Yelizavetpol Quberniyası

Bu məqaləni vikiləşdirmək lazımdır. Lütfən, məqaləni ümumvikipediya və redaktə qaydalarına uyğun şəkildə tərtib edin.

Bu məqalədəki məlumatların yoxlanıla bilməsi üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. Lütfən, məqaləyə etibarlı mənbələr əlavə edərək onu təkmilləşdirməyə kömək edin. Mənbəsiz məzmun problemlər yarada və silinə bilər. Problemlər həll edilməmiş şablonu məqalədən çıxarmayın. Daha ətraflı məlumat və ya məqalədəki problemlərlə bağlı müzakirə aparmaq üçün məqalənin müzakirə səhifəsinə diqqət yetirə bilərsiniz.

Gəncə quberniyası (rus. Елисаветпольская губернiя) (1918-ədək Yelizavetpol quberniyası) — Rusiya imperiyasının quberniyalarından biri.

Gəncə quberniyası
Gerb
40°40′58″ şm. e. 46°21′38″ ş. u.HGYO
Ölkə	Rusiya İmperiyası
İnzibati mərkəz	Gəncə
Tarixi və coğrafiyası
Yaradılıb	9 dekabr 1867
Ləğv edilib	26 aprel 1920
Sahəsi	44.136 km²
Əhalisi
Əhalisi	878.415 nəfər (1897)
Etnik tərkib	çoxluq:azərbaycanlılar azlıq:ruslar, ermənilər
Rəsmi dili	Azərbaycan
Ardıcıllıq ← Bakı quberniyası ← Tiflis quberniyası Azərbaycan SSR →
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Qafqaz və Zaqafqaziya diyarının idarəsinin dəyişdirilməsi haqqında 1867-ci il 9 dekabr tarixli çar fərmanı əsasında Yelizavetpol quberniyası yaradılmışdı. Bakı quberniyasından Şuşa və Nuxa qəzaları, Tiflis quberniyasından Yelizavetpol qəzası, İrəvan quberniyasından ləğv edilmiş Ordubad qəzasının bir hissəsi onun tərkibinə daxil edildi, yeni Qazax və Zəngəzur qəzaları yaradıldı. 1873-cü ildə Yelizavetpol quberniyası tərkibində Ərəş, Cəbrayıl və Cavanşir qəzaları təşkil olundu. Sonralar Cəbrayıl qəzasına Azərbaycana qarşı işğalçılıq müharibəsində iştirak etmiş rus zabiti P. M. Karyaginin adı verildi. Qafqaz təqviminin (1917) məlumatına görə Yelizavetpol quberniyasında 4 şəhər (Gorus, Yelizavetpol, Nuxa, Şuşa) və 8 qəza (Ərəş, Cavanşir, Yelizavetpol, Zəngəzur, Qazax, Karyagin, Nuxa, Şuşa) var idi. Yelizavetpol quberniyasının ərazisi 38922,43 kv. verst idi. Quberniyada 1275,131 nəfər əhali yaşayırdı, onların 1213,626 nəfəri yerli sakinlər, 61505 nəfər müvəqqəti yaşayanlar idi. Əhalinin 676377 nəfəri kişi, 598754 nəfəri qadın idi. 156,044 nəfər (12,24%) şəhərlərdə, 1119,087 nəfər (87,76%) qəzalarda yaşayırdı. Əhalinin etnik tərkibi belə idi: azərbaycanlılar 783065 nəfər (61,41%), ruslar 36957 (2,90%) və s. Yelizavetpol quberniyasında quberniya idarə sistemi mövcud idi Quberniyanı hərbi qubernator, 1872-ci ilin martından isə qubernator idarə edirdi. Xanların, bəylərin, ağaların əlində 440,7 min, kəndlilərin əlində 124,3 min desyatin torpaq vardı. Əhali müxtəlif kənd təsərrüfatı sahələri (taxılçılıq, ipəkçilik, üzümçülük, heyvandarlıq və s.), sənətkarlıq sənaye fəaliyyəti və ticarətlə məşğul olurdu. Quberniyada dağ-mədən və əlvan metallurgiya sənayesi müəssisələr (Yelizavetpol və Zəngəzur qəzaları) yerləşirdi. İpəkçiliyin əsas mərkəzi (Nuxa qəzası) də burada idi. Azərbaycan pambığının xeyli hissəsi Yelizavetpol quberniyasının pambıqtəmizləmə zavodlarında emal edilirdi. Üzümçülük və şərabçılıq inkişaf etmişdi. Birinci dünya müharibəsi (1914–1918) quberniyanın iqtisadiyyatına ağır zərbə vurmuşdu. Fevral inqilabından (1917) sonra Yelizavetpolda və digər qəza şəhərlərində ictimai təşkilatların icraiyyə komitələri yaradılmış, quberniya və onun qəzalarına Müvəqqəti hökumətin komissarları təyin olunmuşdu. Bununla bərabər Yelizavetpolda Fəhlə və Əsgər Deputatları Soveti də yaranmışdı Eyni zamanda, qəza şəhərlərində (Şuşa, Nuxa, Karyagin və b. də sovetlər təşkil edilmişdi. Sovetlərdə bolşeviklərin nüfuzu zəif idi. Yelizavetpol quberniyası Azərbaycan milli azadlıq hərəkatında mühüm yer tuturdu. 1905–07 illər inqilab dövründən genişlənən milli-siyasi təşkilatlanma davam edirdi. Milli azadlıq hərəkatının görkəmli xadimləri Nəsib bəy Yusifbəyli, Xəlil bəy Xasməmmədov, Xudadat bəy Rəfibəyli, Həsən bəy Ağayev və b. böyük iş aparırdılar Nəsib bəy Yusifbəyli 1917-ci ilin martında Türk ədəmi-mərkəziyyət partiyasının əsasını qoymuşdu. Milli azadlıq hərəkatına qarşı mübarizədə erməni-daşnak və bolşevik siyasi partiya və təşkilatları birləşərək, eyni mövqedən mübarizə aparırdılar. Oktyabr çevrilişindən (1917) sonraBakıda sovet hakimiyyətinin elan edilməsi milli azadlıq hərəkatının gedişində Yelizavetpol quberniyasının mövqeyini daha da möhkəmləndirdi. 5 (18) noyabrda Yelizavetpolda keçirilən Qafqaz müsəlmanlarının hərbi qurultayı azərbaycanlılardan ibarət hərbi hissələr yaradılması haqqında qərar çıxardı. Knyaz Levan Maqalov başda olmaqla, müsəlman süvari polku yaradıldı.

Cənubi Qafqazda Zaqafqaziya komissarlığı təşkil edildikdən sonra Yelizavetpol quberniyasında hakimiyyət milli şuralara keçdi. Milli hərbi hissələrin silahla təmin edilməsi üçün 1918 ilin yanvarında Qafqaz cəbhəsindən qayıdan rus qoşunları Şamxor stansiyasında tərksilah edildi. Apreldə Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respııblikasının yaranması elan edildikdə, Yelizavetpol quberniyası onun tərkibinə daxil oldu. Mayın 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılması ilə quberniya onun əsasını təşkil etdi və Azərbaycan torpaqlarının bütünlüklə azad edilməsinin mərkəzinə çevrildi. İyunun 16-da Azərbaycan Milli Şurası və Hökuməti Yelizavetpola (Gəncəyə) köçdü. Azərbaycana hərbi yardım üçün dəvət olunmuş türk qoşunları da mayın axırı – iyunun əvvəllərində burada toplanmağa başladı. İyunun 17-də Gəncədə Fətəli xan Xoyskinin sədrliyi ilə 2-ci hökumət kabinəsi təşkil edildi. Hökumətin 30 iyul tarixli qərarı ilə Yelizavetpolun tarixi adı – Gəncə bərpa edildi. Bundan sonra quberniya da Gəncə quberniyası adlandırıldı. Gəncə şəhəri 1918 il iyunun 17-dən sentyabrın 17-dək olan dövrdə dövlətin paytaxtı oldu.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin inzibati-ərazi bölgüsündə mühüm yer tutan Gəncə quberniyası, keçmiş Yelizavetpol quberniyasına yeni əlavə edilmiş ərazilər hesabına xeyli genişləndirilmişdi. Bakı və Zaqatala quberniyalarının ərazisi istisna olmaqla, qalan 10 qəza (Qazax, Gəncə, Nuxa, Ərəş, Cavanşir, Şərur-Dərələyəz, Naxçıvan, Zəngəzur, Cəbrayıl, Şuşa) və 1 dairə (Göyçə) Gəncə ətrafında birləşmişdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti erməni separatizmi və azərbaycanlılara qarşı soyqırımı şəraitində ölkəni daha səmərəli idarə etmək üçün müvafiq vasitələrdən istifadə edirdi. 1919-cu il yanvarın 13-də Qarabağ general-qubernatorluğu, fevralın 28-də isə Cənub-qərbi Azərbaycan general-qubernatorluğıı yaradılmışdı. Gəncə quberniyasını qubernator idarə edirdi.

Hökumətin 1919-cu il 30 mart tarixli qərarı ilə Gəncə qubernatoru İbrahim ağa Vəkilova general-mayor, köməkçisi Hüseynqulu xan Xoyskiyə isə polkovnik rütbəsi verilmişdi. İ. Vəkilov Azərbaycan ordusu Baş qərargahı Baş idarəsinin topoqrafiya şöbəsinin rəisi təyin olunduğuna görə, 6 may tarixli qərarla Xudadat bəy Rəfibəyli Gəncə qubernatoru təyin edilmişdi. Quberniyada quberniya idarəsi yaradılmışdı. Quberniya idarəsinə vitse-qubernator, müşavirlər, quberniya tibb müfəttişi, quberniya mühəndisi, memarı, yerölçəni daxil idi. Quberniya idarəsi genişmiqyaslı məsələlərlə məşğul olurdu: kəndlərdə vəzifəli şəxslərin seçilməsi və pay torpaqlarının sənaye müəssisələri və tikililər üçün ayrılması haqqında kənd icmalarının qərarlarını təsdiqləyir, inzibati-polis idarələri məmurlarının vəzifə cinayətləri haqqında işlərə, kassasiya şikayətlərinə və kənd məhkəmələrinin qərarlarına və s. baxırdı. İdarə ayrı-ayrı struktur hissələrindən ibarət idi: katiblik bölməsi, 1-ci bölmə (müşavir Mikayıl bəy İsrafilbəyov), 2-ci bölmə (müşavir Aleksandr Konstantinoviç Boqatko), zemstvo bölməsi (Georgi Yefimoviç Çernyayevski), həkim, baytar, tikinti (mühəndis Vasili Yakovleviç Aqunakov) bölmələri. Cümhuriyyət Hökuməti Gəncə quberniyasının sosial-iqtisadi və mədəni inkişafına diqqətlə yanaşırdı. Erməni-daşnak quldur birləşmələrinin azərbaycanlılara qarşı soyqırımı və deportasiya siyasəti nəticəsində İrəvan quberniyası qəzalarından qaçqın düşmüş azərbaycanlılar daha çox Gəncədə və onun ətrafında yerləşdirilmişdi. Onların ərzaqla təmin olunması və sağlamlıqlarının qorunması üçün tədbirlər görülmüşdü. Lakin düşmən qüvvələr bütün vasitələrdən istifadə edərək, quberniyada siyasi sabitliyi pozmağa cəhd göstərirdi. Bu sahədə xüsusilə fərqlənən bolşeviklər, quberniyanın xüsusiyyətini nəzərə alaraq, burada kəndli hərəkatının genişləndirilməsinə çalışırdılar. Hələ 1917 ilin dekabrında Qovlar stansiyasında bolşevik Müseyib Əliyevin evində S. Şaumyan və H. Sultanovun iştirakı ilə gizli müşavirə keçirilmişdi. 1918 ilin yanvarında Bakı komitəsinin göstərişi ilə Məşədi Əzizbəyov də Gəncəyə gəlmiş, buradakı vəziyyət haqqında "Hümmət"in iclasında çıxış etmişdi. Cümhuriyyət dövründə də bu pozuculuq işləri davam etdirilirdi. 1919 ilin yazında Gəncədə F. Əliyevin başçılığı ilə Rusiya Kommunist (bolşeviklər) Partiyasının gizli dairə komitəsi təşkil olunmuşdu. Gəncə quberniyasında fəhlə və kəndlilər hökumətə qarşı çıxışlara təhrik edilirdi. 1919 ilin yanvarında Gəncə quberniyası dəmiryolçularının tətili baş vermişdi. Qatır Məmmədin rəhbərlik etdiyi və Cümhuriyyət Hökumətinə qarşı çevrilmiş qaçaq hərəkatı təhlükəli şəkil almışdı. 1920 il aprelin 28-də Bakıda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin süqutu və Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikaının qurulmasının elan edilməsi Gəncə quberniyasında vəziyyətə təsir göstərdi. Elə həmin gün F. Əliyevin sədrliyi ilə Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Partiyası Gəncə Dairə Komitəsi Quberniya İnqilab Komitəsini yaratdı və hakimiyyətin təhvil verilməsi haqqında Gəncə qubernatoruna ultimatum verdi. Ultimatum qəbul olundu. Aprelin 29-da hakimiyyətin Quberniya İnqilab Komitəsinə verilməsihaqqında akt imzalandı. Mayın 1-də 11-ci Qırmızı ordu hissələri Gəncəyə daxil oldu. Lakin Gəncə quberniyasında sovet hakimiyyəti güclü müqavimət hərəkatı ilə üzləşdi. Gəncədə, Qarabağda və digər bölgələrdə sovet bolşevik işğalına qarşı üsyanlar baş verdi (bax Gəncə üsyanı (1920)). 11-ci ordu hissələri bu üsyanları amansızlıqla yatırdı, sovet hakimiyyəti bərpa olundu. Gəncə quberniyası ləğv edildi.

Yelizavetpol quberniyasının iqlimi olduqca müxtəlifdir. Meşə zonasının hüdudlarından yuxarıya uzanan dağlıq ərazilər ilin demək olar ki, üç rübü qarla örtülü olur və orada tamamilə əhali yaşamır. Yay aylarında burada atmosfer və torpaq rütubətinin bolluğu zamanı, burada ot bitkisinin inkişafı köçərilərin buraya öz heyvanlarını otarmaq üçün gəlməsinə səbəb olur. Onlar burada avqustun sonuna qədər qalırlar. Dağ yaylalarından aşağıda, meşələrin yerləşdiyi zolaqda, iqlim hərçənd hələ sərt olmasına baxmayaraq, dənli bitkilərin (qarğıdalı və düyüdən başqa) becərilməsi ilə məşğul olmağa icazə verir; qışlar burada bol qarlı və kifayət qədər sərtdir, yay aylarında isə yağıntılı keçir, bəzən əkinlərə güclü ziyan vuran sıx dolu yağır. Dağ ətəklərində, dənli bitkilərdən başqa, bağçılıq təsərrüfatı və üzümlüklər meydana çıxır. Burada yerin süni suvarmasına ehtiyac duyulur. Nəhayət, geniş düzən və çöl sahələrində yay ayları uzun, isti və quru iqlimlə müşayiət olunur. Qış burada qısa və yumşaq keçir, yaz ayları qısa olur və tez zamanda yaya keçid edir. Yelizavetpol quberniyasında meşələr təxminən 856 min desyatin və ya bütün sahənin 21%-i qədər ərazi tutur. Ən böyük meşə sahələri Qazax və Zəngəzur qəzalarında cəmlənmişdir.

1 yanvar 1885-ci və 1 yanvar 1886-cı il tarixinə Yelizavetpol quberniyası əhalisinin qəzalar üzrə bölgüsü

Qəza	Ərazi[1], verst²	Əhali, Kişilər, 01.01.1885[2]	Əhali, Qadınlar, 01.01.1885[2]	Əhali, Toplam, 01.01.1885[2]	Əhali, Kişilər, 01.01.1886[2]	Əhali, Qadınlar, 01.01.1886[2]	Əhali, Toplam, 01.01.1886[2]
Yelizavetpol	8 398,2	48 881	42 768	91 649	49 399	43 222	92 621
Qazax	6 092,2	49 410	36 273	85 683	50 056	36 805	86 861
Nuxa	3 284	42 704	36 467	79 171	43 207	37 002	80 209
Ərəş	2 822,9	24 520	21 235	45 755	24 845	21 422	46 267
Cavanşir	3 904	32 504	23 639	56 143	32 811	23 856	56 667
Şuşa	4 446	43 725	36 140	79 865	44 488	36 669	81 157
Cəbrayıl	2 749	30 449	28 874	59 323	30 762	29 016	59 778
Zəngəzur	6 644	53 072	43 138	96 210	53 378	43 524	96 902
Yekun	38 340,3	368 655	301 456	670 111	372 827	304 818	677 645

İl	Əhali
01.01.1874	576,952[3]
1883–1884	621.300
01.01.1885	670,111[2]
01.01.1886	677,645[3]
1894	856.700
1897	878,415
1915	1.243.50

№	İnzibati bölgüsü	Mərkəz
1	Yelizavetpol qəzası	Yelizavetpol (Gəncə)
2	Ərəş qəzası	Ağdaş
3	Nuxa qəzası	Şəki
4	Qazax qəzası	Qazax
5	Cavanşir qəzası	Tərtər
6	Qaryagin qəzası	Qaryagin
7	Zəngəzur qəzası	Gorus
8	Şuşa qəzası	Şuşa

№	Qəza	Qəza mərkəzi	Sahəsi, Verst²	Əhali[4] (1897), nəfər
1	Ərəş	Ağdaş (528 nəfər)	2 829,6	67 277
2	Cavanşir	Tərtər (752 nəfər)	4 818,4	72 719
3	Yelizavetpol	Yelzavetpol (33 625 nəfər)	7 695,7	162 788
4	Zəngəzur	Gorus (1 450 nəfər)	6 829,7	137 871
5	Qazax	Qazax (1 769 nəfər)	6 024,2	112 074
6	Cəbrayıl	Cəbrayıl	2 922,6	66 360
7	Nuxa	Şəki (24 734 nəfər)	3 346,7	120 555
8	Şuşa	Şuşa (25 881 nəfər)	4 315,6	138 771

Keçmiş Yelizavetpol quberniyasında 1915-ci ildə əhalinin ən çox qarışıq olduğu Şuşa, Zəngəzur, Qazax (Göyçə ilə birlikdə), Qaryagin, Cəbrayıl, Cavanşir mahallarında əhalinin milli tərkibi belə idi: 46 faiz müsəlman və 54 faiz erməni, 55 və 44,3 faiz, 49 və 46 faiz, 74,5 və 24,9 faiz, 67,5 və 31,6 faiz.

1880-ci il tarixinə Yelizavetpol quberniyası əhalisinin milli tərkibi^[5]

Etnik qrup	Sayı	Nisbəti
azərbaycan tatarı	357 917	60,28%
erməni	193 742	32,63%
kürd	15 366	2,59%
udi	9 667	1,63%
rus	8 891	1,5%
cekli (haputlu daxil)	2 288	1,37%*
kürəli	1 973	*
yəhudi	1 740	*
alman	1 326	*
rutul	665	*
qaraçı	245	*
yekun	593 784	100%

1 yanvar 1886-cı il tarixinə Yelizavetpol quberniyası əhalisinin milli tərkibi^[6]

Etnik qrup	Sayı	Nisbəti
tatar	425 577	62,8%
erməni	224 358	33,1%
rus	12 968	1,91%
udi	7 028	1,04%
fars	3 025	0,45%
alman	2 135	0,32%
yəhudi	1 907	0,28%
polyak, gürcü, yunan, türk, kürd və s.	647	0,1%
yekun	677 645	100%

Yelizavetpol Quberniyasının 1897-ci il siyahıya alınması nəticələrinə əsasən etnik tərkibi.

Qəza	Azərbaycanlılar	Ermənilər	Ləzgilər	Ruslar	Beloruslar	Almanlar	Kürdlər	Tatlar	Udinlər
Bütün Quberniyada	60,8 %	33,3 %	1,7 %	1,6 %	…	…	…	…	…
Ərəş qəzası	70,1 %	20,5 %	8,7 %	…	…	…	…	…	…
Cəbrayıl qəzası	74,1 %	23,7 %	…	1,1 %	…	…	…	…	…
Cavanşır qəzası	71,6 %	26,9 %	…	…	…	…	…	…	…
Yelizavetpol qəzası	63,9 %	26,4 %	…	4,4 %	1,7 %	1,9 %	…	…	…
Zəngəzur qəzası	51,6 %	46,1 %	…	…	…	…	1,3 %	…	…
Qazax qəzası	57,2 %	38,9 %	…	3,0 %	…	…	…	…	…
Nuxa qəzası	69,3 %	15,7 %	7,1 %	…	…	…	…	1,5 %	5,8 %
Şuşa qəzası	45,3 %	53,3 %	…	1,0 %	…	…	…	…	…

1880-ci il tarixinə Yelizavetpol quberniyası əhalisinin dini etiqadlarına görə bölgüsü^[5]

Din/təriqət	Sayı
şiə	234 172
qriqoryan	193 538
sünni	153 462
raskolnik	8 464
pravoslav	1 118
musəvi	1 704
protestant	724
yekun	593 784

• 1880-ci il tarixinə Yelizavetpol quberniyasının 593,784 nəfər əhalisinin 387,634 nəfərini (və ya 65,28%-ni) müsəlmanlar, 203,844 nəfərini (və ya 34,33%-ni) məsihilər, 1,704 nəfərini (və ya 0,39%-ni) isə musəvilər təşkil edirdi.^[5]

1 yanvar 1886-cı il tarixinə Yelizavetpol quberniyası əhalisinin dini etiqadlarına görə bölgüsü^[6]

Din/təriqət	Kişilər	Qadınlar	Toplam
şiə	136 889	109 232	246 121
qriqoryan	125 900	104 471	230 371
sünni	98 596	83 911	182 507
raskolnik	4 474	4 440	9 214
pravoslav	4 193	925	5 118
lüteran	1 216	919	2 135
musəvi	999	908	1 907
katolik	260	12	272
yekun	372 827	304 818	677 645

• 1 yanvar 1886-cı il tarixinə Yelizavetpol quberniyasının 675,645 nəfər əhalisinin 428,628 nəfərini (və ya 63,25%-ni) müsəlmanlar, 247,110 nəfərini (və ya 36,47%-ni) məsihilər, 1,907 nəfərini (və ya 0,28%-ni) isə musəvilər təşkil edirdi.^[6]

Yelizavetpol quberniyasının Yelizavetpol dairə məhkəməsinin tərkibində Yelizavetpol şəhəri üzrə 5, Göyçay şəhəri üzrə 2, Nuxa (Şəki) şəhəri üzrə 1, Şuşa şəhəri üzrə 4 notarius fəaliyyət göstərmişdir. Notariuslar olmayan yerlərdə bu vəzifələri barışdırıcı hakimlər, onlar olmayanda isə həmin hakimlərin köməkçiləri yerinə yetirirdi.

1870-ci ildə Yelizavetpol quberniyasında 6 cəza yeri vardı. Həcminə görə həmin binalar 365 nəfərdən ötrü nəzərdə tutulmuşdur. Buna baxmayaraq 1870-ci il ərzində burada saxlanılanların sayı 743 idi. 1870-ci ildə Yelizavetpol qəsrinə 640, Şuşa qəsrinə 640 və Nuxa qəsrinə 528 nəfər gətirilmişdir. Yelizavetpol dairə həbs evində saxlanılanların sayı 162 nəfər, Qazax həbs evində 555 nəfər, Zəngəzur həbs evində isə 207 nəfər olmuşdur. Quberniya, qəsr və həbs evlərinə 1870-ci ildə gətirilənlərin sayı 2551 nəfərə çatmışdır.

Hökumət I Dumanı qovaraq, II Dumaya seçkilər elan etdi. Seçkilər 1907-ci ilin yanvar-fevral aylarında keçirildi. Seçkilərdən bir qədər evvəl Partiyasız müsəlman bloku meydana çıxdi. Bakı ərazisində seçkilərin gedişində sosial-demokrat bloku, daşnak və eserçi "Torpaq və azadliq" kedetçilər və partiyasız müsəlman bloku arasında mübarizə gedirdi. Yelizavetpol quberniyasında seçki kampaniyasının gedişini yuxarı sosial təbəqələrin nümayəndələri müəyyənləşdirirdilər. Seçkilər nəticəsində Fətəli İskəndər oglu Xoyski, İsmayil Zeynalabdin oglu Tagiyev, Məhəmməd aga Məhəmmədtagi suıtan oglu Şahtaxtinski, Mustafa Hacı Musa oglu Mahmudov, Mahmudtağı Mahmudov, Zeynal Eynal oglu Zeynalov Azərbaycandan II Dövlət Dumasına deputat seçildilər.

• Fokion Bulatov, 1868–1876
• Aleksandr Nakaşidze, 1880–1897
• Ivan Kireyev, 1897–1900
• Nikolai Lutsau, 1900–1905
• Yegor Baranovski, 1905 (müvəqqəti)
• Aleksandr Kalaçev, 1905–1907
• Samkalov, 1907–1908
• Georgi Kovalyev, 1908–1916
• Mixail Poyarkov, 1916–1917
• İbrahim ağa Vəkilov (30 mart 1919 – 5 may 1919)
• Xudadat bəy Rəfibəyli (6 may 1919 – 29 aprel 1920)

• ASE, V cild, Bakı, 1981, səh. 105

• ЕЛИСАВЕТПОЛЬСКАЯ ГУБЕРНИЯ (1897 г.) (по данным о родном языке, без Зангезурского уезда)