Tan ordusunda türklər

Tan ordusunda türklər — Tan sülaləsi ordusunun önəmli hissəsi Çin qaynaqlarında "Tujue" olaraq adlandırılan türk döyüşçülərdən ibarət idi. Şimali Çindəki Tan elit təbəqə üzvləri türk mədəniyyətinə aşina idi. Bu vəziyyət türk döyüşçülərinin Tan ordusuna qatılmasına mühüm təsir göstərmişdir. Tan imperatoru Li Şimin "Müqəddəs Xaqan" titulunu qəbul etmiş və dövlətini kosmopolit mədəniyyətin üzərində inşa etmişdi. Li, nizami hərbi kadrlar yaratmış və türk kökənli şəxslərin ordu daxilində yüksəlməsini dəstəkləmişdir. Türklərin bozqırlardakı təcrübəsi Tan imperiyasının qərb və şimal yönündə irəliləməsinə yardım etmişdir. Türk Aşina ailəsindən olan general Aşina Esen Tan ordusunun təşkil etdiyi Qaraxoca, Qaraşəhr və Kuça səfərinə qatılmışdır. Mələz türk general An Luşan Tan sülaləsinin zəifləməsinə səbəb olan An Luşan üsyanını başlatmışdır.

Göytürklər tərəfindən yazılan Orxon abidələrində Tan sülaləsində xidmət edən türklər tənqid edilmişdir və onlar Çin imperatorunun öz imperiyasını genişlətməsinə yardım etməkdə ittiham edilmişdirlər. Çinə tabe türk hərbçiləri Orta Asiyadakı Çin qarnizonlarına yerləşdirilmişdir. Bu vəziyyət əsasən Hind-Avropa dillərinin danışıldığı bu coğrafiyada türkcənin yayılmasını təmin etmişdir.

Arxa plan

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tan sülaləsi Han sülaləsindən fərqli idi və kosmopolit bir quruluşa sahib idi.[1][2] Tan dövlət rəhbərliyi türklərlə əlaqələri inkişaf etdirdi və Orta Asiyadakı geniş çöllərin, xüsusən İpək Yolunun təhlükəsizliyinə xüsusi əhəmiyyət verirdi. Sülalə üzvləri türk mədəniyyətindən xəbərdar idilər. Məsələn, ölkəni təsvir edən Çin mənbələrində imperator sarayında türk aktrisasının şousu ilə müşayiət olunan Tan şeirinin oxunduğu qeyd olunur.[3] Tan sülaləsinin şərq göytürklərinə ekspedisiyası zamanı türklərin Tan sərhədi boyunca yerləşməsi qərara alındı. Şərqi Göytürk xaqanlığının dağılması ilə Tan ordusunun kadrlarına keçmiş xanlığın türk bəyləri təyin edildi. Beləliklə, çinlilər qərb səhralarından gələn təhlükələrə qarşı əhəmiyyətli bir müvəffəqiyyət qazandılar.[4]

İmperator Taizonq və multikulturalizm

[redaktə | mənbəni redaktə et]
İmperator Taizonq bozqır titulu olan "Cənnətlik Xaqan" titulunu qəbul edir.

İmperator Taizonq və ya şəxsi adı ilə Li Şimin bozqır köçərilərinin mədəniyyəti ilə tanış idi və özü şahzadə olarkən onların taktikalarından istifadə edərək hərbi strategiyalar hazırlamışdı. Taizonq bacarıqlı süvari idi, öz qələbəsini və taxta çıxmasını qeyd edərkən at qurban kəsirdi. At qurban kəsmə adəti türk dini ənənəsindən gələn ritual idi. O, ağır silahlarla təchiz edilmiş Sui sülaləsinin qoşunlarının çöl döyüş sənətinin nümunəsi olan yüngül silahlı süvarilərlə üstələyə bilmişdi. Taizonq şahzadə kimi türk müttəfiqləri ilə şəxsi münasibətlərə sahib idi və qan qardaşlığı yolu ilə bu münasibətləri gücləndirirdi. Mərkəzi Asiya ordularına qarşı imperator kimi diplomatiya, "parçala və hökmranlıq et" vasitəsiylə qazandığı uğurları türk mədəniyyəti ilə erkən tanışlığının nəticəsi idi.[5]

Taizonqun "Cənnətlik Xaqan" titulunu qəbul etməsi onun təkcə "Cənnət Oğlu" titulu ilə Çin imperatoru olmadığını, eyni zamanda da bozqırların xanı olduğu fikrini legitimləşdirmək üçün idi.[6] Hakimiyyətinin son illərində Linqzhou qalasında türk liderlərinin titullarını yenidən müəyyən etmək üçün toplantı təşkil edərək xaqanlıq iddiasını gücləndirməyə çalışdı. Əsasən? simvolik məna daşıyan "Cənnətlik Xaqan" titulu Taizonqun multikultiral və etnik baxımdan parçalanmış Tan imperiyasına yanaşma formasını əks etdirirdi. Taizonq etnik bərabərliyə əsaslanan siyasəti ilə fəxr edirdi və deyirdi:

" Qədim dövrlərdən bəri imperatorlar çinliləri dəyərləndirərək, barbarları dəyərdən salırdılar. Yalnız mən onları bərabər olaraq qəbul etdim. Buna görədir ki, onlar mənə özlərinin valideynləri kimi baxırlar.[7] "

O, öz tabelilərinə paternalistik münasibət sərgiləyirdi və inanırdı ki, çinlilərlə xaricilərə bir hakimiyyət altında bərabər rəftar etmək onun borcudur. Taizonqun düşüncələri dövlət siyasətində də özünə yer tapdı və onun hökuməti türkləri və digər qeyri-han çinliləri Tan ordusuna qəbul etdi. Türk hərbçiləri sonradan yüksək rütbələrə qədər yüksələ bildilər və komandan, general oldular. Li Şimin hökmdar ailəsinə məxsus olan Li soyadını Han və Han olmayan zabitlərə üstün xidmətləri müqabilində verildi.[5]

Tan sülaləsinin türklərlə olan münasibəti vəliəhd şahzadə olan Li Çenqqianın taxta çıxması halında daha da dərinləşə bilərdi.[8] Li Çenqqian özü qatı türkpərəst idi. O, böyük şövqlə türk adətlərini mənimsəmişdi və çinli tarixçi Sima Quanq onun haqda yazırdı:

" O (Çenqqian), türk danışıq və geyim tərzini təqlid etməyi sevirdi. O, onu müşayiət edənlər arasından türk xüsusiyyətlərinə sahib olanları seçmiş və onları 5 qrupa ayırmışdı. O, onların saçlarını hördürmüş, qoyun dərisi geydirmiş və qoyun otartmışdı. O, 5 qurd başlı bayraq və çadır düzəltdirmiş və yurdlar saldırmışdı. Vəliəhd şahzadə burada qalır, qoyunları toplayır və onları bişirirdi, sonra isə bel bıçağını çıxararaq əti kəsir və hər kəsə ondan yeməyə icazə verirdi.[9] "

Çenqqianın Taizonqu devirmək planları üzə çıxdıqdan sonra imperator tərəfindən vəliəhd şahzadəlikdən uzaqlaşdırıldı və sürgün edildi. Bundan sonra isə, sürgündə adi biri kimi vəfat etdi.[8]

Türk generalları və Tan hərbi yürüşləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Tan sülaləsi dövründə gildən hazırlanmış minici və dəvə (700-cu illər).
Tarım hövzəsi dövlətlərinə qarşı olan Tan yürüşlərinin xəritəsi. Türk generalı Aşina Şeer Qaraşəhr və Kuçaya qarşı olan yürüşlərə rəhərlik etmişdir.

Türk əsilli generallar Tan hakimiyyətinin Mərkəzi Asiyaya yayılması ilə nəticələnən hərbi əməliyyatların əksəriyyətinə komandanlıq etmişdir. Ümumilikdə, 10 türk Tan ordusunda ən yüksək rütbə olan general rütbəsinə çatmağı bacarmışdı.[10][11] Beşbalıq və Qaraxocanın 630-635-ci illərdə hökmdarı olmuş və Aşina sülaləsinin üzvü Aşina Şeer 635-ci ildə Tan ordusuna general kimi qəbul edilmişdir.[12] O, 640-ci ildə Qaraxoca üzərinə edilən yürüşə komandanlıq etmiş və uğur qazanmışdır.[12] Şeer Qaraşəhr üzərinə olan hərbi yürüşün də komandanı təyin edildi. Bu şəhər ilk dəfə 644-cü ildə Tan ordusu tərəfindən ələ keçirilmişdi, lakin imperator tərəfindən hökmdar təyin edilən çinli general Quo Xiaoke öz qohumunun üsyanı nəticəsində hakimiyyətdən salınmışdı. Üsyançı üsyan yatırıldıqdan sonra edam edildi və Tan hakimiyyəti yenidən vahədəki hakimiyyətini qurdu. Şeer isə yürüşünü Qaraşəhri dəstəkləyən Kuça krallığına doğru davam etdirdi.[13][14]

İmperator Taizonq Qoquryeo üzərinə olan yürüş zamanı yaralanan türk generalları Qibi Heli və Aşina Simonun vəziyyəti ilə şəxsən özü maraqlanırdı.[15]

Şeerin qardaşı olan Aşina Zhonq da Tan sülaləsi ordusunun türk generallarından biri olmuşdur. O, 655-ci ildə imperator Qaozonqun komandanlıq etdiyi hərbi yürüşdə iştirak etmişdir.[16] Aşina sülaləsindən olan generallardan biri də Aşina Heludur. O, Qərbi Göytürk Xaqanlığında xaqanlığa yüksəlməmişdən əvvəl qısa müddətlik Tan ordusunda xidmət etmiş və ordunun generallarından biri olmuşdur.[17] Hakimiyyəti dövründə o, bütün türk tayfalarını bir hakimiyyət altında birləşdirmişdir.[12] İmperator Taizonqun varisi imperator Qaozonq Tan 657-ci ildə yaşayış məskənlərinə vaxtaşırı hücumlar təşkil edən Aşina Heluya qarşı yürüşə başladı.[17] Yürüşə general Su Dinqfanq rəhbərlik edirdi. Ordunun komandanlığına Aşina Mişe və Aşina Bizhen də daxil idi. Aşina ailəsinin bu üzvləri Aşina Heluya müxalif şəxslər idilər.[18] Helu məğlub edildi və əsir düşdü. Qərbi Göytürk Xaqanlığının torpaqları Tan imperiyasına birləşdirildi. Bu torpaqlar üzərində Tan hakimiyyəti tərəfindən Anxi protektoratlığı yaradıldı.[19][20]

Qaozonq ordunun türk komandanları olan Mişe və Buzheni xidmətlərinə görə mükafatlandırdı və qərbi türk tayfalarının vassal hökmdarları təyin etdi. Bu iki əmioğlu arasında 10 türk tayfası bölündü. Qərbdəki tayfalar Buzhenə, şərqdəki tayfalar isə Mişenin hökmdarlığı altına verildi.[21] 685-ci ildə onların oğulları yaşadıqları Tan paytaxtı Çangan şəhərindən atalarını əvəz etmək üçün qərbə göndərildilər.[21] Onların heç birinin hakimiyyətləri atalarınkı qədər çəkmədi. Biri öz tayfa başçısı tərəfindən taxtdan salındı, digəri isə 690-cı ildə İkinci Göytürk Xaqanlığı tərəfindən məğlub edildi.[21]

Türk və soqd kökənindən gələn Tan generalı An Luşan 755-763-cü illərdə Tan sülaləsini həddindən artıq zəiflədən An Luşan üsyanına rəhbərlik edirdi.[22] Türk hərbi məmurlarından fərqli olaraq, An Luşan Tan imperiyasında siyasətlə yaxından əlaqəli olan imperiya məhkəməsində çalışmışdı. Digər türk məmurları isə Tan imperiyası sərhədlərindəki qarnizonlarda xidmət edirdilər. Sülalə An Luşan üsyanı zamanı Uyğur türkləri ilə ittifaqda olmasaydı, tamamilə süqut edə bilərdi. Üsyan imperiyanın əvvəlki dövrünü xarakterizə edən kosmopolitan şövqünün tədricən aradan qalxması ilə nəticələndi.[23]

Türklər tərəfindən ucaldılmış Orxon abidələri türklər üzərindəki Tan təsirini və Çin titullarının türklər tərəfindən mənimsənilmiş formalarını özündə birləşdirir:[8]

" Türk xalqı öz dövlətlərinin xarabaya çevrilməsinə izin verdi...onun bəy olmağa layiq övladları qul oldular və onun xanımlıq etməyə layiq qızları Çin xalqının xidmətçisi oldular. Türk bəyləri özlərinin türk titullarını tərk etdilər. Çində olan bəylər çinli titulları qəbul etdilər və Çin imperatoruna itaət etdilər və 50 il boyunca ona xidmət etdilər. Çinlilərin yararına onlar şərqdə günəşin yüksəldiyi yerə - Bukli xaqanın torpaqlarına və qərbdə Dəmir Qapıya qədər yürüş etdilər. Çinli imperatora görə, onlar ölkələri işğal etdilər.[24][8] "

İkinci Göytürk Xaqanlığının seçkin şəxslərini anmaq üçün ucaldılan yazılı abidələrdə xaqan ilə xaqanın təbəəsi arasındakı sədaqətin əhəmiyyətini vurğulamaqdadır.[24][8] Türklərin Tan sülaləsinin yanında olması bu abidələrdə qınanılırdı və türk tayfaları arasındakı anlaşmazlığın səbəbi kimi xaqan hakimiyyətinə olan hörmətin azlığı göstərilirdi.[25]

Tarixi əhəmiyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]
700-cu illərdə Tan imperiyası

Mərkəzi Asiyadakı Çin qarnizonlarında xidmət edən türklər bölgəyə türk miqrasiyasını təşviq edirdi. Tan sülaləsinin türk əsgər və generallarının dili və mədəniyyəti yerli Hind-Avropa dillərini tədricən sıxışdırıb çıxardı. Tarım hövzəsində yerli soqdca və toxarca dilləri tədricən öz yerini Türk dilinə verərək yoxa çıxdı.[26]

An Luşan üsyanından sonra Tan sülaləsi süqut etməyə başladı və nəhayət, 907-ci ildə süqut etdi. Tan sülaləsinin süqut etməsindən sonra meydana çıxan və dağınıqlıq dövründə - Beş sülalə və on krallıq dövründə Çində türk əsilli ailələr tərəfindən idarə edilən müxtəlif krallıqlar meydana çıxdı.[27] Şato türkləri 923-cü ildə Sonrakı Tan, 936-cı ildə Sonrakı Jin və 943-cü ildə Sonrakı Han dövlətinin əsası qoydular. Nəhayət, Sun sülaləsi bütün dövlətləri yenidən birləşdirməyi bacardı.[28]

Mənbə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Ebrey. The Cambridge Illustrated History of China. 2010. səh. 108.
  2. ↑ Lewis. The tension between professional control and open participation. 2012. səh. 147-148.
  3. ↑ Findley. The Turks in World History. 2004. səh. 40.
  4. ↑ Twitchett. Telling the Evolutionary Time. 2000. səh. 125.
  5. ↑ 1 2 Lewis, 2012. səh. 150
  6. ↑ Twitchett, 2000. səh. 124
  7. ↑ Twitchett, 2000. səh. 124–125
  8. ↑ 1 2 3 4 5 Findley, 2004. səh. 41
  9. ↑ Chen, 2010. səh. 44
  10. ↑ Xue, 1992. səh. 788
  11. ↑ Twitchett, 2000. səh. 125
  12. ↑ 1 2 3 Skaff, 2009. səh. 181
  13. ↑ Grousset, 1970. səh. 99
  14. ↑ Wechsler, 1979. səh. 226
  15. ↑ Skaff 2012 Arxivləşdirilib 2020-10-21 at the Wayback Machine, p. 95.
  16. ↑ Skaff, 2009. səh. 188
  17. ↑ 1 2 Twitchett, 2000. səh. 116
  18. ↑ Skaff, 2009. səh. 183
  19. ↑ Twitchett, Wechsler, 1979. səh. 280
  20. ↑ Skaff, 2009. səh. 184
  21. ↑ 1 2 3 Skaff, 2012. səh. 179
  22. ↑ Millward, 2007. səh. 36
  23. ↑ Holcombe, 2001. səh. 215
  24. ↑ 1 2 Tekin, 2010. səh. 53–54
  25. ↑ Abramson, 2008. səh. 41
  26. ↑ Millward, 2007. səh. 42
  27. ↑ Lewis, 2012. səh. 153
  28. ↑ Mote, 2003. səh. 12–13

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Abramson, Marc S., Ethnic Identity in Tang China, University of Pennsylvania Press, 2008, ISBN 978-0-8122-4052-8
  • Al-Sirafi, Abu Zayd, Two Arabic Travel Books, New York University Press, 2014
  • Algar, Ayla Esen, The Dervish Lodge: Architecture, Art, and Sufism in Ottoman Turkey, University of California Press, 1992
  • Asimov, M.S., History of civilizations of Central Asia Volume IV The age of achievement: A.D. 750 to the end of the fifteenth century Part One The historical, social and economic setting, UNESCO Publishing, 1998
  • Azad, Arezou, Sacred Landscape in Medieval Afghanistan: Revisiting the Faḍāʾil-i Balkh, OUP Oxford, 2013
  • Barfield, Thomas, The Perilous Frontier: Nomadic Empires and China, Basil Blackwell, 1989
  • Beckwith, Christopher I, The Tibetan Empire in Central Asia: A History of the Struggle for Great Power among Tibetans, Turks, Arabs, and Chinese during the Early Middle Ages, Princeton University Press, 1987
  • Belyaev, Vladimir, The coinage of Qara Khitay: a new evidence (on the reign title of the Western Liao Emperor Yelü Yilie), Russian Academy of Sciences, 2014
  • Benson, Linda, China's last Nomads: the history and culture of China's Kazaks, M.E. Sharpe, 1998
  • Biran, Michal, The Empire of the Qara Khitai in Eurasian History: Between China and the Islamic World, Cambridge University Press, 2005
  • Borelova, Liliya M., Manchu Grammar, Brill, 2002
  • Bosworth, Clifford Edmund, The Age of Achievement: A.D. 750 to the End of the Fifteenth Century - Vol. 4, Part II : The Achievements (History of Civilizations of Central Asia), UNESCO Publishing, 2000
  • Bregel, Yuri, An Historical Atlas of Central Asia, Brill, 2003
  • Bughra, Imin, The history of East Turkestan, Istanbul: Istanbul publications, 1983
  • Chen, Jack Wei, The Poetics of Sovereignty: On Emperor Taizong of the Tang Dynasty, Harvard University Press, 2010, ISBN 978-0-674-05608-4
  • Drompp, Michael Robert, Tang China And The Collapse Of The Uighur Empire: A Documentary History, Brill, 2005
  • Ebrey, Patricia Buckley, The Cambridge Illustrated History of China, Cambridge University Press, 2010, ISBN 978-0-521-12433-1
  • Esposito, John L., The Oxford History of Islam, Oxford University Press, 1999
  • Fiaschetti, Francesca, Political Strategies of Identity Building in Non-Han Empires in China, Harrassowitz Verlag, 2014
  • Findley, Carter Vaughn, The Turks in World History, Oxford University Press, 2004, ISBN 978-0-19-988425-4
  • Golden, Peter B., Central Asia in World History, Oxford University Press, 2011
  • Grousset, René, The Empire of the Steppes: A History of Central Asia, Rutgers University Press, 1970, ISBN 978-0-8135-1304-1
  • Hansen, Valerie, The Silk Road: A New History, Oxford University Press, 2015
  • Haywood, John, Historical Atlas of the Medieval World, AD 600-1492, Barnes & Noble, 1998
  • Holcombe, Charles, The Genesis of East Asia: 221 B.C. – A.D. 907, University of Hawaii Press, 2001, ISBN 978-0-8248-2465-5
  • Lapidus, Ira M., Islamic Societies to the Nineteenth Century: A Global History, Cambridge University Press, 2012
  • Latourette, Kenneth Scott, The Chinese, their history and culture, Volumes 1-2, Macmillan, 1964
  • Levi, Scott Cameron, Islamic Central Asia: An Anthology of Historical Sources, Indiana University Press, 2010
  • Lewis, Mark Edward, China's Cosmopolitan Empire: The Tang Dynasty, Harvard University Press, 2012, ISBN 978-0-674-05419-6
  • Millward, James, Eurasian Crossroads: A History of Xinjiang, Columbia University Press, 2007
  • Moon, Krystyn, Yellowface, Rutgers University Press, 2005
  • Mote, Frederick W., Imperial China 900-1800, Harvard University Press, 2003
  • Pavry, Bapsy, The Heroines of Ancient Persia, Cambridge University Press, 2015
  • Rong, Xinjiang, Eighteen Lectures on Dunhuang, Brill, 2013
  • Schluessel, Eric T., The World as Seen from Yarkand: Ghulām Muḥammad Khān’s 1920s Chronicle Mā Tīṭayniŋ wā qiʿasi, NIHU Program Islamic Area Studies, 2014
  • Sinor, Denis, The Cambridge History of Early Inner Asia, Cambridge University Press, 1990, ISBN 978-0-521-24304-9
  • Skaff, Jonathan Karem, Nicola Di Cosmo (redaktor), Military Culture in Imperial China, Harvard University Press, 2009, ISBN 978-0-674-03109-8
  • Skaff, Jonathan Karam, Sui-Tang China and Its Turko-Mongol Neighbors: Culture, Power, and Connections, 580-800 (Oxford Studies in Early Empires), Oxford University Press, 2012
  • Soucek, Svat, A History of Inner Asia, Cambridge University Press, 2000
  • Takata, Tokio, The Chinese Language in Turfan with a special focus on the Qieyun fragments, Institute for Research in Humanities, Kyoto University, 2015
  • Tekin, Talat, Scott Cameron Levi; Ron Sela (redaktorlar ), Islamic Central Asia: An Anthology of Historical Sources, Indiana University Press, 2010, ISBN 978-0-253-35385-6
  • Thumb, Rian, Modular History: Identity Maintenance before Uyghur Nationalism, The Association for Asian Studies, Inc. 2012, 2012
  • Twitchett, Denis, H. J. Van Derven (redaktor), Warfare in Chinese History, BRILL, 2000, ISBN 978-90-04-11774-7
  • Wang, Zhenping, Tang China in Multi-Polar Asia: A History of Diplomacy and War, University of Hawaii Press, 2013
  • Wechsler, Howard J., T'ai-Tsung (Reign 626-49): The Consolidator // Denis Twitchett; John Fairbank (redaktorlar ), The Cambridge History of China, Volume 3: Sui and T'ang China Part I, Cambridge University Press, 1979, ISBN 978-0-521-21446-9
  • Wechsler, Howard J.; Twitchett, Denis, Kao-tsung (reign 649-83) and the Empress Wu: The Inheritor and the Usurper // Denis Twitchett; John Fairbank (redaktorlar ), The Cambridge History of China, Volume 3: Sui and T'ang China Part I, Cambridge University Press, 1979, ISBN 978-0-521-21446-9
  • Winchester, Bapsy Pavry Paulet Marchioness, The Heroines of Ancient Persia: Stories Retold from the Shāhnāma of Firdausi. With Fourteen Illustrations, The University Press, 1930
  • Wink, André, Al-Hind the Making of the Indo-Islamic World: The Slave Kings and the Islamic Conquest : 11Th-13th Centuries, BRILL, 1997
  • Wink, André, Al-Hind: The Slavic Kings and the Islamic conquest, 11th-13th centuries, BRILL, 2002
  • Xiong, Victor, Historical Dictionary of Medieval China, United States of America: Scarecrow Press, Inc., 2008, ISBN 0810860538
  • Xue, Zongzheng, Turkic Peoples, Beijing: China Social Sciences Press, 1992, ISBN 7-5004-0432-8
  • Yakup, Abdurishid, The Turfan Dialect of Uyghur, Otto Harrassowitz Verlag, 2005
  • Yule, Henry, Cathay and the Way Thither, Being a Collection of Medieval Notices of China, Asian Educational Services, 1915