Xalxa-Monqollar

Bu məqalənin mətnini Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırmaq lazımdır. Məqalədə cümlə quruluşlarındakı yanlışlıqları və orfoqrafik səhvləri düzəltdikdən sonra {{Azərbaycanca deyil}} şablonunu silməyi unutmayın.

Xalxalar — Altay xalqlarının monqol qrupuna mənsub xalq, Monqol xalqlarının ən böyük qrupu.

Xalxalar Monqolustan Xalq Respublikasının əhalisinin təxminən 75 %-ni təşkil edirlər. Sayları 1 milyon 640 min nəfərdən çoxdur (1987). Özlərinin xalxa adlandırırlar. Altay dil ailəsinin monqol qrupuna mənsub xalxa dilində danışırlar. Xalxa dili ölkə əhalisinin 90%-i və ölkə xaricində olan monqolların əksəriyyəti tərəfindən anlaşılır. Antropoloji cəhətdən sarı (monqoloid) irqin Şimali Asiya tipinə aiddirlər.

Gələnəksəl uğraşları çobanlık olan köçəbə Xalxalar Çingiz xanın və ardıcıllarının idarəsində savaşçı, əgəmən bir ulus oldular. Sonraki yüzyıllardaysa yayılan Rus və Mançu İmparatorlukları arasında sıxışıp qaldılar. Şərqdəkilər Mancurlara boyun əğərək Çinə qatıldılar. Bunlar bu gün Çin Xalq Respublikasındə yer alan İç Monqolistanda yaşarlar. Qərbdəkilər isə 1920-ci illərdən sonra gedərək artan ölçüdə SSRİnin təsirində qaldı.

Gələnəksəl Xalxa toplumunda qohumluq atayanlı, örgütlənmə isə klanlar və qəbilələr biçimindəydi. Yönəticilər yətənəklərinə görə bəlirlənirdi. Evli oğullar çoxunluqla atalarına və obiri qohumlarına yaxın otururdu. Toplumda soylulardan oluşan ayrı bir kəsim bəlirmişti. Mançu əgəmnliği akraba gruplarının önəminin azalmasına və Çin yönətim yöntəmlərinin bənimsənməsinə yol açtı.

Çox Xalxalar gələnəksəl olarak toplu göçəbə kamplarında yaşarlar, yılda dört bəş kəz bir otlaktan öbürlərinə göçərlərdi. Sosialist yönətimlər kolektivləşdirmə yoluyla heyvan ürətimini artırmaya çalıştıysa da bu çabalar ciddi dirənişlə karşılaştı. Göçəbələri çiftçiliğə və sanayi işçiliğinə çəkmək için də çalışmalar yürütüldü. 1970lərin sonlarında nüfusun yüzdə 25 dən çoxu bir sanayi şəhəri olan paytaxt Ulan-Batorda (Ulanbator) yaşayırdı.

Gələnəksəl konutları gər (Türk dillərində yurt ya da yurta) adı verilən yuvarlak keçə çadırdı. Kolayca katlanıp taşınabilən bu cadırlar, nüfus artışının konut yapımını aştığu Ulan-Batorda bilə hələ yaygın olaraq işlənilməkdədir. Qidaları həmin tümüylə ət, süt və öbür hayvansal ürünlərdən oluşur. Ən gözdə içkiləri mayalanmış at südü olan qımızdır.

Xalxalar XVII əsrdə və sonrasında Tibet budizmini mənimsədilər. XX əsrın başlarında Monqol Tibət Budist monastırları çok güçlü və varlıklıydı, ama 1960lara gəlindiğində bunların çoğu kapatılmış ya da başqa amaçlarla kullanılmaya başlamıştı. Xalxaların özgün dinləri isə Şamanizmə dayalıdır.

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]