Alkenlər

Alkenlər və ya Olefinlər - molekullarında karbon atomları arasında bir ikiqat rabitəsi olan doymamış karbohidrogenlərə deyilir. Bu karbohidrogenlər arasında ikiqat rabitə mövcuddur. Alkenlər düstur şəklində C_nH_2n kimi yazılır. Bəzən alkenlərə "Etilen karbohidorgenləri" deyilir. "Alken" etilen karbohidorgenlərinin beynəlxalq adıdır. Alkenlərin ən sadə nümayəndəsi C₂H₄ düsturuna malik olan etilendir.^[1]

Sistematik adlandırmaya görə alkenlərin adları alkanların adlarında "-an" sonluğunu "-en" sonluğu ilə əvəz edib, ikiqat rabtə yanında duran karbon atomunun nömrəsini göstərməklə düzəlir. Əsas zəncir ikiqat rabitənin yaxın olduğu ucdan başlayaraq nömrələnir.^[2][3] Səmərəli adlandırmaya görə "-an" sonluğu "-ilen" sonluğu ilə əvəz edilir.

Sadə adı	YUPAK	Düsturu
Eten	Etilen	C2H4
Propen	Propilen	C3H6
Buten	Butilen	C4H8
Penten	Amilen	C5H10
Heksen	Heksen	C6H12
Hepten	Hepten	C7H14
Okten	Okten	C8H16
Nonen	Nonen	C9H18
Desen	Desen	C10H20

Alkanlarda olduğu kimi alkenlərdə izomerləşmə sıranın dördüncü üzvündən başlanır. Lakin alkenlər sırasında izomerlərin sayı çoxdur. Çünki alkenlərdə karbon zəncirin quruluşu ilə yanaşı, ikiqat rabitəyə görə izomerlik və fəza (-sis, -trans) izomerliyi də müşahidə olunur. Molekulda karbohidrogenlərin artması ilə izomerlərin sayı da artır.

Karbon zəncirinin molekulyar uzunluğu və kütləsi ilə bərabər Alkenlərin ərimə və qaynama temperaturları da artır. Karbon atomlarının sayı 5-dən 17-ə kimi olan alkenlər maye, 17-dən çox olanlar isə bərk haldadır.

Alkenlərin fiziki xassələri[4]
№	Ad	Düsturu	Ərimə temperaturu,°С	Qaynama temperaturu,°С	Sıxlıq, d204
1	Etilen	С2H4	−169,1	−103,7	0,5700*
2	Propilen	C3H6	−187,6	−47,7	0,5193*
3	Buten-1	C4H8	−185,3	−6,3	0,5951*
4	sis-Buten-2	CH3-CH=CH-CH3	−138,9	3,7	0,6213
5	trans-Buten-2	CH3-CH=CH-CH3	−105,5	0,9	0,6042
6	2-Metilpropen-1	CH3-C(CH3)=CH2	−140,4	−7,0	0,5942*
7	Penten-1	С5H10	−165,2	30,1	0,6405
8	Heksen-1	С6H12	−139,8	63,5	0,6730
9	Hepten-1	С7H14	−119,0	93,6	0,6970
10	Okten-1	С8H16	−101,7	121,3	0,7140
...	Heksadesen[5]	С17H34	4,1	284,4	0,7811

_{*Kəmiyyətlər qaynama temperaturunda ölçülmüşdür}

Alkenlerin adlandırılması
1
	1a)	1b)
2
	2a) Rəngli hissə əvəzedici qrupudur.	2b) Rəngli hissə əvəzedici qrupudur.
3
	3a) 2-Metil-1,3-butadien	3b) 2-Etil-1,4-pentdien
4
	4a) 2-Metil-1-buten	4b) 3-Etil-2-penten
5
	5a) 1,2-Butadien	5b) 1,3-Pentadien

Yəqin ki, alkenləri də alkanlar kimi təbiətdən hazır şəkildə almaq yaxşı olardı. Ancaq, alkenlər yüksək reaksiyaya girmə qabiliyyətinə malik olduğundan onları nə neftdə, nə də daş kömürdə tapmaq mümkün olmur. Sənaye miqyasında olefinləri tərkibində alkanlar olan neftdən və təbii qazdan alırlar.

• Alkenlər neft fraksiyasının krekinqi və pirolizindən alınır. Əsas məhsul kimi etilen, propilen, butilenlər alınır. Krekinq zamanı parçalanma ilə bərabər alkanların dehidrogenləşməsidə baş verir. Qeyd etdiyimiz kimi termiki krekinq 470....800^o S-də, piroliz isə 600....850^oS-də gedir. Termiki krekinq öz yerini katalitik krekinqə verib. bu prosesdən yüksək oktan ədədli keyfiyyətli benzinlə bərabər qaz halında C₂.....C₄ çoxlu olefinlər alınır.
• Alkenlərin digər alınma metodu alüminiumxrom katalizatoru üzərində-(xrom oksidi və alüminium-10%, 90% Al₂O₃ qarışığı) müvafiq alkanları dehidrogenləşdirməkdi.

Alkenlərin laboratoriyada alınma metodu ənənəvi prinsipə əsaslanır: bir-birinə qonşu olan karbon atomlarından iki atomun (bu hidrogen atomları olmayada bilər) qopması. Buna qopma və ya eliminləşmə reaksiyaları deyilir. Eliminləşmə reaksiyalarının müxtəlif variantları mövcuddur:

• Alkilhalogenidlərin dehidrogenləşdirilməsi
• Visional dihalogenli alkanların eliminləşməsindən
• Alkenləri həmçinin alkenlərin reduksiyasından da almaq mümkündür.

Polimerləşmə, bir neçə sadə molekulun bir-birilə birləşib, bir mürəkkəb molekul əmələ gətirməsinə deyirlər. Burada çox vaxt eyni molekulların birləşməsi nəzərdə tutulur. Müxtəlif molekulların bir-birilə birləşməsinə kopolimerləşmə deyilir.Adətən, polimerləşmə zamanı birləşmə molekulların ikiqat rabitələri qırılır və əmələ gələn sərbəst valentliklər hesabına molekullar bir-birilə birləşir. İki molekulun bir-birinə birləşməsindən dimer, üç molekuldan - trimer və çox molekullardan polimer alınır.polimerləşməyə girişən molekulların miqdarı hədsiz ola bilər.Ona görə polimer maddələrin düsturu polimerləşən molekulların n misli (C₂H₄)_n kimi ifadə olunur.