Yanoş Aran

Yanoş Aran (mac. Arany János; 2 mart 1817[1][2][…], Salonta[d], Bihor judetsi – 22 oktyabr 1882[1][2][…], Budapeşt[3]) — Macarıstan jurnalisti, yazıçısı, şairi və tərcüməçisi.[4] Ona tez-tez "balladaların Şekspiri" deyə xitab edirdilər – ən məşhur əsəri olan "Toldi trilogiyası" da daxil olmaqla yazdığı 102-dən çox ballada 50-yə yaxın dilə tərcümə edilmişdir.

Yanoş Aran
mac. Arany János
Doğum tarixi 2 mart 1817(1817-03-02)[1][2][…]
Doğum yeri
Vəfat tarixi 22 oktyabr 1882(1882-10-22)[1][2][…] (65 yaşında)
Vəfat yeri
Vəfat səbəbi ağciyər iltihabı
Dəfn yeri
Həyat yoldaşı Ersi Culianna
Uşaqları Culianna Aran və Laslo Aran
Təhsili Debreçen Universiteti
Fəaliyyəti dilçi, şair, yazıçı, jurnalist, tərcüməçi
Əsərlərinin dili Macar dili
Üzvlüyü
Mükafatları Order of Saint Stephen of Hungary
İmza
Vikimənbənin loqosu Yanoş Aran Vikimənbədə
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Avstriya imperiyasının Macarıstan Krallığında Salonta şəhərində anadan olmuşdur. Evin 10 övladından ən balacası idi, lakin ailədə mövcud olan vərəm xəstəliyinə görə bu uşaqlardan yalnız ikisi sağ qaldı. Anadan olanda böyük bacısı Sara artıq ailəlidi idi və valideynləri Aran və Sara Meqyerin 60 və 44 yaşları vardı. Yanoş erkən yaşlarında yazmağı və oxumağı öyrənmişdi; deyilənlərə görə kiçik yaşlarından macar və latın dilində oxumağı bacarırdı. Ailəsinin ehtiyac içində olduğu üçün 14 yaşından müəllim köməkçisi kimi işləməyə başladı.

1833-cü ildə Debreçen Universitetində alman və fransız dillərində təhsil almağa başladı, lakin tezliklə elmi həyatdan yoruldu və müvəqqəti olaraq bir aktyor truppasına qoşuldu. Daha sonra isə Salonta, Debreçen və Budapeşt şəhərlərində müəllim, qəzet redaktoru və katib vəzifələrində fəaliyyət göstərdi.

1840-cı ildə Culianna Ersey ilə ailə həyatı qurdu. Bu evlilikdən onların iki övladları dünyaya gəldi. Qızı Culiannanın erkən vəfatı şair çox ağır təsir elədi, oğlu Laslo da şair oldu və Macarıstanın xalq nağıllarını topladı.

1845-ci ildə yazdığı "Sonuncu inşa" (Az elveszett alkotmány) əsəri ilə Kişfalud cəmiyyətinin təşkil etdiyi yarışmanı qazandı.

Ən məşhur əsərlərindən biri olan "Toldi" trilogiyasını nəşr etdirdikdən sonra Şandor Petöfi ilə yaxın dost olmağa başladılar. Macarıstanda 1848-ci il inqilabı zamanı Şandorun ölümü ona çox ağır təsir eləmişdi.

1851-ci ildə Nadköröş rayonunda müəllim kimi fəaliyyət göstərməyə başladı. Rayonda onun adına muzey fəaliyyət göstərir.

Yanoş 1858-ci ildə Macarıstan Elmlər Akademiyasının üzvü seçildi. 1865-ci ildə Akademiyanın baş katibi oldu. Həmçinin, Macarıstanın ən böyük ədəbi birliyi olan Kişfalud cəmiyyətinin direktoru seçildi.

1865-ci ildə qızı Culiannanın erkən ölümü onun şair kimi fəaliyyətinin sona çatmasına gətirib çıxardı. 1877-ci ilin yayına kimi heç bir əsəri qələmə almadı.

Aran 22 oktyabr 1882-ci ildə Budapeştdə vəfat etmişdir.

Əsərləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Uilyam Şekspirin "Yay gecəsinin yuxusu", "Hamlet" və "Kral Con" əsərlərini macar dilinə tərcümə etmişdir. Bu tərcümələr macar dilində ən böyük tərcümələrdən biri hesab olunur; Aran həmçinin digər macar tərcüməçilərə də kömək etmişdir və Aristofan, Mixail Lermontov, Aleksandr Puşkin və Molyerin əsərlərini macar dilinə tərcümə etmişdir.

Yanoş Aranın epik poeziyası macar xalqının əfsanəvi və tarixi keçmişini özündə əks etdirir. Proqnozlaşdırılan macar trilogiyasının ilk hissəsi olan "Kral Budanın ölümü" (1864) əsəri Macarıstan ədəbiyyatında ən yaxşı bədii poemalardan biridir. Trilogiyanın digər hissələri olan "İldiko" və "Şahzadə Saba" tamamlanmamışdır.

Ən məşhur əsərlərindən biri də "Uelsin bardları" (A Walesi Bárdok) poemasıdır. Aran poemanı I Frans İosif Macarıstanda 1848-ci il inqilabını məğlub etdikdən sonra ilk dəfə Macarıstana səfər edərkən yazmışdır.

Onun "Dante" poeması Qərb ədəbiyyatında insan həyatının bütün mənasını və aşkarlığını özündə əks etdirən nadir əsərlərdəndir (Piter Ustinov – İngilis aktyor).

Yanoş Aranın bəzi məşhur əsərləri Vatson Kirkkonnel tərəfindən ingilis dilinə tərcümə edilmişdir.[5]

Yanoş Aran Şandor Petöfi, Endre Adi, Mikloş Radnoti və Atilla Jozefdən sonra Macarıstanın ən böyük şairlərindən biri hesab olunur.

İrsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yanoş Aran haqqında ilk elmi monoqraf Frides Riedl tərəfindən yazılmışdır.

Dalriada qrupu tərəfindən bəstələnən "Aran-albomu" adlı folk metalıYanoş Aranın məşhur əsərləri əsasında yazılmışdır. Albom 2009-cu ildə HangSúly Macarıstan Metal mükafatını qazandı.[6]

  • Yanoş Aranın şərəfinə 1932-ci il iyulun 1-də poçt markası istifadəyə verildi.[7]
  • 15 sentyabr 1957-ci ildə onun adına digər bir poçt markası istehsal edildi.[8]
  • 10 iyul 2017-ci ildə şərəfinə dörd möhürlü xatirə dəftəri yaradıldı.[9]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 4 Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
  2. ↑ 1 2 3 4 Janos Arany // Encyclopædia Britannica (ing.).
  3. ↑ 1 2 Арань Янош // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. / под ред. А. М. Прохорова 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1969.
  4. ↑ "Janos Arany - Poetry & Biography of the Famous poet - All Poetry". allpoetry.com. 2019-04-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-06-21.
  5. ↑ Kirkconnell, Watson. The Magyar Muse – An Anthology of Hungarian Poetry 1400–1932. Kanadai Magyar Újság Press. 1933.
  6. ↑ "Dalriada készítette az év metal lemezét". Kultúra.hu (Hungarian). Hungarian Ministry of National Resources. 10 March 2010. 21 July 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-08-08.
  7. ↑ colnect.com/en/stamps/stamp/141645-János_Arany_1817–1882_poet-Personalities-Hungary
  8. ↑ colnect.com/en/stamps/stamp/178275-János_Arany_1817–1882_poet-János_Arany-Hungary
  9. ↑ colnect.com/en/stamps/stamp/739922–200th_Anniversary_of_Birth_of_Author_Arany_János-Hungary

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]