkəmləndirilmiş şəhəri Mannaya qaytarmalı olmuşdur.^[133] Urmiya gölündən cənubda yerləşən bu qalalar Dayaukkunun tabeliyində idilər.^[134] Urartu koalisiyasının məğlubiyyəti ila nəticələnən Uauş dağı yaxınlığındakı döyüşdən sonra II Sarqon Urmiya gölünün şimal sahilləri boyu yürüşünü davam etdirdi. Subi əyalətindəki bir çox qalalar, eləcə də Sanqibutu (Qədim zəngi boyunun yaşadığı vilayət^[135]) əyalətindəki zəngin Ulxu (Ulxunun Mərənd vadisində yerləşdiyi güman olunur.^[136][137] Mərənd vadisinin şərq hissəsində Livar kəndi yaxınlığında e. ə. VIII əsrə aid edilən şəhər tipli böyuk Urartu qalası aşkar edilmişdir.^[138]) şəhəri Mannaya qaytarıldı.

Ullusununun hakimiyyəti dövründə Mannanın vəziyyəti elə möhkəmləndi ki, artıq II Sarqonun varisləri dövründə o Aşşurun üstünlüyünü tanımaqdan imtina etdi və hətta bəzi Aşşur yaşayış məskənlərini ələ keçirə bildi.^[139] Aşşur hökmdarı Sinaxxerib (e. ə. 705–681-ci illər) Mannaya hücum etməli oldu, lakin bu hərbi yürüş görünür o qədər də müvəffəqiyyətli keçməmişdir. Belə ki, Sinaxxerib ancaq əsir ələ keçirməklə kifayətlənməli olmuşdur.^[140]

Eyni zamanda Urartu da şərq əyalətlərinə olan iddialarından əl çəkməmişdi. I Rusanın oğlu II Argiştinin dövründə Urartu bu istiqamətdə öz hərbi yürüşlərini yenidən həyata keçirdi. Bunu Savalan dağının cənub yamacındakı qayaüstü iki kitabə də təsdiq edir. Kitabələrdə Arxu əyalətinə hərbi yürüşdən, çaya qədər Uşulu və Buku ölkələrinin işğalından bəhs olunur.^[141] Geri qayıdanda urartulular üzərinə xərac qoyulmuş Qirduni, Qituxani, Tuişdu ölkələrini və Rutumni şəhərini zəbt edirlər. Ələ keçirilmiş qalalardan biri Argiştiirdu ("Argiştinin canişini") adlandırılır.^[142]

Mannanın növbəti hökmdarı Ahşerinin adı Asarxaddonun (e. ə. 680–669-cu illər) məlumatlarından birində çəkilir. Aşşurla mübarizədə Ahşeri "Mannalılar ölkəsinın əyalətlərində" yerləşən kimmerilərin və skiflərin yardımından istifadə edirdi."^[143] Asarxaddon özünü "Mannalılar ölkəsinin əhalisini, ram edilməyən kutiləri pərən-pərən salan, onları xilas edə bilməyən müttəfiq-skif İşpakanın qoşununu qılıncdan keçirən" kimi qələmə versə də Manna ona tabe olmamışdı.^[144]

Aşşur allahının orakuluna verilən sorğularda Asarxaddon addımbaşı soruşur ki, atlar və qoşunla birlikdə aşşur rəisləri Midiya ölkəsindən xərac toplamağa gedəndə mannalılar onun xərac toplayanlarına hücum edəcəklərmi.^[145] Ahşerinin hakimiyyəti dövründə Aşşur əleyhinə midiyalılar üsyan qaldırdıqda mannalılar onlarla birlikdə çıxış etdilər. Güman edildiyi kimi Kaştaritinin başçılıq etdiyi madayların birliyi xalq hərəkatı nəticəsində yaranmışdı.^[146][147]

Kaştaritinin, mannalıların və müttəfiq kimmerlərin qoşunları Aşşurla mübarizədə qələbə çaldılar. Orakula sorğularda Kaştaritinin, kimmerlərin və mannalıların birləşmiş qoşunlarının tutmaq istədikləri müxtəlif şəhərlər sadalanır.^[148] Sorğulardan birindən görünür ki, Asarxaddon öz düşmənləri ilə danışıqlar aparmaq qərarına gəlir; məqsəd onların birliyini parçalamaq idi. O, madayların və ehtimal ki, mannalıların da yanına qasid göndərir; öz qızını skif hökmdarı Partatuaya ərə verib verməmək məsələsini müzakirə edir.^[149] Digər məlumatdan görürük ki, o kimmerləri öz tərəfinə çəkməyə cəhd göstərərək mannalılar əleyhinə çıxmaq qərarına gəlir, lakin aşşurlular öz qüvvələrinə o qədər də əmin deyildilər. Aşşur hərbi başçılarından biri Asarxaddona müraciətnaməsində məsləhət görür ki, ordunun hamısını birdən Manna ərazisinə yeritməsin, təklif edir ki, hər ehtimala qarşı geri çəkilmək hadisəsi baş verərsə qoşunun sığına bilməsi üçün hərbi əməliyyatlar rayonunda qala tikilsin.^[150]

Ahşeri Aşşurbanapalın (e. ə. 669–627-ci illər) daha güclü təzyiqinin sınağından keçməli oldu. Həmin dövrdə Manna, Aşşurdan o qədər də gücsüz deyildi. Əvvəlcə Aşşurbanapal hətta sülh müqaviləsi vasitəsilə Manna tərəfindən zəbt edilmiş Aşşur qalalarının qaytarılmasına cəhd göstərir. Orakula müraciətində Aşşurbanapal soruşur: "Xocələrin rəisi Nabuşarrunusur adamlar, atlar və Aşşur hökmdarı Aşşurbanapalın hərbi qüvvələri ilə (birlikdə) mannalıların tutduqları Aşşur qalalarını (qaytarmaq üçün getməyə yığışır); (əgər o getsə), istər xeyirxah sözlə, (dostluq) müqaviləsilə, (istər savaş, döyüş, dava etməklə), istər hər hansı bir insan hiyləhərliyi ilə, nə olur-olsun, bu qalaları o qaytaracaqmı-sənin böyük tanrılığına məlumdur".^[151] Lakin Aşşur torpaqları sülh yolu ilə qaytarılmadı. Ahşerinin və Aşşurbanapalın qoşunları arasınla döyüş baş verdi və mannalılar məğlubiyyətə uğradılar. "Saysız-hesabsız kiçik yaşayış məskənləri ilə birlikdə səkkiz möhkəmləndirilmiş şəhər Ayuciaş, Paşa (…) Su, Busutu, Aşdiaş, Urkiyamun, Sixua, Naziniri, o cümlədən Urmeyate, Uzbia qalalarını və paytaxt İzirtunu əhatə edən yaşayış məskənləri" oda tutuldu və qarət olundu.^[152]

Aşşurlular çoxdan onlara mənsub olan, lakin Mannalılar tərəfindən ələ keçirilmiş Allabriya əyalətini və Aşşurla qonşuluqda yerləşən digər əraziləri özlərinə qaytardılar. Aşşurbanapal məlumat verir ki, o Ahşerinin əyalətlərini talayıb dağıtdı, onun bütün ölkəsini kiçiltdi, böyük qənimət və hədiyyələrlə sağsalamat Aşşura qayıtdı.^[153]

Bu məğlubiyyətdən sonra mannalılar Ahşerinın əleyhinə çıxdılar. Mənbələrin məlumatına görə "ölkə əhalisi" (nise mati^[154]) onun meyidini öz şəhərinin küçəsinə tullayıb cəsədini sürütlədilər. Onun qardaşlarını, ailəsini, nəslini qılıncdan keçirdilər.^[155] İ. M. Dyakonov bu üsyanı istismarçılar əleyhinə yönəldilmiş xalq üsyanı hesab edir.^[156] İ. H. Əliyev onun səbəbini hökmdar hakimiyyətinin despotik idarəyə çevrilməsində görür.^[157] Q. A. Melikişvili güman edir ki, narazılığa "Manna hökmdarlarının skiflər və kimmerlərlə iqtifaqa aludəçiliyi" və sonuncuların Manna torpaqlarında məskunlaşması səbəb olmuşdur.^[158] Bu üsyan Mannanın məğlubiyyətindən dərhal sonra baş vermişdir.

Aşşurbanapalın Ahşerinin bütün nəslinin "qılıncdan keçirilməsi" barədəki məlumatının əksinə olaraq Ahşeri öz oğlu Ualli ilə əvəz olunmuşdu. Ahşerinin əleyhdarları Aşşurlarla ittifaq tərəfdarları idilər və üsyan da onun köməkliyi olmadan hazırlana bilməzdi. Ahşerinin hətta öz paytaxtı İzirtunu tərk etdikdən sonra da, bir kitabəyə görə İştatti^[159], digərinə görə isə Atran^[160] qalasında möhkəmlənərək aşşurlara kəskin müqavimət göstərirdisə Ahşerini öldürən qiyamçılar aşşurlara daha çox kömək göstərmiş oldular. Ahşernnin oğlu Ualli Aşşurun qələbəsini etiraf etdi, aşşurluların iddia etdikləri bütün xəracları ödədilər və əlavə olaraq daha 30 at verdilər. O, oğlu Erisinini və qızını hökmdara girov göndərdi. Buna cavab olaraq Aşşurbanapal Mannaya özünün sülh elçisini göndərir.^[159]

Aşşurbanipalın "B silindri"ndəki kitabəsində Uallinin hakimiyyətə gəlməsi haqqında deyilir:

[Aşşur və] İştar mənim hökmdarlığıma hörmət etməyən Ahşerini onun qullarının əlinə verdilər. Onun [ölkə adamları] ona garşı qiyam qaldırdılar və onun meyitini küçəyə atdılar. Sonra onun oğlu Ualli onun taxtına əyləşdi.[161]

Manna dövlətinin adı çəkilən mixi yazılı mənbələrdə göstərilir ki, o, e. ə. 616-cı ildə Aşşurun Babillə son müharibəsinədək Aşşurun müttəfiqi olaraq qalmaqda idi. "Gedd salnaməsi" məlumat verir ki, Aşşuru ağır məğlubiyyətə uğradan Babil hökmdarı Nabopalasar (e. ə. 605-ci ildə ölmüşdür) aşşur əyanlarını və onlara köməyə gələn mannalıları əsir aldı.^[162] Gedd salnaməsində bu haqqda deyilir:

Nabu-apal-usurun (Nabopalasar) 10-cu ilində, ayar ayında o, Akkadın qoşununu yığdı və Purattu çayının kənarı ilə getdi; Suxeylilər və Xindanlılar onunla döyüşə girişməyib öz vergilərini onun qabağına qoydular. Ab ayında onlar xəbər verdilər ki, Assuriya qoşunları Kablindədir; Nabu-apal-usur onlara qarşı qalxıb, ab ayının 12-də Assuriya qoşunu ilə döyüş etdi, Assuriyanın qoşununu qırdı, Assuriyaya böyük zərbə vurdu, çoxlu qənimət apardı. Onların köməyinə gələn Manna və Assuriya əyanları zəbt edildilər. Həmin vaxt o Kablin şəhərini zəbt etdi. (Şimal ərazilərinə yürüşlər haqqında). 12-ci ilin ab ayında [....] əmri ilə Madaylı Ninəvaya qarşı [....] tələsib, Ninəva vilayətinin Tarbis şəhərini onlar zəbt etdilər [....]. O, Tiqlat çayının kənarı ilə enib, Aşşura hücüm etdi, şəhərdə döyüş etdi; [....] şəhəri dağıtdı, böyük adamlara qüvvətli zərbə vurdu, onun qənimətini zəbt etdi, əsir apardı. Madaylının köməyinə gələn Akkad çarı və onun qoşunu döyüşə çatmadılar, Aş[şur dağıdılmışdı]. Akkadın çarı və U[mak]iştar şəhər yaxınlığında bir-biri ilə görüşdülər, dostluq və ittifaq (müqaviləsi) bağladılar. [Umakiş]tar və onun qoşunu öz ölkəsinə qayıtdı, Akkad çarı və onun qoşunu öz ölkəsinə qayıtdı. .... ..14-cü ildə Akkad çarı Öz qoşununu yığdı [....]. Ummanmandanın çarı Umakiştar Akkad çarının qarşısına [....], bir-biri ilə görüşdülər Akkad çarı [....] və Umakiştar [....] Radan çayından keçdilər və Dəclə çayının sahili ilə getdilər [....] Ninəvanın əleyhinə [....] siman ayından ab ayına kimi 3 döyüş [....] şəhərə güclü zərbə vurdular.[163]

Aşşuru qəti olaraq tamamilə məğlubiyyətə uğradan madaylar Yaxın Şərqdə rəqabətsiz bir qüdrətli dövlətin əsasını qoydular. Onlar Manna dövlətini çox güman ki, e. ə. 615–610-cu illər arasında özlərinə tabe etmişlər.^[164][165] Lakin hələ bir müddət Midiyadan asılı bir dövlət kimi də olsa Manna öz müstəqilliyini saxlamışdı. Mannanın adı çəkilən sonuncu yazılı mənbə Bibliyadır. İeremiya kitabında Urartu dövləti, Manna və skiflər e. ə. 593-cü ildə madaylarla birlikdə Babil əleyhinə çıxışa çağrılırlar.^[166]

Mannada hökmdarlıq təsilatı irsi imiş. Bir-birinin ardınca hökmdarlıq edən Aza və Ullusunu İranzunun oğulları idilər. Aşşur hökmdarı Asarxaddonun müasiri Ahşeridən sonra Mannanı onun oğlu Ualli idarə edirdi.

Dövlətin başında irsi hakimiyyətə malik hökmdar dururdu. Dövlətin ərazisi hökmdarın təyin etdiyi canişinlər tərəfindən idarə olunan əyalətlərə bölünürdü. Q. A. Melikişvilinin göstərdiyi kimi bu canişinlərın bəziləri hətta irsi hakimiyyətə malik olmuşlar.^[167] Mannada hökmdar hakimiyyəti, görünür, qeyri məhdudluğa doğru gedirdi; hər halda onlar sərbəst hakimiyyətə can atmışlar. Məhz bu, hökmdarın və onun yürütdüyü siyasətin tərəfdarları və əleyhdarları arasında daimi mübarizəyə gətirib çıxarmışdır. Manna siyasət kursunu dəyişmək üçün sui-qəsdlər edilir, mövcud hökmdarlar hakimiyyətdən salınır və özlərinə yarayanlar hakimiyyətə gətirilirdi. Sui-qəsdlərin başında çox zaman hökmdarın oğlu və ya qardaşı dururdu. Məsələn, Aşşur tərəfdarı olan Azanı Urartu ilə müttəfiqlikdə olan qardaşı Ullusunu hakimiyyətdən salmışdı. Eyni zamanda II Sarqonun məlumatından görünür ki, Ullusunu "özünün böyükləri, ağsaqqalları, məsləhətçiləri, nəslinin nümayəndələri, canişinləri, ölkəsini idarə edən zadəganları",^[168] yəni hökmdar hakimiyyətini məhdudlaşdıran ağsaqqallar şurası^[169] sayılanlarla birlikdə II Sarqonu qarşılamağa çıxmışdı.

Hökmdar artıq hakimi mütləq idi. II Sarqonun dövrünə aid məlumatdan gördüyümüz kimi Manna hökmdarının tabeliyindən azad olmağa çalışan, "onun ölkəsini idarə edən canişinlərin və başçıların" sərbəstlik cəhdləri sıxışdırılır və məhdudlaşdırılırdı, onlar artıq özlərinə tabe ərazilərdə elə bir müstəqil hakimiyyətə malik deyildilər.

Yuxarıda göstərilən məlumatla II Sarqon qeyd etmək istəyir ki, Ullusunun özünün bütün qohum-əqrabası və Manna zadəganları ilə onu qarşılaması ona öz hörmət və dostluğunu göstərmək idi. Mətnin ardından məlum olur ki, Ullusunu özunün təhlükəsizliyini təmin etmək üçün hətta girov da götürmür^[170] əksinə II Sarqon üçün "özünün böyük oğluna hədiyyələr verməyi tapşırır". O, öz hökmdarlığını möhkəmləndirmək üçün Aşşur hökmdarına stella həsr edir.^[171]

Q. A. Melikişvilinin fikrincə Manna hökmdar oğullarının aşşurlara girov verilməsi faktı Manna hökmdarlarının da suveren hakimlər olduğunu göstərir.^[172] Hökmdar hakimiyyətinin möhkəmlənməsi, onun əyanlar tərəfindən müdafiə olunması, inkişaf etmiş iqtisadiyyat Mannanın Yaxın Şərqin iri dövlətlərındən birinə çevrilməsinə imkan verdi.

Manna əhalisinin dini baxışları haqqında yazılı mənbələrin məlumatı son dərəcə məhduddur, bu qaynaqlarda Urmiya gölü hövzəsinin qədim sakinlərinin sitayiş etdikləri tanrıların adı çəkilmir, məbədlərin adı göstərilmir. Əldə olan bir neçə məlumat belə güman etməyə əsas verir ki, mannalıların şəhərlərində ayrı-ayrı məbədlər varmış və bu məbədlərdə tanrıların heykəlləri qoyulubmuş. II Aşşurnasirapal Zamuada alınan qəniməti sadalayanda zamualı Amekanın paytaxtı Zamridə ələ keçirilən bütlərdən də xəbər verir. II Sarqon deyir ki, mannalılar çar Ullusunu ilə birlikdə Aşşura və öz tanrılarına təşəkkür duası oxumuşlar: "Onlar mənim səltənətimə Aşşurun və yaşadıqları ölkənin tanrılarının hüzurunda xeyir-dua vermişlər".

Arxeoloqlar Həsənlitəpədə qazıntı zamanı aşkara çıxarılmış məskənin binalarından birini məbəd hesab edirlər; bu binanın ortasında kərpic meydança vardı, güman ki, gətirilən qurbanları burada yandırırlarmış. Divarlardan birinin dibində pilləkanlı səki aşkar edilmişdir; səkiyə üçayaqlı dəmir çıraq qoyulmuşdu.^[173]

Yerli əhalinin dini görüşləri haqqında maddi mədəniyyət abidələri daha çox məlumat verir. Dəfn adətləri, keramika və metal məmulatının, silindrik möhürlərin və digər əşyaların üzərindəki təsvirlər əhalinin mənəvi həyatının xüsusiyyətlərini əks etdirir.^[174]

Həsənlitəpədən tapılmış qızıl camın yuxarı registrindəki təsvirlər tanrılara sitayişi və qurbanlar verilməsini xüsusilə parlaq şəkildə nümayiş etdirir.^[175] Qatırlar və öküz qoşulmuş üç döyüş arabasını ətəyi uzun, qolu qısa olan saçaqlı paltar geymiş allahlar sürürlər. Onların saçları bellərinə çatır. Tanrılara tərəf iki fiqur gəlir, ehtimal ki, kahinlərdir – biri qədəhdən şərab tökmək mərasimini icra edir, digəri ibadət edirmiş kimi əllərini qabağında tutmuşdur. İki xidmətçi onların ardınca qurbanlıq qoyunlar gətirir. Onlar da tanrılar və kahinlər kimi geyinmişlər, lakin saçları çiyinlərinədək kəsilmişdir.^[176]

Bu təsvir kompleksi allahlara şərab nəziri vermək mərasiminin icrasından, havaların məhsul üçün əlverişli olması naminə yalvarış və qurbanlar kəsilməsindən bəhs edən məhsuldarlıq mifləri ilə əlaqələndirilir.^[177] Camın üzərində təsvir edilmiş tanrıların baş geyimində qanadlara və buynuzlara bənzər şeylər vardır. Həsənlitəpədə minalı divar üzərində buynuzlu tanrının başının relyefli təsviri aşkar edilmişdir. Qanadların olması bu ərazidə geniş yayılmış hurri ənənəsi sayılır.^[178]

Qızıl camın üzərində təsvir edilmiş, öküz qoşulu döyüş arabasını sürən ilk tanrını tufan, hərb tanrısı ilə eyniləşdirmək olar ki, onun da atributu öküzdür.^[179] Bu tanrı aşşurluların tanrısı Adada, urartuluların tanrısı Teyşebaya, hurrilərin tanrısı Teşşəba (Teşuba) uyğundur.^[180] Qatırlar qoşulmuş döyüş arabalarının sürücüləri Mesopotamiya tanrıları olan Günəş tanrısı Şamaş və Ay ilahəsi Sin ilə tutuşdurulur.^[175]Mesopotamiya təsvirlərindən göründüyü kimi, bu tanrılar tez-tez Adad tanrısını müşayiət edirlər. Bunlar üçü birlikdə təbiətin xeyirxah qüvvələrinin təcəssümü olan tanrılar üçlüyünü təşkil edirlər. Adətən mifik rəvayətlərdə xeyirxah qüvvələr şər qüvvələrlə qarşılaşdırılır və şər qüvvələrlə daim mübarizə aparılır.^[181]

Qədim əhali vəhşi və ev heyvanlarına fövqəltəbii qüvvələr kimi isnad edir, bəzilərini tanrıların rəmzi, müttəfiqi və ya əksinə, düşməni sayırdılar.

Mesopotamiya və Kiçik Asiya tanrıları ilə yaxınlıq, Urmiya gölü hövzəsinin vilayətləri ilə həmsərhəd ərazilər arasında mövcud olmuş qonşuluq münasibətləri və əlaqələr sayəsində mümkün olmuşdur, lakin nəzərdən keçirilən ərazidə Aşşur və ya Urartu tanrılarının tam eyni olan tanrı təsvirləri tapılmamışdır.^[182] Məlumdur ki, qədim xalqların demək olar ki, hamısında təbiət qüvvələrinə sitayiş geniş yayılmışdı, lakin bu qüvvələr hər dəfə yerli şəraitə və adətlərə müvafiq olaraq təsvir edilirdi.

Nəzərdən keçirilən ərazinin qədim əhalisinin etiqadlarında dirilik ağacına sitayiş böyük yer tuturdu. Bu, Həsənlitəpənin, Marlıqtəpənin, Ziviyənin qədim əhalisinin incəsənətində də öz əksini tapmışdır. Sənətkarların hazırladıqları bir çox metal və sümük əşyalarda, möhürlərdə dirilik ağacı və yanlarında ayaq üstə durmuş və yaxud diz çökmüş heyvanlar təsvir olunur. Həsənlitəpədən tapılmış qab parçalarından birində, Marlıqtəpədən tapılmış möhürlərdə ağacın qabağında dayanan dağ keçisinin təsviri vardır.^[183]

Marlıqtəpədə aşkara çıxarılmış qədəhin üzərindəki təsvirdə də dirilik ağacının yanında qanadlı öküzlər dayanmışdır. Ziviyədə aşkara çıxarılmış qızıl pektoralın yuxarı registrində stilləşdirilmiş dirilik ağacı, onun yanında qabaq ayaqlarını qaldırmış dağ keçiləri, aşağı registrdə qanadlı öküzlər təsvir edilmişdir.^[183]

Dirilik ağacına sitayiş Yaxın Şərqdə geniş yayılmış motivdir. Dirilik ağacı təbiətin ölməsi və dirilməsi ideyasını, qədim əhalinin əhyaya və axirətə inamını təcəssüm etdirirdi.^[184] Müvafiq dövrün dəfnləri də buna sübutdur. Ölünü sağlığında nədən istifadə eləmişdisə və o dünyada ömrünü davam etdirmək üçün nə lazımsa hamısı ilə təmin edirdilər. Qəbirlərə silah, bəzək şeyləri, içində yemək-içmək olan çoxlu qab-qacaq qoyulurdu; bəzən qazıntı zamanı bu yemək-içməyin qalıqları tapılır. Qəbirlərə hökmən qoyulan əşyalardan biri də, ehtimal ki, dini mərasimlərdə işlədilən və içərisinə müqəddəs su doldurulan uzunlüləli qablar idi. Mərhumun baş tərəfində qurbanlıq heyvanlar yerləşdirilirdi.

Bu dövrdə əhalinin həyatında at xüsusi yer tuturdu. At, sözsüz, ilahiləşdirilirdi. Marlıqtəpə, Kaluraz və Şahtaxtı nekropolundan tapılmış materiallar sübut edir ki, atlar ayrıca qəbirlərdə basdırılırdı.

Əfsanəvi xüsusiyyətlərə malik olduqları güman edilən atların təsvirlərinə sənətkarların qayırdıqları əşyalarda da rast gəlinir. Materiallar göstərir ki, Urmiyaətrafı vilayətlərdə tanrılar panteonu varmış, əhali tanrılara sitayiş edirmiş, məbədlərdə ibadət olunur, qurbanlar kəsilir, dini ayinlər icra edilirmiş.^[185]

Həsənlu nekropolu həmin dövrdə qala divarlarından kənarda təpənin şimal yamacında yerləşirdi. Qəbiristanlıq ərazisindən V və VI dövrlərdə uzun bir müddət ərzində istifadə olunmuşdur. Qəbiristan ərazisində ilk qazıntıları 1947-ci ildə M. Rad və A. Hakemi aparmışlar. Sonralar R. Daysonun rəhbərlik etdiyi ekspedisiya artıq sistematik qazıntılar aparmışdır, qazılmış qəbirlər xronoloji baxımdan yaşayış məskəninin təbəqələri ilə ardıcıl olaraq uzlaşır. Qəbirlər göstərir ki, bu qalanın əhalisi dəfn zamanı hansısa müəyyən bir istiqamət tutmamışlar. Ölülər böyrü üstə, bükülü vəziyyətdə birbaşa torpaqda basdırılmışlar.^[186][187]

Kişilər xəncər, nizə, ox ucluqları, qadınlar isə qol və ayaq bilərzikləri, üzüklər, muncuqlar və baş geyimləri ilə birlikdə dəfn olunmuşlar. Bundan əlavə bütün qəbirlərə müxtəlif miqdarda saxsı qablar (güman ki, içinə yemək və içmək qoyulubmuş) dəsti qoyulmuşdur. Bütün qəbirlərdə mütləq uzunlüləli çayndanlarla (həmin çaydan V dövrün içki qablarını əvəz edir). təsadüf edilir. Görünür bu qablar mərasim əhəmiyyəti daşımışlar. Ölülərə heyvan qurban vermişlər. Qəbirlərdə mərhumun başı yanında qoyun sümükləri vardır. Qəbirlərdən birınin divarları çaydaşılardan səylə haşiyələnmişdir. Burada əsas ölü ilə yanaşı daha bir ölü də basdırılmışdır.

R. Dayson belə hesab edir ki, bu, cəmiyyətdə sosial iyerarxiyanın mövcudluğunu əks etdirir.^[188] Marlıqtəpə qəbirləri ictimai təbəqələşməni daha parlaq əks etdirir. "Hökmdar qəbiristanlığı" adlandırılan bu qəbiristan öz zənginliklərinə və görünür mövqelərinə görə də bir-birindən xeyli fərqlənən zadəganlara məxsus olmuşdur. Bəzi qəbirlər başqalarına nisbətən müxtəlif avadanlıq və qiymətli əşyalarla daha çox təmin olunmuşdur. Dəfn üçün qazılmış quyuların hamısının divarları gil məhlulu ilə, daşla örtülmüşdür. Dəfn adəti Həsənlu qəbirlərində olduğu kimidir.

E.ə. II minilliyin sonuna məxsus abidələr göstərir ki, mannalılar öz məskənlərini düşmənin əli çatmayan, eyni zamanda asan müdafiə edilən təbii yüksəkliklərdə və strateji cəhətdən əlverişli olan yerlərdə salmağa başlayırlar. E.ə. I minilliyə yaxın bu məskənlər tədricən qalın divarlar arasına alınır və əsl qalalara çevrilir.

Arxeoloji cəhətdən bu proses Həsənlunun V və IV dövrləri arasındakı keçid mərhələsi ilə əyaniləşir. Təpənin başında beşinci dövrə aid orta ölçülü tikili qalığı aşkar edilmişdir. Onun divarları 38×38×16 ölçülü kvadrat formalı çiy kərpiclərdən hörülmüşdür. Ölçülər göstərir ki, kərpiclərin ölçüsü sonrakı yüzilliklər boyu dəyişməmişdir. Bəzən bütöv kərpic sıraları yarım kərpiclərlə tamamlanmışdır. Məhz buna görə də bəzi yerlərdə divarın eni təqribən 60 sm-ə çatmışdır. Bu tikinti texnikasından IV dövrdə də istifadə edilmişdir, lakin artıq həmin dövrdə tikililər möhkəm divarlarla dövrələnmişdir.

Manna dövlətinin yaşayış məntəqələrinin adını çəkən Aşşur mənbələri onları uzun mübarizədən sonra ələ keçirdikləri (bəzən də onlar buna müvəffəq olmurdular) möhkəmləndirilmiş qala şəhərlərə ("alani dannuti") və bu qalaların ətrafında yerləşən yaşayış məskənlərnnə ("alani sehruti sa limetisunu") ayırırlar. Urartu məskənləri də ələ keçirilmiş əyalətlərdə qalaların mövcudluğunu qeyd edir və onları alu — adi yaşayış məntəqələri və möhkəmləndirilmiş qalalar E. GAL agununi manu adlandırırlar.^[189][190]

Lakin şəhər-qalaların heç də hamısı yaşayış məntəqələri deyildi. Görünür, onların bəzisi yalnız mühüm strateji məntəqələrdə qərar tutan və daha vacib yaşayış mərkəzlərinin yollarını qoruyan müdafiə qurğuları imiş. Düşməndən müdafiə üçün bu qala-şəhərlərdə müəyyən qədər qoşun saxlanırdı. Habelə mühasirə təhlükəsi yarandıqda mal-qara buraya sürülür, yaxın kəndlərin sakinləri urada daldalanırdılar. Həmin qalalar təpənin başında divarla dövrələnmiş kiçik bir sahədə yerləşirdi. Görünür, Zibia (Uzbia, İzzibiya) da qədimdə bu cür qalalardan idi. Onun xarabaları hündürlüyü 90 metr olan təpədədir. Təpənin çox məhdud bir sahəni tutan, ətrafına çiy kərpicdən hasar çəkilmiş yuxarı hissəsində tikililərin qalıqları vardır.

R. Dayson özü belə güman edir ki, onu əhalinin daimi yaşayış yeri olan şəhər hesab etmək mümkün deyildir.^[191] A. Qodar Zibia qalasını indiki Ziviyə kəndi yaxınlığında dəfinə tapılmış yerin yaxınlığındakı təpə ilə lokalizə edir. Aşşur mənbələrində Zibia ilə yanaşı adı çəkilən Armait (Urmeyate) qalası isə ona yaxın, indiki Sahab kəndinin ərazisində lokalizə edilir. A. Qodar 5 km-də yerləşən Qaplantu şəhər yerini İzirtu ilə eyniləşdirir.^[192] Lakin İ. M. Dyakonov buna şübhə ilə yanaşır.^[193]

Assuriya qaynaqlarına görə Mannanın paytaxtı İzirtu bu qalaların bilavasitə yaxınlığındaymış. Onların adları həmişə birgə çəkilirdi və assurlar İzirtuya Zibia və Armait qalaları dağıdıldıqdan sonra yaxınlaşırdılar.

Həsənlu yaxınlığındakı Əqrəbtəpədə də qazıntı zamanı eynilə bu tipdən olan kiçik bir qala aşkar edilmişdir. Bu qalanın da ətrafına qabarıq bürcləri olan hasar çəkilmişdir. Qala iki dəfə yandırılmış, lakin dağıdıldıqdan sonra ilkin plan əsasında bərpa edilmişdir. Ola bilsin, Əqrəbtəpədə qurulmuş istehkam qədimlərdə Həsənlu təpəsində yerləşmiş şəhərin giriş yollarında bir maneə imiş. Düşmənin yaxınlaşdığını xəbər verən xüsusi bürclər də müdafiə məqsədlərinə xidmət edirdi. Əldə olan məlumata görə, Mannanın Saiqibutu vilayətində belə bürclər varmış: "Dağ zirvələrində bürclər ucaldılmışdı, tonqal yandırılıb-yandırılmadığına gecə-gündüz göz qoyur və uzaqda olan çoxsaylı düşmən yaxınlaşdıqda xəbər verirdilər".^[194]

Giriş yolları müdafiə edilən şəhər-qalalar (alani dannuti) çox böyük bir ərazini əhatə edən və ən əlverişli mövqe tutan məskənlər idi. Bunlar daha ciddi möhkəmləndirilirdi, içqalaları, sarayları, məbədləri və digər memarlıq qurğuları vardı. Şəhər-qalaların bəzisi "çar şəhəri" (al sərruti) adlanırdı və çarın, əyanların, vilayət rəislərinin yaşayış yeri idi. Bu şəhərlər mədəniyyət, din və sənət mərkəzləri idi. Kiçik qalalar və onların ətrafında olan məskənlər dağıdılanda orada yalnız malqara zəbt edilirdisə, iri şəhərlərdən mal-qara sürülür, anbarların ehtiyatda olan taxıl, gümüş, mis, qızıl, sənətkar əməyinin məhsulları aparılırdı. Assuriya relyeflərində verilmiş bu cür qalaların zahiri görkəmini təsəvvürdə canlandırmağa kömək edir. Manna qalalarının tutma səhnələri Xorasabadda II Sarqon dövrünə aid relyeflərdə təsvir olunmuşdur.^[195]

Torpaqqalada Aşşur relyefinin qüllələrinə bənzər qülləciklər təsvir edilmiş, tunc lövhələrdən hazırlanmış üçmərtəbəli binanın modeli tapılmışdır.^[196] Karmirblurda da sümükdən kəsilib düzəldilmiş belə bir qülləcik tapılmışdır.^[197] Mannanın Uşkaya qalasını II Sarqon belə təsvir edir: "Mən güclü silahımın hünərinə bu qalaya qalxdım, onun bol əmlakını qarət edib düşərgəmə daşıtdırdım. Qayaya söykənən bünövrəsini, səkkiz qulac qalınlığında qalanın möhkəm dinarını onun diş-diş olan üst hissəsindən ta hündür özülünədək birnəfəsə söküb yerlə-yeksan etdim. Qalanın içində olan evlərə od vurdum, onların uzun tirlərini yandırdım".^[41]

Ən mühüm qalaların müdafiəsini möhkəmlətmək üçün onların ətrafında dövrələmə xəndəklər qazır, torpaq bəndlər qururdular. Tarui və Tarmakisa belə qalalar idi.^[198]

Həsənlu təpəsində qazıntı zamanı tapılmış şəhər böyük təpəni tuturdu və o təpənin başında binalar tikilmişdi. Təpəni əhatə edən möhkəmləndirilmiş divarın salamat qalmış özülünün qalınlığı 3 metr 20 santimetrdir ki, bu da II Sarqonun kitabəsində deyilən təqribən 8 qulaca uyğun gəlir. Divarların özülü iri daş tavalardan hörülmüşdür. Divarın tamamilə salamat qalmış özülünün hündürlüyü 2 metr 60 santimetrə yaxındır. Qala divarının qalan hissəsi isə kvadrat şəkilli çiy kərpicdən tikilmişdi. Güman edirlər ki, divarların hündürlüyü 10 metrə yaxın ola bilərdi. Qalanın bütün çevrəsi boyunca bir-birindən 30–35 metr aralı, hərəsi 10 kvadratmetr olan on bir ədəd kvadratşəkilli, qabarıq bürc tikilmişdi. Bürclər arasındakı divar 3×0,5 metr ölçülü iki dayaq divarla möhkəmləndirilmişdi. Qalanın mərkəzində onun qalan hissəsindən hündür olan içqala vardı. Binaların arasından yerinə iri daşla döşənmiş küçə keçirdi. Binalar iki və ya üç mərtəbə idi. Yuxarı mərtəbələrə pilləkan vardır.^[199]

Binaların kərpic divarları da daş binövrənin üstündə hörülürdü. Kərpiclər 38×38×16 santimetr ölçüdə kvadrat şəkilli çiy kərpiclər idi. Divar bir cərgədə bütöv kərpicdən və bir cərgə yarım kərpicdən hörülürdü, beləliklə qalınlığı təqribən 60 santimetrə çatırdı. Yaşayış binalarının dəhlizi, ona bitişik yan otaqları, pillə suvanmış daş özüllər, üzərində diametri yarım metr olan ağaç sütunlar vardı. Divarların qalıqlarına görə güman edirlər ki, sütunların hündürlüyü 7 metrdən çox imiş. Zalın divarları boyunca çiy kərpicdən tikilib gillə suvanmış skamyalar, zalın ortasında ocaq vardı. Saray kompleksinin ayrı-ayrı otaqlarında divarlara şirələnmiş kərpicdən üz çəkilmişdi. Yerə daş tavalar döşənmişdi148. Qapılar dabanlıqlara söykənən mehvər ətrafında fırlanırdı.^{[200][201][202]} II Sarqonun məlumatından məlumdur ki, çar saraylarının üstü sərv ağacından yonulmuş tirlərlə örtülür və bunların xoş ətri otaqları bürüyürdü.^[203]

Mannaya qonşu olan Allabriya vilayətinin III Salmanasarın salnaməsində verilmiş təsviri, otaqlar haqqında müəyyən təsəvvür yaradır: "Mən Allabriyalı Yanziburiaşın möhkəmləndirilmiş Şurdira şəhərini, qızıl qapısını, saray kənizlərini, xeyli mülkiyyətini ələ keçirdim".^[204] Buna müvafiq olaraq biz Manna şəhər-qalalarındada "saray kənizləri" üçün ayrıca zəngin bər-bəzəkli otaqlar olduğunu təsəvvürümüzə gətirə bilərik, xüsusilə də ona görə ki, Həsənlu qalasının sütunlu zala bitişik otaqlarının birindən eyni vaxtda tələf olmuş üzüklü, bilərzikli, dekorativ sancaqlı 44 qadının skeletləri tapılmışdır. Aşkar edilmiş silahdan məlum olur ki, çar əhatəsinin hərbi nümayəndələri üçün sarayda xüsusi otaqlar varmış.^[205][206] Tanrılara ibadət etmək üçün məbədlər tikilirdi. Məbədin baş otağının ortasında kərpic meydança var idi, güman ki, qurbangah imiş.^[207] Divarlardan birinin dibində pilləvari alçaq çəki düzəldilmiş və səkiyə üçayaqlı çıraq qoyulmuşdu. Yerə tava döşnmişdi; tavaların altından su axıdan boru keçirdi.^[208]

Təsərrüfat ehtiyacları üçün əsas binalara bitişik çoxlu köməkçi otaq tikilirdi: bunların bir qismindən taxıl və şorab saxlanan nəhəng qablar tapılmışdır. Şəhər-qalada əhalini sənətkarlıq məmulatı ilə təmin edən ustalar da yaşayırdı. Ustalara məxsus otaqlardan tökmə üsulu ilə tunc məmulat-balta, bəzək şeyləri və i. a. hazırlamaq üçün birtaylı və ikitaylı qəliblər tapılmışdır. Keramika məmulatını bişirmək və qurutmaq üçün evin qabağında sobalar qurulmuşdu, hazır məmulat evlərin yastı damlarında saxlanırdı.^[209] Qalanın ətrafında aşağılarda kiçik məskənlər (alani şihruti) yerləşirdi. Bunların sakinləri əkinçilik və heyvandarlıqla məşğul olur, şəhər-qalanı ərzaqla təchiz edirdilər. Bəzən bir şəhərin ətrafında xeyli məskən olurdu. Adətən mixi yazılarda düşmən şəhərləri üzərində qələbənin təsviri edilərkən "yaxşı möhkəmləşdirilmiş şəhər-qalanı və onun ətrafında olan kiçik məskənləri zəbt etdim"^[210] trafaret bir formuldan istifadə olunur. Bir çox əskənlərin əhalisi düşmənin hücumu zamanı yaxınlıqdakı qalada daldalanır, öz əmlakını buraya daşıyır, mal-qarasını sürüb gətirirdi.^[211] Qala mühasirəyə alınanda onun müdafiəsində qoşunlardan başqa, burada daldalanan əhali də iştirak edirdi. Kiçik məskənlər talan edilir və yandırılırdı, möhkəmləndirilmiş şəhər-qalaları isə işğal etmək heç də həmişə mümkün olmurdu, buna görə də onların bəzisi bir neçə dəfə mühasirəyə alınırdı, lakin inşaat texnikası o qədər mükəmməl idi ki, dağıdılmış qalalar tez bərpa olunur, orada həyat davam edir, müdafiə qaydaya salınırdı.

Manna dövləti ərazisində müxtəlif yaşayış yerlərində arxeoloji qazıntılar aparılmış və müxtəlif qala – şəhərlər aşkarlanmışdır. Bu tipli yaşayış məskənləri ən çox Qərbi Azərbaycanda tədqiq olunmuşdur. Burada Urartu memarlıq cizgiləri ilə səciyyələnən qara vulkan daşından tikilmiş dördbucaqlı tikili olan Siyahtəpə qalası aşkar edilmişdir.

Yaxınlıqda isə Oğluqala adlı qala yerləşir. Urmiya gölünün sağ sahilində Kazımbaşı təpəsindəki xarabalıqda da qala divarlarının qalıqları aşkar edilmişdir. Mərənddən 19 km Şimal – Qərbdə, Livar təpəsində qala divarlarının qalıqları aşkar edilmişdir. Güclü yanğın izləri qalmış evlər yonulmamış daşlardan hörülmüşdür. Küncləri bürclü və geniş meydançalı qala divarlarının bir hissəsi saxlanılmışdır. Qazıntılar nəticəsində çoxlu Urartu keramikası (e.ə. VIII əsrədək) üzə çıxarılmışdır. V. Klayss gümün edir ki, Livar qalasının mövcudluğu Urartu dövründə Mərənd düzənliyinin sıx məskunlaşdığını göstərir və çox güman ki, II Sarqonun yürüş yolu bu vadidən keçmişdir.

Araz çayı vadisində Türkiyə – Azərbaycan – İran sərhədlərinin qovşağında Qala Sərənc adlanan qala aşkar edilmişdir. Müdafiə divarları Qərb tərəfdə yaxın, Şərq tərəfdə isə seyrək yerləşdirilmiş bürclərə malikdir. Uşpu – Nəgadehdən 8 km Şimal – Şərqdə keramika tapıntılarına görə Urartu dövrünə aid edilən istehkamın qalıqları aşkar edilmişdir. İstehkamın divarları yonulmamış sal daşlardan tikilmişdir. İndi bürc çıxıntıları gözə dəymir. Bu tikili çox güman ki, Uşnu vadisindən Urmiya düzənliyinə gedən yol üzərində keşikçi istehkamı olmuşdur.

Uşnudan 15 km Şərqdə çox böyük və dik bir təpədə qalatgah xarabalıqları yerləşir. Bəzi yerlərdə yaxşı yonulmuş sal daşlardan tikilmiş müdafiə divarları qalmışdır. Təpənin ən yüksək nöqtəsindən bütün Uşnu vadisi və Sulduz vadisinin bir hissəsi görünür.Qalatgah tapıntıları Həsənlitəpə III dövrünə uyğun gəlir. Keramika Həsənlitəpə və Ziviyə tapıntılarında olduğu kimi sadə və üçbucaqlarla cızılıb haşiyələrlə bəzədilmiş oyma oturacaqlı qırmızı və boz monoxrom gil məmulatı ilə təmsil olunur. Bundan əlavə bir neçə zərif, diqqətlə şüyrələnmiş Urartu tipli qırmızı keramika qalıqları da aşkar edilmişdir. Burada ağ daşdan hazırlanmış qaçan heyvan təsvirini stilizə edən Urartu tipli çökük silindrvari möhür də tapılmışdır. Silindrin asmaq üçün ilgəyi də var. Buradan sındırılmış daş blok üzərində Urartu kiitabəsi də aşkarlanmışdır. Mətndə Urartu hökmdarları İşpuini və Menuanın adları çəkilir.

Makudan Cənub – Şərqdə, Ağçay çayı vadisində, Bastam kəndi yaxınlığında böyüklüyünə görə az qala Van qalası və Torpaqqala ilə müqayisə ediləcək qədər möhtəşəm və yaxşı qalmış qala aşkar edilmişdir. Bir qədər əvvəl bu rayondan aşkar edilmiş və hazırda Tehran Arxeolji Muzeyində saxlanılan kitabəsin sayəsində müəyyən edilmişdir ki, qala Urartu hökmdarı II Rusa (e.ə. 685–645) dövründə tikilmişdir. Kitabədə "Rusanın kiçik şəhəri"nin Xaldi tanrısına həsr olunmuş məbədin tikintisi barədə məlumat verilir. Təpənin ətəyində qala ilə eyni dövrdə mövcud olmuş, yaşayş məskəni yerləşirdi. Tikili qalıqları göstərir ki, burada binalar daş bünövrələr üzərində çiy kərpicdən tikilmişdilər. Buradan üzərində silindrvari möhür izi və mixi yazı olan gil bulla tapılmışdır. Yaşayış məskəni də qala ilə eyni vaxtda məhv olmuşdur. V. Klayssa görə qala və yaşayış yerləri təxminən e.ə. 600-cü ildə məhv edilmişdir.

Qədim sənətkarlar əsasən, təbii ehtiyatların onlara verdiyi imkanlardan faydalanmışlar. Puluadi əyaləti ilə yaxın qonşuluqda yerləşən Marlıqtəpə tapıntıları onların metal məmulatı istehsalında necə bir sənətkarlıq və məharətə nail olduqlarını göstərir. Aşşur hökmdarları göstərilən ərazilərdən metallarla yanaşı, onlardan hazırlanmış əşyaları da ələ keçirir va ya xərac kimi alırdılar. II Aşşurnasirapal Zamualı Amekanın "çoxlu əşyalar, mis səhənglər, mis kasalar, mis məcməyilər, onun sarayının xəzinəsini, toplanmış varidatını ələ keçirdiyi barədə məlumat verir.^[212] III Salmanasar Gilzandan bac kimi gümüş, qızıl, qurğuşun, həmçinin mis qablar alır.^[213] V Şamşi-Adad Gizilbundada gümüş qablar, əla qızıl və mis ələ keçirir.^[214]

Həsənlitəpə, Marlıqtəpə, Ziviyə və Naxçıvan zonasında aparılmış qazıntılar nəticəsində əldə edilən əşyalar, habelə Cənubi Azərbaycan ərazisindən e.ə. I minilliyin əvvəllərinə aid edilən təsadüfi tapıntılar bu ərazidə yaşamış əhalidə sənətkarlıq istehsalının yüksək səviyyəsi barədə mixi yazılı mənbələrə əsaslanan fikri təsdiqləyir.^[215] Bundan əlavə tapılmış əşyaların bəzilərinin qeyri-adi incəliyi və zərifliyi də sənətkarların çox böyük zövqə malik olduqlarını göstərir.

Hələ II Aşşurnasirapal məlumat verirdi ki, öz paytaxtı Kalxuya bu vilayətlərdən sənətkarlar aparırdı.^[216] Tapıntılar göstərir ki, sənətkarlar əl çatan bütün material növlərindən istifadə edir, metal, ağac, sümük, gil və daşdan məmulat hazırlayırdılar. Buradan tapılan əşyaların bəzisində Assuriya, Urartu və ya skif sənətlərinin təsiri nəzərə çarpırdı, ayrı-ayrı məmulatlar isə naşı təqliddən başqa bir şey deyildi. Yaxın Şərqin böyük bir hissəsində yayılmış təsvirlərin ümumi mürəkkəb süjetləri var idi,

lakin sənətkarlıq məmulatının əsas qismi mükəmməlliyi və forma rəngarəngliyi ən qədim vaxtlardan burada inkişaf edən yerli sənətin özgünlüyünü göstərir. Oxşarlıq əlamətlər və təqlid ünsürləri müxtəlif vilayətlər və dövlətlər arasında qədimdən mövcud olan qarşılıqlı əlaqənin qanunauyğun nəticəsi idi. Mövcud quru yollarından başqa, Diyala və Xabur çayları kimi su yolları da Assuriya ilə əmtəə mübadiləsinə, şübhəsiz çox kömək edirdi.^[217] Yaxın Şərqi Egey sahilləri ilə birləşdirən yollar arasında Azərbaycandan Trabzona, oradan da Qara dənizlə qərbə gedən yollar böyük əhəmiyyətə malik idi.^[218] Azərbaycandan Kiçik Asiyanın qərb sahillərinə gedən yol münasib, asan yoldur və bu yolda mədəni mübadilə üçün, hətta təkərli nəqliyyat üçün də elə bir maneə yoxdur.^[219] Həsənludakı qədim qalanın ərazisində qazıntı zamanı sənətkar emalatxanası, emalatxanada isə tökmə üsulu ilə tunc dirəkciklər, baltalar hazırlamaq üçün qəliblərin qırıqları, habelə bəzək şeyləri hazırlamaq üçün qəliblər tapılmışdır.^[188][220]

Mannanın metal üzrə sənətkarlarının iş texnikasına birtaylı və ikitaylı açıq qəliblərdə tökmə işləri, naxışvurma, ştamplama və həkkaklıq daxil idi.^[221] Kənd təsərrüfatında həm tunc, həm də dəmir toxalardan, dəmir tiyəli oraqlardan istifadə edilirdi. Bunların bir neçə nümunəsi qazıntı zamanı Həsənludan tapılmışdır. Tunc kotan modelləri Marlıqtəpə qəbirlərində aşkar edilmişdir.^[222] Yuxarıda göstərilən obyektlərin hamısında aşkara çıxarılmış qəbirlərdə, habelə Həsənlu qalasında silah daha çox tapılmışdır.

Döyüş zamanı Həsənlu qalası dağıdılmış, vuruşan tərəflərin silahları onun xarabalıqları altında qalmışdı. Bu silahlar tunc və dəmirdəndi, bəzisi qızıl və gümüşlə zəngin bəzədilmiş, habelə inkrustasiya edilmişdi. Tuncdan və dəmirdən qayrılmış ensiz və yastı ox ucları bu dövr üçün səciyyəvidir.^[223][224]

Bu məntəqələrdə e. ə. VIII əsrin ortalarından Yaxın Şərqdə külli miqdarda meydana çıxan "skif" tipli ox ucluqlarına ümumiyyətlə təsadüf olunmamışdır. Tiyəsinin yuxarı hissəsində qabarıq aypara təsviri verilmiş xəncərlər Həsənlu qızıl camının üzərində təsvir edilmiş xəncərlərə bənzəyir. Döyülmüş dəmirdən hazırlanan "açıq aypara" tipli iri xəncərlər və qılınclar da geniş yayılmışdı. Bəzi xəncərlərin qəbzələri məharətlə bəzədilmiş, xəncərlərdən birinin qəbzəsi metal məftillə köbələnmişdi. Sümük və ağacla naxışlanmış qəbzələr də vardır. Bir xəncərin qəbzəsi həndəsi ornamentli zərvərəqlə örtülmüşdü.^[225] Üç-üç düzülən, gözləri sümükdən olan doqquz ədəd qabarıq insan başı ilə bəzədilmiş tunc toppuz maraq doğurur.

Həsənlu xarabalıqlarında iki tip – şiş və daraqlı döyüşçü dəbilqələri tapılmışdır. Tunc daraqlar tunc papaqlara yaxud toxunma və dəri papaqlara bərkidilirdi. Daraqlı dəbilqələrdən birinin darağında aydın həndəsi rəsm və papağında ilan təsvirləri var idi. Şiş, konusvari dəbilqələr Assuriya qoşunu üçün səciyyəvi idi. E. ə. I minilliyin daraqlı kaska-dəbilqələr qoyan Urartu döyüşçüləri də artıq II Sarduri dövrünə yaxın Assuriya dəbilqələri tipində dəbilqələr qoymağa başlamışdılar.^[226][227] Biri tuncdan, digəri dəmirdən olan iki yanaqlıq da tapılmışdır.

Qədim Həsənlitəpənin məskəni çox ehtimal ki, şiş dəbilqəli assurlar və ya urartulular tərəfindən dağıdıla bilərdi, deməli, güman etmək olar ki, daraqlı dəbilqəni yerli əhalinin döyüşçüləri qoyurmuşlar. Bunu ondan da yəqin etmək mümkündür ki, III Salmanasarın Balavat darvazasında daraqlı dəbilqə qoymuş dağ camaatı ilə vuruşan şiş dəbilqəli assurlar göstərilmişdir.^[228]

Marlıqtəpədə nadir bir dəbilqə tapılmışdır. Güman edilir ki, bu dəbilqə hər hansı bir çara məxsus ola bilərdi və cah-cəlallı dekorativ görkəminə baxmayaraq ondan əməli surətdə istifadə olunurdu. Dəbilqə özü tuncdan idi, onun üstünə çəkilmiş qızıl və gümüş quramada şərab nəziri vermək ayinini icra edən saqqallı tanrı, əllərini qaldırıb ibadət edən ilahələr və onların başı üzərində qanadlarını açmış quş təsvir edilmişdi. Dəbilqənin arxa tərəfində lələkləri və ya tükdən olan daraqları sancmaq üçün lüləcik var idi. Bu dəbilqənin formasında e. ə. VII əsrin ortalarına aid Assuriya relyefində təsvir edilən Elam döyüşçüsünün başından yerə düşmüş dəbilqəyə oxşarlıq tapırlar.^[229]

Döyüşçünün geyiminə dəriyə və ya parçaya bənd etmək üçün deşikləri olan tunc çiyinliklər də daxil idi.^[230] Metal məmulat parçalara sancılan xeyli miqdarda müxtəlif qabarıq bəzək şeyləri ilə, həmçinin düymələr, pərçimlər, sancaqlar və i. a. ilə təmsil olunmuşdur. Ştamplama üsulu ilə rəsmlər basılmış tunc və dəmir zolaqlar aşkara çıxarılmışdır. Ehtimal ki, bunlar dəri kəmərlərə bərkidilmiş, bəzən tunc zolaqların pərçimləri dəmirdən, dəmir zolaqların pərçimləri isə tuncdan olurdu.^[231] Həsənluda tapılmış qızıl və gümüş məmulat da sənətkarların yüksək məharətinə gözəl misaldır. Yuxarıda adını dəfələrlə çəkdiyimiz qızıl cam, bir də gümüş qədəh xüsusilə maraqlıdır. Qızıl camın üzərində allahlara qurbanvermə mərasimi, miflərdən və ya görünür əhali arasında geniş yayılmış dastandan ayrıayrı səhnələr təsvir edilmişdir.

R. Dayson onun e.ə. IX əsrdən xeyli əvvəl – e.ə. I minilliyin əvvəllərində qayrıldığını qəbul edir.^[232] E. Porada bu camı daha əvvəllərə – e. ə. XII – X əsrlərə aid edir.^[233] R. Daysonun fikrincə üzərində hürrilər dövrü mesopotamiyalıları və suriyalıları xatırladan təsvirlər olan bu cam göstərilən əyalətlər üçün nadir əşyadır və o, buraya xaricdən gətirilə və yaxud mannalıların hərbi əməliyyatları zamanı ələ keçirilə bilərdi, lakin digər əyalətlərdə aşkar edilmiş əşyalarla oxşarlığa malik olsa da Həsənlu qızıl camı təsviri üslub cizgilərinə və hazırlanmasının texniki xüsusiyyətlərinə görə hamısından fərqlənir. Həsənlunun özündə aşkar edilmiş tapıntılar və Marlıqtəpədə yüksək sənətkarlıqla hazırlanmış çoxlu miqdarda zərgərlik əşyaları tapıntıların yerli mənşəli olmasını və inkişaf etmiş özünəməxsus zərgərlik sənəti məktəbinin mövcudluğu barədə fikir yürütməyə imkan verir. Gümüş qədəhin üzərində qızılla gümüş qatışığından – elektrondan düzəldilmiş relyefli təsvirlər vardır və bunlar ehtimal ki, qələbə səhnəsini əks etdirir: məğlublar cəng arabasının dalına düşüb gedirlər. Hər iki məmulatdakı təsvirlərdə eyni kompozisiya üsulundan istifadə edilmişdir.

Üzərində qrifonların və qanadlı öküzlərin qorelyef təsvirləri olan Marlıqtəpə qızıl qabları maraqlıdır. Qızıl qabların biri xüsusilə seçilir. Onun üzərində dirilik ağacının yanlarında dal ayaqları üstə qalxmış, qanadları olan dörd öküzün başlarının qabarıq təsviri vardır; bu heyvanların 2 santimetr qabağa çıxan relyefli başları ayrılıqda hazırlanmamış, qabın gövdəsi ilə birlikdə döymə üsulu ilə bütöv bir əşya kimi düzəldilmişdir.^[234]

Eyni bir əşyanı bir neçə metaldan hazırlamaq metodu məharətlə tətbiq edilirdi: Marlıqtəpədə gövdəsi gümüş, lüləsi qızıl qab tapılmışdır.^[235] Ziviyə dəfinəsinin əşyaları arasında qızıl işləməli gümüş boşqab vardır.^[236] Metal qab tapıntılarından heyvan başı formasında hazırlanmış ritonları qeyd etmək olar. R. Girşmanın qeyd etdiyi kimi heyvan formalı ritonlar Qərbi Asiyada geniş yayılmışdı. Onlara Aşşur, Urartu, İran, mili həm də Manna ərazilərindəki qazıntılarda təsadüf olunur. R. Girşman ritonları üç növə ayırır: heyvan bədənli ritonlar (e.ə. VIII əsrədək), heyvan başlı ritonlar (e.ə. VIII əsrdən başlayaraq və Midiya dövründə) və Əhəmənilər dövrünə aid buynuz ritonlar.

E.ə. I minilliyin əvvəllərinə aid muxtəlif formalı ritonlar daha çox Qərbi İranda yayılmışdır.^[237][238] Həsənlu tapıntıları onların mannalılar arasında da yayıldığını göstərir. Qazıntılar zamanı buzov və at başı formalı pis saxlanılmış ritonlar, həmçinın qoyun başı formalı kiçik mis riton aşkar edilmişdir. Qoyunun gözləri, qaşları və burun pərələrinin üzərindəki zolaqlar Misir mavi pastası ilə bəzədilmişdir. Ritonun çənbəri heyvanın təsviri olan gümüş frizlə tamamlanır. Qoyunun buynuzu da gümüş vərəqlə örtülmüşdür.^[239]

Zərgərlik məmulatından mis, tunc, gümüş və qızıl boyunbağılar, sırğalar, bilərziklər, kəmərlər, qızıldan, serdolikdən, balıqqulağından düzəldilmiş çoxlu muncuq vardır. Bu bəzək şeyləri müxtəlif üsullarla: ştamplama, oyma, tökmə, deşmə üsulları ilə hazırlanır, həmçinin, burulmuş tunc və qızıl məftildən istifadə olunurdu.

Həsənluda qadınlar həlak olmuş bir binadan mis üzüklər, uzanmış şirlər formalı dəmir ilgəcli xeyli iri tunc sancaqlar aşkar edilmişdir. Onlardan bəzilərinə mis zəncirlər bərkidilmişdir. Buradan boyunbağının qızıl asmaları da tapılmışdır. R. Dayson onları Aşşurnasirapal dövrü relyeflərinin təsvirləri ilə müqayisə edir.^[240][241] E. O. Negahban Marlıqtəpədən tapılmış yeddi guşəli ulduz təsviri olan relyefli qızıl asmanı da bu təsvirlərlə müqayisə edir.^[242]

Marlıqtəpə qızıl boyunbağılarından biri eşmə simlərdən hazırlanmış kəpənək formalı bəzəklə növbələşən yumru və uzunvarı formalı muncuqlardan düzəldilmişdir. Həsənludan da eyni ilə belə eşmə simlərdən düzəldilmiş bəzək əşyaları tapılmışdır. R. Girşman onu e. ə. IX–VIII əsrlərə aid edir.^[243] Marlıqtəpədən tapılmış açıq ağızlı, dişi qabarıq şir ilə tamamlanmış qızıl bilərzik maraq kəsb edir. Şir başının gözlərinə və qulaqlarına çevrələr və nöqtələr vurulmuşdur.^[244] Bu bilərzik eyni tipli ən qədim bilərzikdir. Şir başlıqlı belə bir bilərzik Ziviyədən də tapılmışdır. E. Porada onu e. ə. VIII–VII əsrlərə aid edir.^[245] Ziviyədən yerli mannalı sənətkarların məhsulu hesab edilən iki qızıl kəmərin fraqmentləri tapılmışdır. Bütün qızıl lövhəciklərdə onu kəmərin dəri hissəsinə bərkitmək üçün dəliklər vardır. Kəsici alətlə edilən naxış mərasim nümayişində iştirak edən insan qrupu təsvir olunmuşdur.^[246]

Həm qəbirlərdən, həm də məskənlərdən tapılmış keramika sayca çox, forma və keyfiyyətcə rəngarəngdir – kobud düzəldilmiş mətbəx ləvazimatındən tutmuş müxtəlif təyinatlı incə, zərif məmulatadək cürbəcür əşyalar vardır. Həsənluda qazıntı zamanı aşkar edilmiş "sənətkar evi" adlandırılan tikilidə metal məmulat hazırlamaq üçün lazım olan alətlərdən başqa, həyətdən keramika bişirmək üçün soba da tapılmışdır. Hazır məmulat həmin evin damında qurudulurmuşdur. Uçulmuş damın üstündən çoxlu keramika qırıntısı tapılmışdır.^[188]

Yaxşı bişirilmiş, parıldayan və ya parıldamayan bozumtul-qara və qəhvəyi rəngli monoxrom keramika əvvəlki kimi yenə də dəbdə idi. Bu dövrdə qapalı sobalarda, azaldılmış atmosfer təzyiqi altında keramika bişirmək ənənəsi davam etdirilirdi.^[247][248]

Həsənlitəpə keramikasının tədqiqatçısı belə hesab edir ki, saxsı qabların 40%-i yüksək keyfiyyətli qara-boz və ya tamamilə qara rəngli, 60%-i isə kobud hazırlanmış məmulatdan ibarətdir, şirli qablar isə elə bir faiz təşkil etmir. Sadə həndəsi rəsmlərlə bəzədilmiş, uzunlüləli qara, parlaq "çaydanlar" və ilməkvarı qulpu olan kuzələr o dövr üçün səciyyəvidir. Bu cür qablar-çaydanlar qazıntı zamanı IV Həsənludan,^[249] Göytəpədən,^[250] habelə Naxçıvan MR-də Qızılvəngdən, Muncuqlutəpədən, Mərdangöldən də tapılmışdır. Bunların lülələri uzunsov, dirsəkli, novşəkillidir, quş dimdiyinə bənzəyir. Bəzisində qulp əvəzinə kiçik bir çıxıntı vardır.^[251][252]

E.ə. I minilliyin əvvəlində Urmiya hövzəsi vilayətlərinin Assuriya ilə qarşılıqlı münasibətlərinin intensiv vaxtında şirli keramikadan hazırlanan əşyalar da meydana gəlir. Məlum olduğu kimi, assurlar bu növ keramika hazırlamaqda hələ Orta Assuriya dövründən kamilləşmişdilər. Həsənludan yerli ustaların əlinin məhsulu olan şirlənmiş boz, sarımtıl-boz və göyümtül-ağ rəngli nadir qablar və divar kaşıları, habelə buhların daha səliqəli hazırlanmış, ola bilsin, kənardan gətirilmiş bir neçə nümunəsi tapılmışdır.^[253]

Assuriya çarları basqın etdikləri ərazidən bol qənimət ələ keçirdiklərini, yerli hökmdarlardan hər il bac topladıqlarını bildirirlər.^[254] Birdəfəlik bac adətən taxılla alınmırdı, çünki kənd təsərrüfatı məhsulları ehtiyatından yürüşün özündə qoşunu dolandırmaq üçün istifadə olunurdu. Assuriya istilaçılarını mal-qara, metal və metaldan hazırlanan məmulat daha çox maraqlandırırdı, lakin illik bac olaraq hər il başqa şeylərlə yanaşı taxıl da alınırdı.

Həsənluda aparılan qazıntı işlərinin nəticələri rayonun iqtisadiyyatında əkinçiliyin çox mühum yer tutduğunu söyləməyə imkan verir. Burada iki və altı cərgə arpa, bir neçə növ buğda və darı yetişdirilirdi.^[255] Digər tikintilər sırasında burada içərisində müxtəlif kənd təsərrüfatı məhsullarının qalığı olan anbarlar da aşkar edilmişdir.

Əkinçilik qədim əhalinin əsas peşələrindən biri olduğuna görə əkinçilik texnikası yüksək səviyyədə inkişaf etdirilməli idi. Dəmir dövrünə keçdikdən sonra əkinçilik alətləri təkmilləşdirilməyə başlandı. Tarlalar ağac kotanla, dəmir toxa ilə şumlanırdı. Taxıl dəmir oraqla biçilirdi. Həsənluda qazıntı zamanı dəmir toxalar və dəmir oraq tiyələri tapılmışdır.^[256] Şəkillərdən göründüyü kimi, təsərrüfatda yüklər iki və ya dördtəkərli arabalarda daşınırdı.

Təsərrüfat haqqında xüsusilə çox məlumatı II Sarqonun e. ə. 714-cü ildə Urartuya qarşı yürüşünün müfəssəl təsvirindən almaq mümkündür. Bu təsvirdə Mannada və onun tabeliyindəki vilayətlərdə arpa ilə dolu anbarların ələ keçirilməsindən, zəngin əkinçilik rayonlarının var-yoxdan çıxarılıb xaraba qoyulmasından danışılır. İstilaçının keçdiyi bütün yol boyunca mannalılar onun qoşununu ərzaqla təmin etməyə məcbur idilər. Məsələn, deyilir ki, Manna çarı Ullusunu Zirdakka qalasında "mənim (II Sarqonun) qoşunumu yedirib içirmək üçün anbarlara un və şərab doldurmuşdur".^[170] Zikirtu ilə döyüşə hazırlaşanda II Sarqon Mannanın Panziş qalasını möhkəmləndirmişdi: "Onun (Ullusununun) qalası Panzişə… yaxınlaşdım. Bu şəhəri daha da möhkəmləndirdim, onun içərisinə yağ, dən, şərab və döyüş ləvazimatını qaldırdım".^[257]

Uişdiş və Sanqibutu vilayətində çoxlu taxıl ehtiyatı var idi, görünür, müharibə ehtimalına qarşı və ya qıtlıq illəri üçün yaradılmışdı: "onun ölkəni və camaatı dolandırmaq üçün uzun müddət anbarlara vurduğu bərəkətli arpa və buğda ehtlyatını qoşunumun atları, qatırları, dəvələri və ulaqları ilə daşıtdırıb öz düşərgəmdə qalaq-qalaq yığdırdım".^[258] Şəhərlərdə belə böyük albarlar olduğunu arxeoloji qazıntılar da sübut edir. Həsənluda qazıntı zamanı tapılmış binalardan biri təsərrüfat məqsədləri üçün istifadə olunurdu. Onun içərisində keramik məmulat, kənd təsərrüfatı məhsullarının: qala ətrafında yetişdirilən buğda, arpa, darı, əncir və üzümün qalıqları var idi.^[259]

Suvarma kanalları şəbəkəsi barlı-bəhrəli bağlar və üzümlüklər salmağa imkan verirdi. Bizə məlum olduğuna görə, Urartu çarı I Rusa mannalılardan zəbt etdiyi Sanqibutu vilayətinin Ulxu şəhərinin (müasir Mərənd şəhəri yaxınlığında yerləşirdi^[260]) ətrafında kanallar çəkdirmişdi. "O, axar suyu aparan kanal qazmış və onu Fərat çayı kimi gur axmağa məcbur etmişdir. Kanaldan saycız-hesabsız arxlar ayırmışdı… zəmiləri həqiqətən suvarırdı".^[261] Bu təsvir Tuşpa şəhərinə çəkilmiş Minuanın yaxşı qalmış kanalını xatırladır.^[262]

Arxların bəzisi borularla yerin altından çəkilmişdi. Sanqibutu vilayətinin təxmin edildiyi rayonun yaxınlığında Bastam məskənində də uzunluğu 12 kilometrə qədər olan bu cür kanalın qalıqları tapılmışdır. W. Kleiss. Excavation of the Urartian fortress Rusahinili, Bastam, 1969, səh. 20 Güman edilir ki, kanallar çox uzun idi və Sanqibutunin xeyli hissəsinin torpaqlarını suvara bilirdi. Su, ola bilsin, Araz çayının qolu Kotor çayından götürülürdü.

II Sarqon Sanqibutu vilayətinin "böyük, qamış kimi sıx bitən ağaclarını", meyvə bağlarını və üzümlüklərini, xüsusilə qeyd edir. Görünür, Mannada üzümçülük də böyük miqyas alıbmış. II Sarqon tənəkləri "dağların pöhrəlikləri" adlandırır. Burada şərabçılıq inkişaf etmiş sahə idi. Ulxu şəhərini aldıqdan sonra II Sarqon məlumat verir ki, gizli şərab zirzəmilərinə girmiş və onun qonşuları "irili-xırdalı tuluqlardan ləzzətli şərabı çay suyunu içən kimi içmişlər". Mannanın digər vilayətlərində də şərab ehtiyatları var idi. Həsənluda qazıntı zamanı aşkara çıxarılan məskəndən bu cür şərab anbarları, onların içərisində isə torpaq döşəməyə basdırılan şərab küpləri tapılmışdı.^[263] Urartuda Karmir-blurda torpaq zirzəmiyə dörd çərgə düzülmüş iri çaxır küpləri (karas) olan belə binalar qazılıb aşkar edilmişdir. Bu küplər onun həcmini göstərən mixi yazılara və heroqlif işarələrə malikdir. B. B. Piotrovskinin məlumatına görə onların bəziləri 240 litrə yaxın çaxır tutur.^[264] Belə anbarlar Şərqi Anadoluda Altıntəpə yaşayış yerində də aşkar edilmişdir.^[265]

Manna ərazisində qaramal, davar, at saxlanılması mixi yazılardan bəllidir. Burada köçəri maldarlıq (yaylaq maldarlığı) inkişaf etmişdi. Mal-qara yazda dağlara sürülür, payızda vadilərə gətirilirdi. B. B. Piotrovskinin fikrincə ola bilsin ki, Urartu çarlarının yürüşlərinin vaxtı yaylaq maldarlığı ilə bağlı imiş. Daha çox qənimət ələ keçirmək mümkün olsun deyə, yürüşlər ya mal-qara dağlara sürülənə qədər, ya da dağdan qaytarılandan sonra edilirdi.^[266] Bu mülahizənin düzgünlüyünü o da təsdiqləyir ki, Həsənlu ərazisinə yürüş və qədim qalanın dağıdılması yayın sonuna təsadüf etmişdi: buradan üzümlə dolu qablar tapılmış, görünür, şərab çəkmək üçünmüş.^[267]

II Sarqon bildirmişdi ki, du'uzu ayı (iyun-iyul aylarına müvafiqdir^[28]) "qoşun yığmaq və düşərgə salmaq üçün" buyurulubdur. Yürüşlərin təsvirinin sonunda adətən çoxlu qaramal və davar aparıldığı haqqında məlumat verilirdi. II Aşşurnasirapal Daqara ölkəsindən və bütün Zamuanın çarlarından bac olaraq "at, qaramal və davar" tələb edirdi.^[268]

III Salmanasar Mannanın adını ilk dəfə çəkəndə buradan "saysız-hesabsız qaramal və qoyun" ələ keçirdiyini söyləyir.^[269] I Argişti Aza vilayəti və Mannada külli miqdarda mal-qara ələ keçirir. O, məlumat verir ki, 2411 baş qaramal, 6140 baş davar, 170 at və 62 dəvə aparmışdır.^[270] Aza vilayətində əsasən, əkinçilik və bostançılıq geniş yayıldığına görə, mal-qaranın hesabı bütövlüklə Mannaya aid edilir. I Argiştinin oğlu II Sardurinin kitabəsində bir neçə vilayətdən o cümlədən Puluadidən ələ keçirilən mal-qara sadalanır və sayı göstərilir. Puluadi ölkəsinin payına təkcə bir yürüş zamanı ələ kcçirilən təqribən 1400 baş at, 1200 başdan çox qaramal və 18 min başdan çox davar, 115 baş dəvə düşür.

Düşmən qoşunları hücum edəndə yerli əhali var-yoxunun heç olmazsa bir qismini qarətdən xilas etmək üçün, adətən mal-qarasını dağlara ötürürdü. Assuriya çarları dağlara sürülən mal-qaranı ələ keçirib geriyə, yəni vadilərə qaytardıqlarını tez-tez xəbər verirlər. V Şamşi-Adad Messi vilayətində, Mannanın özündə və başqa vilayətlərdə qaramal, davar, qoşqu atları və dəvələr ələ keçirmişdi.^[26]

Sənədlərdə dəvə çox az xatırlanılır. Onlardan yük heyvanı kimi istifadə olunmuşdur. Hökmdar I Rusanın torpaq sədlərin düzəldilməsində və kanalların çəkilməsində dəvələrdən istifadə etməsi bizə məlumdur.^[271]

Allahları aparan döyüş arabalarına qatır və öküzlərin qoşulmasını əks etdirən Həsənlu qızıl camındakı təsvirlər onlardan istifadəni göstərir. Tanrıların qabağına qurbanlıq qoyun gətirirdilər. Ölənlərə də qurban kəsirdilər. Qəbirlərdən, adətən keçi və qoyun sümükləri aşkar edilir.^[188]

Manna çarlığının vilayətlərində atçılığa çox böyük əhəmiyyət verilirdi. Qafqazda və Ön Asiya vilayətlərində at ən azı e.ə. III minillikdən məlum idi. E.ə. III minilliyin birinci yarısına aid Elam təsərrüfat sənədləri arasında ayğır, madyan və dayçalara aid məlumatlar vardır.^[272]

Kassilər dövrünə aid Babil sənədlərində və incəsənətində at xatırlandığına görə onun əhliləşdirilməsini kassilərlə əlaqələndirirlər.^[273] Atçılıq tədricən daha geniş yayılır. O, iqtisadiyyat və hərbi işdə aparıcı mövqe tutmağa başlayır, bəzi əyalətlər atçılığın inkişafı üzrə ixtisaslaşır. Mannanın təsərrüfat həyatında atın əhəmiyyətinin güclənməsini köçmə maldarlığın inkişafı ilə bağlayırlar. Malqaranın sayının çoxalması otlaqların genişlənməsini, maldarların get-gedə öz yaşayış məskənlərindən daha da uzaqlaşmasını tələb edirdi. At köç yurdlarını yaşayış məskənləri ilə birləşdirən əsas nəqliyyat vasitəsinə çevrildi.^[274]

E.ə. II–I minilliyin ayrıcında və xüsusilə I minilliyin əvvəlində minik atından hərbi məqsədlərlə istifadə edilməsi, süvariliyin yayılması irandilli əhalinin məskunlaşması ilə əlaqədar idi. Görünür, qonşu xalqların süvari qoşunları məhz öz silahlı süvariləri ilə güclü olan irandilli tayfalarla mübarizədə təşəkkül tapmışdı. Atçılıq sürətlə yayılır, iqtisadiyyatda və hərbi işdə getdikcə daha böyük yer tuturdu. Urmiya gölünün şimal-şərq əyalətlərinin təbii şəraiti – təbii otlaqlar olan alp çəmənlikləri və münbit vadilər atçılığın inkişafına imkan yaradırdı. Assuriya qaynaqlarında Urmiyaboyu vilayətlərdən alınan bac sadalanarkən tədricən at birinci göstərilir, bəzi vilayətlərdən bac olaraq ancaq at alınırdı. Mannaya yürüş etmiş çarların demək olar hamısı belə məlumat verirdi: "Mannalılardan qoşqu atları bac aldım". Zamuadan, Gilzandan, Messidən, Gizilbundadan Assuriya çarına qoşqu atları göndərirdilər. I Rusa zamanında Urartulular tərəfindən tutulan, lakin Assuriya çarının köməyilə yenidən Mannaya qaytarılan Manna vilayəti Subinin əhalisi at yetişdirməkdə xüsusilə mahir idi. II Sarqonun kitabəsində bu barədə ətraflı danışılır: "Həmin vilayətdə yaşayan adamların bütün Urartuda süvari qoşun üçün at əhliləşdirməkdə tayı-bərabəri yoxdur. Öz geniş ölkəsində, öz çar alayı üçün bəslədiyi və hər il vergi kimi aldığı kiçik dayçaları, Urartu adamlarının Mannalılar ölkəsi adlandırdıqları Subi vilayətinə gətirirdilər, boy-buxununa baxmayınca, minib səyirtməyincə, gərdişə gəlməyi, dövrə vurmağı, dönməyi, döyüş üçün vacib olan bütün vərdişləri öyrətməyincə bu dayçaları yəhərləmirdilər".^[275]

Urartu hökmdarı I Rusanın döyüş zamanı minik atlarından istifadə etməsi II Sarqonun: "öz qoşununu sıraya düzdü, onları qaçağan minik atlarına mindirdi və silah verdi" məlumatından da bəlli olur.^[276]

Subi vilayətinin Sanqibutu ilə həmsərhəd zonasında Uşkaya ilə Tarmakisa (indiki Təbriz) qalaları arasında yerləşən Aniaştaniya^[277] məskənini II Sarqon "ilxılar evi" adlandırır.^[275]

Gizilbunda vilayəti qəsəbələrin rəisləri Mannanın Zirdiakka qalasına II Sarqona qoşqu atları, sayagəlməz qaramal və davar gətirirdilər.^[132] Mannalı Ullusunu da II Sarqona "qoşqu ləvazimatı ilə birlikdə qoşqu atları" bəxş etmişdi.^[32]

Həsənludan tapılan müxtəlif əşyaların üzərindəki rəsmlərdən görünür ki, təkərli nəqliyyat da, atminmə də geniş yayılmışdı. Qızıl və gümüş canların üzərindəki təsvirlər biratlı və ikiatlı arabaların mövcud olduğunu göstərir. Bunların bəzisi çox tutumlu idi: ikiatlı arabada üç adam yerləşirdi. Arabanın dalınca iki döyüşçü yəhərsiz at aparırdı. Archeology, XII, 3, p. 171 Hər iki arabanın təkərlərində Assuriya və Urartu arabalarında olduğu kimi altı dəndənə vardı.^[278]

Həsənluda e.ə. IX əsr layından üzərində at və atlı təsviri olan ağac relyef tapılmışdır.^[279] Qazıntı zamanı aşkar edilmiş əşyalar arasında at, qoç və buzov başı formasında məharətlə hazırlanmış ritonlar (su içmək üçün qablar) vardır.^[280] Buradan kəm və bər-bəzəkli qoşqu şeyləri ilə birlikdə dəfn edilən at da tapılmışdır. At dəfn etmək Naxçıvan ərazisində də geniş yayılmış bir adət idi. Qədim Şahtaxtı qəbiristanının bir çox qəbirlərində çoxlu qab-qacaqla birlikdə at skeletlərinə də rast gəlinir, lakin insan sümüklərinin izləri yoxdur.^[281][282] Marlıqtəpə mədəniyyəti daşıyıcılarının dəfn adətlərindən də ata xüsusi münasibət bəslənildiyini, ona hətta müəyyən dərəcədə sitayiş edildiyinn görmək olar. Döyüşçülərin məzarları ilə yanaşı, atlar üçün ayrı-ayrı dəfn kameraları qurulurdu. Bu kameralardan at dişləri və tunc gəmlər tapılmışdır.^[283][284] Kaluraz məhəlləsində ayrı-ayrı at qəbirləri aşkar edilmişdir. Hər bir qəbirdən bütün qoşqu ləvazimatı və bəzək şeyləri ilə birlikdə üç at skeleti çıxmışdır.^[285]

Azərbaycan ərazisi coğrafi mövqeyinə görə əsrlər boyunca həm qonşu dövlətlərin, həm də heç şübhəsiz, bir qismi sonradan məskunlaşaraq yerli əhali ilə qaynayıb-qarışan, yeni mədəniyyət gətirən, çox vaxt da burada mövcud olmuş mədəniyyətin varislərinə çevrilən bir çox köçəri tayfa qruplarının mütəmadi təsiri və hücumlarına məruz qalmışdır.

Mixi yazılı mənbələrin məlumatları həmişə, adətən çox yığcam olur; onlarda ancaq öz məğlubiyyət və uğursuzluqlarından heç vaxt söhbət açmayan ayrı-ayrı yadelli hökmdarların zəfər yürüşləri ilə bağlı məlumatlar verilir. Aşşur mixi yazılı materiallar bir çox tədqiqatçılar tərəfindən nəşr və tədqiq edilmişdir. Aşşur hökmdarı II Sarqonun (e. ə. 722–705-ci illər) e. ə. 714-cü ildə Urartuya hərbi səfəri barədə tanrı Aşşura verdiyi hesabatda Manna dövlətində baş vermiş hadisələr haqqında nisbətən ətraflı məlumat vardır. Kitabə F. Tyuro-Danjen tərəfindən nəşr edilmişdir.^[286]. Urartu tarixinə dair kitabələrin rus dilinə tərcüməsi və digər materiallarla birlikdə hərtərəfli şərhlər İ. M. Dyakonovun "Ассиро-вавилонскии источники по истории Урарту" əsərində verilmişdir. Müxtəlif vaxtlarda aşşurşünaslar tərəfindən ayrı-ayrı Aşşur hökmdarlarının qayaüstü kitabələri və məktubları nəşr edilmişdir. Aşşur hökmdarlarının o dövrə aid bütün məlum kitabələrinin toplu nəşrini D. D. Lyükenbil həyata keçirmişdir.^[287] Manna və onunla qonşu ölkələr haqqında dərc edilmiş aşağıdakı mətnlər əlavə məlumatlar verir. A. Heydelin "A New Hexagonal Prism of Esarhaddon"^[288] nəşrində "Manna əhalisinin, bu qiyamçı qutilərin pərən-pərən salınması" haqqında məlumat verilir, kimmerlər və başda İşpakay olmaqla Manna ilə ittifaqa girən (sonralar döyüş zamanı öldürüldü) skiflər xatırlanır. Q. Q. Kameronun "The Annals of Salmaneser III, King of Assyria"^[289] nəşrində isə Daxili Zamuaya hərbi yürüş və adı indi, Həsənlitəpədən tapılmış daş qab üzərindəki kitabədən məlum olan İda torpaqlarındakı şəhərlərin işğalından bəhs olunur. N. V. F. Saqs Zamua və mannalıların adı çəkilən Nimrudan tapılmış məktubları çap etdirmişdir.^[290]

Aşşur hökmdarları III Tiqlatpalasarın (e. ə. 744–727-ci illər) və Sarqonun (e. ə. 722–705-ci illər) yeni kitabələri L. Levin (L. D. Levine. Two Neo- Assyrian Stelae from Iran. "Royal Ontario Museum". 23, 1972) tərəfindən nəşr olunmuşdur. Birincinin kitabəsində Manna hakimi İranzunun və II Sarqonun kitabələrindən bizə tanış olan Elippi hakimi Taltanın adı çəkilir, onların Namri, Sanqibutu ölkələrinin və bütün dağlıq ölkələrin hakimləri üzərinə qoyulmuş xərac, habelə bütün bu torpaqlarda öz stelalarının qoyulduğu barədə məlumat verilir. Aşşur mənbələrinin xəbərlərini Urartu hökmdarlarının məlumatları tamamlayır. Urartu mətnləri müxtəlif alimlər tərəfindən ayrı-ayrı dövrlərdə aşkar və nəşr edilmişdir. Onlar ümumiləşdirilmiş şəkildə F. V. Köniq tərəfindən çap olunmuşdur (F. W. Konig. Handbuch der chaldischen Inschriften, I–II, Graz, 1955–1957).

Urartu kitabələrinin hamısının tam toplusunu rus dilinə tərcümə, izahlar və biblioqrafiya ilə birlikdə Q. A. Melikişvili "Урартские клинообразные надписи"^[291] əsərində çap etdirmişdir. Q. A. Melikişvili sonralar tapılmış kitabələri "Вестник Древней Истории" jurnalında (1971-ci il № 3–4); nəşr etdirmişdir. Cənubi Azərbaycan ərazisində tapılmış kitabələr lokalizə üçün mühüm əhəmiyyətyə malikdir. Urartu hökmdarı Minuanın (e. ə. 810–780-ci illər) Urmiya gölünün cənubi-şərq sahilində yerləşən Daştəpə qayasındakı kitabəsində Meişta şəhərinin işğalı və Manna ölkəsinə hərbi yürüş barədə məlumat verilir. Urmiya gölündən cənubda, Uşnu vadisindəki Qalatgah xarabalığında Minua və İşpuininin (e. ə. 810–805-ci illər) birgə hökmdarlıqları dövrünə aid kitabəsi bizə gəlib çatmışdır.^[292] Savalan dağının cənub ətəyində, Sərabdan şimali-şərqdə, Təbrizdən Ərdəbilə gedən yolda tapılmış iki kitabə B. S. Varren tərəfindən nəşr edilmişdir.^[293] Biri 16, digəri isə 12 sətirdən ibarət olan hər iki kitabə Rusanın oğlu Argiştiyə (e. ə. 714–685-ci illər) məxsusdur. Digər bir qayaüstü Urartu kitabəsi Cənubi Azərbaycanın şimal hissəsində, Vərzəqan inzibati mərkəzi yaxınlığında yerləşən Sekendel yaşayış məskənindən tapılmış və Təbriz universitetinin professoru M. C. Məşkur ərəfindən nəşr edilmişdir. Kitabə Q. A. Melikişvili tərəfindən oxunmuş və çap olunmuşdur (VDİ, 1960, № 3; 1971, № 3). Kitabəlar əsasında hələ II Sardurinin (e. ə. 760–730-cu illər) salnaməsindən məlum olan Puluadi ölkəsini və onun Q. A. Melikişviliyə görə kitabələrin tapıldığı yerin yaxınlığında yerləşən Libliuni "hökmdar şəhəri"ni lokalizə etmək mümkündür. Mixi yazılı mənbələrdən bizə hələlik Cənubi Azərbaycan ərazisində məlum olan ən qədim şimal "ölkə" Puluadidir. O, əvvəllər düşünüldüyü kimi Aşşur və Urartu işğalçılarının gedib çatmadıqları ərazidə yerləşirdi. Urartu mənbələrindəki coğrafi adları lokalizə edən materiallar məşhur rus alimi İ. Dyakonov və Azərbaycan alimi S. Qaşqayın birgə nəşr etdirdikləri^[294] əsərdə toplanmışdır.

Cənubi Azərbaycan ərazisində arxeoloji qazıntılar son vaxtlaradək çox məhdud miqyasda aparılırdı. Tapıntıları əsasən tunc dövrünə və dəmir dövrünün başlanğıcına aid olan Astara çayı boyunca İran Talışına^[295] ekspedisiyadan sonra, 1940-cı ildə E. F. Şmidt qədim yaşayış məskənləri qalıqlarının təyyarədən foto-şəkillərini çəkmişdir.^[296]

1936-cı ildə A. Steyn Cənubi Azərbaycanın Cənub əyalətlərində arxeoloji kəşfiyyat işi, sonralar 1940-cı ildə isə İran arxeoloji idarəsi burada bir sıra qazıntılar aparmışdır; lakin bu qazıntılar elə bir əhəmiyyətli nəticələr vermədi. Əgər, bilavasitə mannalılara və onların qonşularına aid əsaslı arxeoloji qazıntılar olmasa idi, təbiidir ki, onların cəmiyyətinin iqtisadi və mədəni xüsusiyyətlərini də işıqlandırmaq mümkün olmazdı. Bu boşluğu məhz Manna ərazisində — Urmiya gölünün ətrafındakı müxtəlif məntəqələrdə aparılmış arxeoloji qazıntıların nəticələri xeyli dərəcədə tamamlayır. Buradan əldə edilmiş materiallar cəmiyyətin inkişafını, onun iqtisadi və mənəvi həyatındakı dəyişiklikləri izləmək üçün çoxlu yeni faktlar vermişdir. Gölün qərb sahilində yerləşən Göytəpədə T. Berton Braunun rəhbərliyilə Britaniya arxeoloji cəmiyyəti tərəfindən təşkil edilmiş ekspedisiya qazıntı işləri aparmışdır. Təpənin heç də bütün təbəqələri tam açılmamışdır. Burada bir neçə şurf qızılmış və e. ə. III minillikdən başlayaraq İslam dövrünədək uzun bir dövrü əhatə edən səkkiz ardıcıl təbəqə aşkar olunmuşdur. E. ə. II minilliyin sonlarına aid edilən "V" dövrünə aid "K" qəbrindən həmin dövr üçün səciyyəvi olan material əldə edilmişdir. Boz-qara və qırmızı keramika məmulatı ilə təmsil olunan "A" təbəqəsi e. ə. I minilliyin əvvəlinə aiddir. Qabların qulpları qabarıq heyvan fiqurcuqları formasındadır. Göytəpə keramikası Həsənlitəpə V və IV dövrləri ilə xeyli ümumi cizgilərə malikdir. Burada bir çox keramika formaları Həsənlitəpədə olduğu kimi özündən əvvəlki dövrlərlə müqayisədə dəyişir. Bu dövrə məxsus olan qabların əyri dimdik formalı lüləyi uzunvari üfüqi formaya çevrilir. Buradan metal əşyalardan ancaq dəmir qılınc dəstəyinin bir hissəsi tapılmışdır.

Boz daşdan yonulmuş, böyürlərində heroqlif işarələri olan heyvan fiqurları Göytəpə üçün səciyyəvidir. T. Berton Braun Göytəpə tapıntılarını Qafqaz və Aralıq dənizi materialları ilə müqayisə edir.^[297]

Təbrizdən cənubi-şərqdə yerləşən Yanıqtəpədə arxeoloji qazıntılar aparılır, lakin bu qazıntılar hələlik çox az material vermişdir. E. ə. I minilliyin əvvəllərinə aid olan tapıntılar Həsənluda "Grey Ware Phase" ("boz gil məmulatları dövrü") dövrunə uyğun gələn boz gil məmulatlarının üstünlük təşkil etdiyini göstərir.

Tehran universitetinin professoru Ə. O. Negahbanın Qızılüzən (Səfidrud) çayının aşağı vadisində yerləşən Marlıqtəpədə apardığı qazıntılar zəngin və çeşidli materiallar verməkdədir. Buradan qəbirlərdəki zəngin dəfn avadanlığına görə Ə. O. Negahbanın hökmdar nəslinə və əyanlara məxsus etdiyi qədim qəbiristan aşkar edilmişdir. Ölülər, sağlıqlarında istifadə etdikləri hər şeylə – içərisinə yemək və su qoyulmuş adi mətbəx avadanlığından tutmuş gözəl ayin qabları və bəzək şeylərinədək, ovçular və döyüşçülər isə hətta silahla təchiz olunmuşlar. Bundan əlavə, Marlıqtəpə qəbiristanının bir xüsusiyyəti də atların hər cür əsləhə ilə birlikdə, ayrıca basdırılmasıdır. Görünür, at Marlıqtəpənin qədim sakinlərinin həyatında mühüm rol oynamışdır. Marlıqtəpədən aşkar edilən zərgərlik və keramika məmulatı o dövr sənətkarlarının zövq və məharətləri, yüksək sənətkarlıq texnikası haqqında çox şey deyir.

Çoxlu zərif və zəhmət tələb edən bədii işləri özü ilə basdırmağa razı olan bu yerli əyanların lazımınca varlı olduqlarını qeyd etməliyik. Ə. O. Negahban bu qəbirləri e. ə. IX əsrə aid edir; lakin belə hesab edir ki, onlardan tapılan bəzi əşyalar daha əvvəllər hazırlanmışdır. Marlıqtəpə tapıntıları Mitanni və Urartu incəsənəti, həmçinin Talış, Şimali-Qərbi İran, Gilan və Mazandaran əyaləti materialları ilə oxşarlıq aşkara çıxardır. Məhz buna görə də Ə. O. Negahban güman edir ki, bu əyalətlərə ola bilsin ki, siyasi və iqtisadi cəhətdən Mitanni dövlətinin^[298][299] tənəzzülü və Midiya dövlətinin^[300][301] təşəkkülü ərəfəsində yaranmış "Marlıqtəpə hökmdarlığı" başçılıq etmişdir. Bu nəticə çox da konkret deyildir; belə ki, müəllif çox uzun bir zaman fasiləsi — təqribən min il müddət göstərir. Bundan əlavə Marlıqtəpə dövləti siyasi ağalıq olmadan da qonşu tayfalarla qarşılıqlı əlaqələr nəticəsində təsir göstərə və təsirə məruz qala bilərdi.

İran arxeoloji cəmiyyəti Əli Hakeminin rəhbərliyi altında Qızılüzən çayı vadisində, Marlıqtəpənin yaxınlığında Kaluraz adlı yerdə də qazıntılar aparır. Qazıntılar nəticəsində bünövrəsi daşdan, özü isə ağacdan olan binaların qalıqları aşkara çıxarılmışdır. Bu tikintilərdən bir qədər kənarda nekropol yerləşir. Əli Hakemi, bu mədəniyyətin antik mənbələrə^[302] görə Qızılüzən çayı vadisində məskunlaşmış mard tayfalarına məxsus olmasını güman edir. Kaluraz tapıntıları e. ə. I minilliyin ilk əsrlərinə aid edilir.^[303]

Ziviyə kəndi sakinləri tərəfindən Saqqız yaxınlığında tapılmış dəfinə xüsusi maraq kəsb edir. R. Girşman hesab edir ki, bu yeri tutan skiflər ona öz adlarını vermiş və Saqqız sözü Saka sözündən törənmişdir.^[305] Ziviyə kəndinin adı II Sarqon və Aşşurbanipalın kitabələrində Zibia— İzzibia—Uzbia kimi qeyd edilən Manna qalasının adı ilə müqayisə edilir.^[306] R. Daysonun tədqiq etdiyi ərazinin təsvirinə görə, Zibia, görünür əhalinin yaşadığı yer – şəhər yox, daha mühüm yaşayış məskənlərinə gedən yolu kəsən və ancaq qoşun yerləşən adi istehkam məntəqəsi olmuşdur.^[307][308] Ziviyə dəfinəsi əşyaları e. ə. IX–VII əsrlərə aid edilir.^[309] Ziviyə dəfinəsi bu əraziyə bir tərəfdən güclü qonşuların (təcavüzünün) gücləndiyi, digər tərəfdən isə yeni köçəri tayfaların daha intensiv axınının başlandığı həmin "hərc-mərclik dövrü"nü özündə əks etdirir. Bütün bunlar təsərrüfat formalarında dəyişikliklərə, əhalinin təsviri sənətində müxtəlif üslubların qarışmasına və paralel mövcudluğuna səbəb oldu.

Kubanyanı və Şimali Qara dənizyanı skif kurqanlarının sənət abidələri ilə müqayisə edilən Ziviya dəfinəsinin skif üslubu qızıl əşyalarını B. B. Piotrovski e. ə. VII əsrin sonuna və VI əsrin əvvəllərinə aid edir.^[310] R. B. Barnet Ziviyə dəfinəsini müxtəlif dövrlərdə və ayrı-ayrı üslublarda hazırlanmış əşyalarla birgə dəfn sayır. Bütün bu əşyaların tapıldığı sarkofaqı təsvirlərinə və formasına görə o, e. ə. VII əsrin sonlarına aid edir.^[311]

A. Qodar əşyaların əksəriyyətini, R. Girşman isə onların ancaq bir qismini (digərlərini o, aşşurlara və ya skiflərə aid edir) mənşəcə yerli hesab edirlər. A. Qodar ilk, eləcə də sonrakı nəşrlərində güman edir ki, skiflər mannalıların incəsənətini qəbul etmiş və bu dintez sayəsində sonralar Ön Asiya və Orta Rusiyada yayılmış "skif heyvani üslubu"nu yaratmışlar.^[312][313] S. İ. Rudenko özünün "Искусство Алтая и Передней Азии" (Moskva, 1961) əsərində Ön Asiya incəsənəti (qismən də Ziviyə əşyaları) ilə Altay və Şimali Qara dəniz kurqanlarından tapılmış əşyalarda bəzi ümumi cizgilər aşkara çıxarır.

Lakin o, Ön Asiya incəsənətinin skif tayfaları incəsənətinə təsirinin izahını düzgün saymır. O, eyni zamanda qeyd edir ki, Şimali Qara dənizyanı abidələrində qabarıq əks olunan e. ə. I minilliyin birinci yarısına aid edilən Ön Asiya incəsənəti ünsürləri, xüsusilə də "skif heyvani üslubu" vaxt ötdükcə, Qara dənizyanı skiflərin Ön Asiya ilə əlaqələri zəiflədikcə tənəzzülə uğrayır və sadələşir. E. ə. V əsrdə Qara dənizyanı skiflərinin incəsənətinə yunan incəsənəti öz təsirini göstərir. Skif incəsənətinin Ön Asiya incəsənətinin təsiri altında yaranması nöqteyi-nəzərini M. İ. Artamonov da müdafiə edir. O, belə hesab edir ki, bu incəsənət nə skif, nə də Midiya mədəniyyəti olmuşdur; bu, gəlmələrin qədim Mesopotamiya bədii irsini mənimsəməyə əsaslanan incəsənətidir.^[314]

S. Qaşqay qeyd edir ki, Manna incəsənəti də gəlmə tayfaların incəsənətinə təsir etməliydi, belə ki, onların gəldiyi dövrdə Manna əhalisi oturaq həyat tərzi keçirirdi və yüksək inkişaf etmiş sənətkarlıq istehsalına malik idilər. Bunu Ziviyədən tapılmış əşyalardan başqa daha əvvəlki dövrə aid edilən Həsənlu tapıntıları da göstərir. Bu zonada ən böyük arxeoloji obyekt Urmiya gölünün cənub sahilində, Həsənlu kəndi yaxınlığında yerləşən təpədəki qədim yaşayış məskənidir. Həsənlu təpəsi Sulduz vadisinin mərkəzində, Kadar çayının yaxınlığında yerləşir. Vadiyə giriş çətindir, sanki hər tərəfdən əhatələnmişdir; o qərbdən Zaqroş dağları, cənubdan Kürdüstan dağları, Urmiya gölündən isə xırda təpələrlə ayrılır. Ora giriş ancaq qərbdən Kəlyaşin və Rəvanduz aşırımı, şərqdən isə Kadar çayı boyunca mümkündür.

1956-cı ildən burada R. Daysonun rəhbərliyi altında Amerika arxeoloji cəmiyyəti İran arxeoloji idarəsi ilə birlikdə qazıntılar aparmışdır. Həsənlu rayonu e. ə. IX əsrin ortalarından III Salmanasarın (e. ə. 859 – 824) kitabələrində adı çəkilən Manna dövləti yerləşən əraziyə daxil idi. Həsənluda aşkar edilmiş qədim yaşayış məskəni hələlik mixi yazılı mənbələrdə adı çəkilən heç bir şəhərlə dəqiq şəkildə eyniləşdirilməmişdir.^[315] Tikinti qurğularının qalıqları göstərir ki, o xeyli böyük və yaxşı möhkəmləndirilmiş yaşayış məntəqəsi olmuşdur. E. ə. VI minilliyə qədər mədəniyyətin ardıcıl stratiqrafiyasını verən Həsənlu təpəsi 27,5 metr dərinliyədək qazılmışdır. Bu stratiqrafiya tarixi məlum olan abidələrlə paralelli keramika qalıqlarının, həmçinin radio-karbon təhlilinin nəticələrındən istifadə vasitəsilə müəyyənləşdirilmişdir. R. Dayson Həsənluda qazılmış materialları on dövrə ayırır. X–VI dövr materialları Həsənlu təpəsi yaxınlığında yerləşən təpələrdə də təmsil edilmişdir.

Daha çox zənginliyi və müxtəlifliyi ilə seçilən V və IV dövrlərdir. Keramika məmulatı dibinin formasına görə "Button Base Phase" adlanan V dövr e. ə. 1200–1000-ci illərə aid edilir. Bu dövrdən başlayaraq Həsənlu təpəsi kiçik binalarla abadlaşdırılır. E. ə. 1100–800-cü illərə aid IV dövr "Grey Ware Phase" əvvəlki dövrlərdə təsadüf edilməyən xarakterik cizgili, əsasən şüyrələnmiş boz-qara keramika ilə səciyyələnir. Təpənin mərkəzindəki iri tikintilər və kvadrat qülləli qala divarları həmin dövrə aiddir. Bu dövr öz növbəsində tikinti qalıqları ilə izlənilən üç mərhələyə bölünür. Dağıntıdan və ya yanğından sonra binalar qalmış daş və ağac hissələrindən istifadə edilərək yeni memarlıq detalları və əsas plana əlavə tikililər artırmaqla bərpa olunmuşdur.

Bu dövrün binalarından bir neçə yazılı əşyalar aşkar edilmişdir^[316] R. Daysonun fikrincə IV dövr mədəniyyətinə urartulular tərəfindən qalanın dağıdılması və onun əhali tərəfindən tərk edilməsi ilə son qoyulmuşdur. III dövr "Triangle Ware Phase" xarabalıqların toxunulmaz halda qaldığı vaxtdan bir müddət keçdikdən sonra meydana gəlmişdir. Bu dövr iki-erkən IIIB (e. ə. 750–600-cü illər) və son IIIA (e. ə. 600–400-cü illər) kəsimi bölünür. Yeni məskunlar təpədəki tikililərdən qismən onları bərpa edərək istifadə etmişlər. Onlar asma üçbucaqlar formasında həndəsi şəkilli səciyyəvi keramika (IIIB dövrü) və açıq sarı rəngli keramika (IIIA dövrü) hazırlamışlar. Sonra hələlik dəqiq müəyyənləşdirilməmiş II dövr "Post Triangle Ware Phase" və I İslam dövrü gəlir.^{[317][318][319][320][321][322]}

Həsənluda qazılmış arxeoloji material Cənubi Azərbaycanın və ümumiyyətlə İran yaylasının qədim tarixinin öyrənilməsində böyük əhəmiyyətə malikdir. Həsənlu qazıntıları özündən əvvəlgilərdən burada təkcə yaşayış məskəninə aid nekropolun aşkar edilməsi ilə yox, həm də yaşayış məskəninin özünün demək olar ki, tamamilə qazılması ilə fərqlənir. Bu yüksək elmi səviyyədə sistematik olaraq aparılmış qazıntılardır və onlar bu rayonun ardıcıl mədəni inkişafının dolğun lövhəsini yaradır. Müasir tədqiqat metodları sayəsində buradan əldə edilmiş materialın dəqiq və etibarlı xronoloji şkalasını vermək mümkün olmuşdur.

Həsənlu qazıntıları şəhərsalma, sənətkarlıq istehsalı, incəsənət, təsərrüfat həyatının müxtəlif sahələrinə aid material vermişdir. Onlar yazılı mənbələrin məlumatlarını yeni şəkildə dərk etməyə və bu rayonun tarixini geniş şəkildə işıqlandırmağa imkam yaratmışdır. Həsənlu materialları qonşuluqdakı qədim yaşayış məskənləri və nekropollar yerləşən təpələrdən aşkar edilmiş arxeoloji materiallarla tamamlanır. Həsənlu təpəsi yaxınlığında bir neçə kiçik təpə də qazılmışdır. Onlar Həsənluda qazılmış dövr etibarilə müvafiq erkən təbəqələrə nisbətən daha zəngin material vermişdir. Bu dövrlər qazıntı aparılmış təpələrin adı ilə adlandırılmışdır.

Həsənludan 1,5 km cənubda yerləşən Hacı Firuz təpəsindəki qazıntılar Həsənlu X dövrünə müvafiq gələn daha qədim dövr (e. ə. VI–V minilliklər) əşyaları vermişdir. Keramika hörmə məmulatının izlərini saxlamışdır. Məhz bu hörmə sayəsində gil lazımi formada bərkiyirdi. Sonra hörmə kənar edilirdi. Qablar bərkidikdən sonra onun üzəri yenidən nazik gil qatı ilə örtülərək bişirilirdi. Qablar bəzən həndəsi şəkillərlə bəzədilirdi. IX və VIII dövrlər müvafiq olaraq Dəlmətəpə və Pişdəlitəpə qazıntıları ilə təmsil edilmişdir. Dəlmətəpə tapıntıları e. ə. V minilliyin sonuna aid edilən və Yaxın Şərqdə həmin dövr mədəniyyətləri arasında nadir sayılan rəngli keramikanı nümayiş etdirir. Həndəsi rəsmli qablar çəhrayı və ya ətrəngi, habelə qəhvəyi və ya qara- qəhvəyi rəngdədir. Həndəsi rəsmlərdən olduqca effektli və çoxsaylı kombinasiyalarda yüksək sənətkarlıq zövqü ilə istifadə edilmişdir.

Pişdəlitəpədə VIII dövr e. ə. IV minilliyin ortalarına aid edilir. Pişdəlitəpə mədəniyyəti ilə Urmiya gölünün şərq sahilindəki Yanıqtəpə mədəniyyəti arasında oxşarlıq tapılır. Buraya qəhvəyi qara rəngli, həndəsi rəsmli sarımtıl rəngli keramika, dəvəgözü və çaxmaqdaşından bıçaqlar, saxsı iy, heyvan heykəlcikləri və s. daxildir.

Bu materialların dövrü və əlaqələri radio-karbon analizinin məlumatlarına, həmçinin İraq, İran və Türkiyədə aşkar edilmiş materiallarla müqayisəyə əsaslanan R. Dayson tərəfindən müəyyənləşdirilmişdir. O. V. Muskarellanın rəhbərliyi altında Həsənludan 25 km qərbdə yerləşən Dinhatəpədə də arxeoloji qazıntılar aparılmışdır. Aşkar edilmiş materiallar uzun bir xronoloji dövrü əhatə edir. Həsənlu IV və V dövrlərinə müvafiq gələn tikili qalıqları, həmçinin Dinha III (e. ə. 1350–1000-ci illər) və Dinha II (e. ə. 1000–800-cü illər) nekropolları e. ə. II minilliyin sonu – e. ə. I minilliyin əvvəlinə aiddir.

Divarları üç tərəfdən çiy kərpicdən tikilmiş, şərq tərəfdən isə açıq qoyulmuş Dinha III dövrü qəbirlərində ölülər quyu qəbirlərdə fərdi qaydada basdırılmışdır. Bu dövrdə boz-qara keramika hazırlanmışdır. Qulpsuz, sərbəst növlü "çaydan"lar, birqulplu küplər, iki dəlikli və qövsvari yapması olan kasalar səciyyəvi əşyalardır. Dinha II dövrünə dulus kürələri, tikili kompleksləri və qəbiristanlıq aiddir. Ölülər divarları çiy kərpic, ya da daşdan tikilmiş qeyri düzkün formalı qəbirlərdə basdırılmışdır. Bu qəbirlərin də divarları üç tərəfdən hörülmüş və iri sal daşla üstü örtülmüşdür. Ondan başqa, daxilində ancaq uşaq sümükləri aşkar edilmiş iri təsərrüfat qablarında dəfn adəti xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu dövrdə boz-qara keramikadan istifadə davam edir. Əksər hallarda keçmiş formalar saxlanılsa da, "körpücük" halqası ilə novu birləşdirilmiş "çaydan"lar, heyvan başı şəklində düzəldilmiş qulplu qablar kimi yeni formalar, Həsənlu IV dövrü ilə yaxın paralelləri olan tunc və dəmirdən düzəldilmiş bəzəklər və silahlar meydana çıxır.^[323]

O. V. Muskarella öz tədqiqatlarında Dinha təpəsinin hər iki dövrünün həm keramika, həm də metal əşyalarının Cənubi Azərbaycan və İranda aşkar edilmiş sinxron abidələrinin materialları ilə əlaqəsini izləmişdir. Həsənludan tapılmış sümük qalıqlarının analizi T. A. Ratbunun tədqiqatında aparılmışdır.^[324]

Həsənlu təpəsinin şimal ətəyindəki nekropol ərazisində 1947–1948-ci illərdə müstəqil qazıntılar aparmış M. Rad və A. Hakimi öz tədqiqatlarında səliqəsiz istiqamətli dəfnləri şərh etmişlər. Onlara görə Həsənlunun qədim sakinləri dəfn zamanı günəşi səmt götürmüşlər. Məhz buna görə də, ilin və günün vaxtından asılı olaraq dəfn olunanların başlarının istiqaməti dəyişmişdir. İran alimlərindən A. Hakimi və M. Radın "İran arxeoloji hesabatları" məcmuəsinin I cildində (Tehran, 1950)^[325] çap edilmiş "Həsənlu (Sulduz) qazıntılarının təsviri və nəticələri" tədqiqatı da Həsənlu qazıntılarına həsr olunmuşdur. Qazıntı aparılmış qəbirlərə əsaslanan müəlliflər belə nəticəyə gəlmişlər ki, Həsənlu dəfn adətləri həmin dövrdə Qərbi Asiyanın digər vilayətlərində mövcud olmuş dəfn adətlərindən fərqlənmir. Sol və ya sağ böyrü üstə bükülü vəziyyətdə olan skeletlərin səmti günəşə doğrudur. Müəlliflər Kalardəşt, Ziviyə və s. tapıntıları ilə də paralellər gətirib metal və sümükdən düzəldilmiş əşyaları, keramika məmulatını təhlil etmiş, Əhəmənilər dövrü incəsənətinin mannalıların və midiyalıların incəsənəti ilə əlaqəsini qeyd etmişlər.

Araz çayı vadisində, Türkiyə-Azərbaycan-İran sərhədlərinin qovşağında Qala Sərənc adlanan qala aşkar edilmişdir. Müdafiə divarları qərb tərəfdə yaxın, şərqdə isə seyrək yerləşdirilmiş bürclərə malikdir.

Uşpu-Nəgadehdən 8 km şimali-şərqdə keramika tapıntılarına görə Urartu dövrünə aid edilən istehkamın xarabalığı yerləşir. İstehkamın divarları yonulmamış sal qaya daşlarından hörülmüşdür. İndi bürc çıxıntıları gözə dəymir. Bu tikili çox güman ki, Uşnu vadisindən Urmiya düzənliyinə gedən yol üzərində keşikçi istehkamı olmuşdur.^[326]

Uşnudan 15 km şərqdə çox böyük və dik bir təpədə Qalatgah xarabalığı yerləşir. Bəzi yerlərdə yaxşı yonulmuş sal daşlardan tikilmiş müdafiə divarları qalmışdır. Təpənin ən yüksək nöqtəsindən bütün Uşnu vadisi və Sulduz vadisinin bir hissəsi görünür. Qalatgah tapıntıları Həsənlu III dövrünə müvafiq gəlir. Keramika Həsənlu və Ziviyə tapıntılarında olduğu kimi sadə və üçbucaqlarla cızılıb haşiyələrlə bəzədilmiş oyma oturacaqlı qırmızı və boz monoxrom gil məmulatı ilə təmsil olunur. Bundan əlavə bir neçə zərif, diqqətlə şüyrələnmiş Urartu tipli qırmızı keramika qırıqları da aşkar edilmişdir. Buradan ağ daşdan hazırlanmış qaçan heyvan təsvirini stilizə edən Urartu tipli çökük silindrvari möhür də tapılmışdır. Silindrin asmaq üçün ilgəkçiyi vardır. Qalatgahda tapılan nümunə Şimali-Qərbi İranda ilk tapıntıdır. Buradan sındırılmış daş blok üzərində Urartu kitabəsi də aşkar edilmişdir. Mətndə Urartu hökmdarları İşpuini və Minuanın adı çəkilir.^[327]

Makudan cənubi-şərqdə, Ağçay çayı vadisində, Bastam kəndi yaxınlığında böyüklüyünə görə az qala Van qalası və Topraqqala ilə müqayisə ediləcək möhtəşəm və yaxşı qalmış qala aşkar edilmişdir. Bir qədər əvvəllər bu rayonda aşkar edilmiş, hazırda Tehran arxeoloji muzeyində saxlanılan kitabənin sayəsində müəyyən edilmişdir ki, qala Urartu hökmdarı II Rusa (təqribən e. ə. 685 — e. ə. 615) dövründə tikilmişdir. Kitabədə "Rusanın kiçik şəhəri"nin və Haldi tanrısına həsr olunmuş məbədin tikintisi barədə məlumat verilir. Q. A. Melikişvili. UKN, 280

Urmiya gölü yaxınlığında, Şapur şəhərindən cənubda yerləşən dörd hündür təpədən birində – Həftavantəpədə Ç. Barney tərəfindən qazıntı aparılmışdır. Tədqiqatlar nəticəsində e. ə. III minillikdən başlamış orta əsrlər dövrünədək müddəti əhatə edən yeddi dövr müəyyənləşdirilmişdir. Təbəqələrin ardıcıllığı xırda sapmalar nəzərə alınmasa Həsənlu üçün qəbul edilmiş dövrləşmə ilə uyğun gəlir. Həftavantəpə V dövrü intensiv tikinti fəaliyyətini aşkara çıxarır. Binalardan boz gil məmulatından və özündən əvvəlki ənənələri davam etdirən qırmızı gil məmulatından ibarət keramika tapılmışdır. Onlar iri saxlanc küplərindən, boğazı və ya lüləyi açıq qablardan ibarətdir. Qablar dalğavari xətlər və ya üçbucaqlarla bəzədilmişdir. Əsas tikililər təpəpin başında (Ç. Barney onları Urartu dövrünə aid edir) eləcə də onun altında IV dövr təbəqəsindədir. E. ə. IX–VIII əsrlərə aid edilən bir neçə qəbir sonuncu dövrə məxsusdur. Uzun tunç zəncirlər, muncuqlar və "çaydan" tipli qablar Həsənlu IV dövrü ilə sıx əlaqələri aşkara çıxarır.^[328] Cənubi Azərbaycanın şərq əyalətlərində arxeoloji tədqiqatların toplu icmalını S. Kroll vermişdir.^[329] Xronoloji baxımdan onlar müxtəlif tarixi dövrləri əhatə edir.

Ərdəbildən 44 km şimal-qərbdə, Ağqala qalasında və b. yerlərdə ilk dəmir dövrünə aid formaca oxşar keramika aşkar edilmişdir. Manna tarixinə həsr edilmiş ilk tədqiqat S. Belkin əsəridir.^[330]

• İran dilləri
• İran tarixi
• Madaylar

• Mərkəzi Elmi Kitabxana – Manna dövləti Arxivləşdirilib 2011-11-12 at the Wayback Machine
• Manna dövlətinin yaranması və yüksəlişi ^{[ölü keçid]}
• Manna dövlətində maldarlıq ^{[ölü keçid]}
• Manna dövləti (E.ə. IX əsr – e.ə. 590) (video) ^{[ölü keçid]}