Qaraqoyunlu xalçaları

“Qaraqoyunlu” xalçaları — Gəncə-Qazax və Qarabağ tiplərinə daxil olan Azərbaycan xovlu xalçalarıdır. Xalçaların adı Azərbaycan ərazisində yaşayan Qaraqoyunlu tayfasının adı ilə bağlıdır.

Xalça
Qaraqoyunlu xalçaları
Xalça haqqında məlumatlar
Ölkə
Toxunması haqqında məlumatlar
Üslubu Qazax xalçaçılıq məktəbi[1], Qarabağ xalçaçılıq məktəbi

Etimologiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qazax qrupuna daxil olan bu xalçaların adı Göyçə gölünün şərq və şimal sahillərində yaşamış Qaraqoyunlu tayfasının adı ilə bağlıdır[2]. Mahalın adı bəzi rus mənbələrində Göyçay mahalı kimi də qeyd edilib[3].

Qaraqoyunlular Oğuz türkman əsilli tayfa ittifaqıdır[4]. Qaraqoyunluların tarixindən bəhs edən "Tarixi-Türkmaniyyə" və "Tarixi Sultan Qütbşahi" əsərlərində Qaraqoyunluların 1202–1203-cü ildə Qara Yusifin 7-ci ulu babası Oğuz nəslindən olan Törə bəyin rəhbərliyi altında 30 min çadırlıq əhali ilə Türkistandan Azərbaycana, İrana və Şərqi Anadoluya gəlməsi göstərilir[5]. 1410-cu ildə qaraqoyunlular Qara Yusifin başçılığı ilə Qaraqoyunlular dövlətini qurublar[6].

XIX əsrin sonlarında Cənubi Qafqazda 16 qaraqoyunlu adlı kənd mövcud olub[7]. Azərbaycan türklərinin tarixən yaşadıqları və eləcə də indi yaşadıqları bir çox bölgələrdə "Qaraqoyunlu" adlı yaşayış yerlərinə rast gəlinir. Bunlara misal kimi əsasən Azərbaycan türklərinin yaşadığı Türkiyədə olan Qaraqoyunlu ilçəsini və İranda Qərbi Azərbaycan ostanında Urmiya şəhristanında yerləşən Qaraqoyunlu kəndini və Sayinqala şəhristanında yerləşən Qaraqoyunlu kəndini göstərmək olar. Ermənistan ərazisində olan vaxtilə azərbaycanlıların yaşadıqları Qaraqoyunlu mahalını, Gərnibasar mahalının Qaraqoyunlu kəndini, Vedibasar mahalının Qaraqoyunlu kəndini, Göyçə mahalının Böyük Qaraqoyunlu kəndini də misal göstərmək olar. Azərbaycan ərazisində isə müxtəlif bölgələrdə ona yaxın Qaraqoyunlu adlı kənd mövcuddur.

Əsrlərlə heyvandarlıq və əkinçiliklə məşğul olan bu yaşayış yerlərinin sakinləri xalçaçılıqla da məşğul olublar. Qaraqoyunlu xalçalarının toxunmasında Göyçə gölünün şimalında və şərqində yerləşən Polad, Çaykənd, Gölkənd, Ağbulaq, Tala, Karvansara, Uzuntala kəndləri fərqlənirlər. Bu bölgədə toxunan xalçaların naxışlarında Orta Asiya xalça toxuculuğu ənənələri izlənir[8]. Müasir Qazax rayonu və ondan qərbdə və cənub-qərbdə Göyçə gölünün ətrafında yerləşən ərazilər əvvəllər "Qaraqoyunlu" mahalı adlanırdı[9][10].

Haqqında

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qaraqoyunlu xalçaları Gəncə-Qazax və Qarabağ xalçaçılıq məktəbinə aid olan Azərbaycan xalçalarıdır[8][11]. Xalçaların adı Azərbaycan ərazisində yaşayan Qaraqoyunlu tayfasının adı ilə bağlıdır.

Bədii analiz

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bu xalçalar bir neçə variantda medalyon kompozisiyasına malikdir.

Birinci varianta ara sahəsi yalnız çoxbucaqlı göllərdən ibarət olan xalçalar daxildir. Şaquli ox boyunca ara sahədə yerləşən bu göllər forma baxımından Qubanın "Zeyvə" xalçalarının gölləri ilə bənzərdir[8]. Vidadi Muradovun "Qazax-Borçalı bölgəsinin xalçaçıları" kitabında dərc olunan məlumatlara əsasən qeyd etmək olar ki, Qaraqoyunlu xalçalarının birinci variantı bu gün də Tovuz, Qazax və Gürcüstan Respublikası ərazisində yerləşən, azərbaycanlıların məskunlaşdığı Bolnisi rayonlarında toxunur[12].

İkinci variantın xalça gölləri nisbətən kiçikdir və onların kənarları, yerli xalçaçıların dediyi kimi, qıvrımlıdır (qarmaqlı). "Cəbrayıl" qrupuna aid xalçaların təhlilində Qaraqoyunlunun adı çəkilir. Göllər arasında simmetrik olaraq iki heyvan başı təsvir edilir. Yerli xalçaçılar bunun ikibaşlı əjdaha, bəziləri isə ördək olduğunu iddia edirlər. Yada salaq ki, Orta Asiya xalqları, o cümlədən Qırğızıstan, eləcə də Qazaxıstan, Şimali və Şimal-Qərbi Azərbaycan ördək və qazın firavanlıq və bolluq gətirdiyinə inanır, onlara müqəddəs quş kimi yanaşırdılar. Azərbaycanda "Ördəkli" kəndinin adı da bu inamla bağlıdır[13]. Quba-Şirvan xalçalarında da ikinci variantda olan xalçaların bəzi fraqmentlərinə və xüsusilə ara sahəni əhatə edən nazik mədaxil zolaqlarına və yaxınlıqda yerləşən kiçik haşiyəyə də rast gəlmək olar[14].

Üçüncü varianta aid xalçaları keçmişdə fəaliyyət göstərən ustalar "Heykəl" adlandırırlar. Hazırda bu xalçalar çox nadir hallarda istehsal olunur və əvvəllər Qazax qrupunun məşhur və çox dəbli xalçaları idi[15]. Orta sahədə bir sıra düzülmüş üç böyük göl var. Onların qırıq xətlərlə düzəldilmiş sınıq konturları var. Simmetriyanın mərkəzi oxu orta sahəni üfüqi olaraq iki hissəyə bölərək iki tam üzlü insan büstünün rəsmini yaradır ki, bu da toxucuların irəli sürdüyü fərziyyələrin düzgünlüyünü bir daha təsdiqləyir. Ara sahəsi düz xətlərlə dördbucaqlılara bölünmüş "Heykəl" xalçalarına da rast gəlmək olar[16]. Xalçanın haşiyələri ara sahəyə uyğun yaradılıb və çox orijinaldır[17].

Qaraqoyunlu xalçaları mənşəyinə görə, türk xalq incəsənətinin nümunəsidir, kompozisiyasına görə, Orta Asiya və "Qazax" xalçası adlı Azərbaycan xalçalarını xatırladır. Onun orta sahəsi iki plana malikdir – arxa və ön plan. Birinci hissənin, yəni ön planın mərkəzində dişcikli təsvirləri olan böyük göl yerləşir. Gölün yuxarı və aşağı hissələrində qədim Muğan xalçaları üçün səciyyəvi olan "köhnə naxış" vurulur. Türkmən xalçaçıları bu elementi "qırx qoçaq" adlandırır. Aşağıdan yuxarıya qalxan mədaxilin zərif haşiyə zolağı orta sahənin yuxarı küncünə 20 sm qalmış qırılır və mehrab təsviri yaradaraq mərkəzi mehvərə doğru yönəlir. Zərif zolaq ilə haşiyələnmiş bu mehrab dini mahiyyət daşıyan və namazlıqlar üçün səciyyəvi olan rəmzi məna daşıyır. Diqqətlə baxılsa, enli çiyinli insanın qabaqdan görünüşünün silueti ilə oxşarlıq aşkar etmək olar. Bu fantastik təsvir ərəb işğalına qədər astro sitayişin mövcud olduğu Yaxın Şərqdə və Orta Asiyada yaşayan xalqların tapındığı ulduzlardan biridir. Ərəb – İslam idarəçiliyi zamanı bu rəmzi işarət yeni dinin – müsəlmanlığın səciyyəsini ifadə etməyə başladı və "ləçək", "tağ" (namazlıq) dini – dekorativ formasını əldə etdi. Orta sahənin yuxarı hissəsində, daha dəqiqi, arxa planda öndə olduğu kimi, xalq arasında "Saqqaldarağı" adlandırılan elementlər düzülmüşdür. Orta sahəni əhatə edən haşiyə "həmənkömənçi" adlandırılan iki mədaxildən və Bakı xalçaları üçün səciyyəvi olan ağ fonlu, "çaxmaq" adlandırılan bir orta haşiyədən ibarətdir.

Texniki xüsusiyyətlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qaraqoyunlu xalçaları adətən kiçik ölçülü olur. Hətta təqribən 4 kvadratmetr olan xalçalar var ki, toxucular onları "xalı balası" (balaca xalı) adlandırırlar – kiçik halı və uzunsov gəbə. Xalçanın düyün sıxlığı: kvadrat desimetrdə 25x25 – 35x35 düyündür. Yəni kvadrat metrdə 60.000–120.000 düyün olur. Xovun hündürlüyü 8–11 millimetrdir. "Qaraqoyunlu" xalçaları və gəbələri Qazax qrupu xalçalarının orta kateqoriyasına aiddir[18].

Muzeylərdə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

2020-ci ildə Azərbaycan Milli Xalça Muzeyinin "Xovsuz xalçalar" kolleksiyasına Qazaxın "Qaraqoyunlu" kilimi daxil olub. "Qaraqoyunlu" kiliminin bədii quruluşu həm saya, həm də ornamental üfüqi zolaqların ritmik raportlarından təşkil olunub. Enli zolaqlarda qədim Oğuz tayfalarına mənsub olan "qoşaqarmaq" və ya "qoşabuynuz" adlandırılan naxışın təsvirləri verilib. Qədimdən yaşlı toxucular tərəfindən "kilim damğası" kimi istifadə olunub. Ensiz saya zolaqlardan fərqli olaraq kilimin digər zolaqlarında "dolama" adlı naxışın lentvari təsvirləri, axar suyun simvolu kimi kompozisiyanın bədii tutumunu zənginləşdirir"[19].

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Nasirova S. Gəncə-Qazax xalçaları (ing.). 2002. P. 13.
  2. ↑ "Керимов Л. Азербайджанский ковёр. III том. 1983". 2023-09-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-09-01.
  3. ↑ "Шопен И. И. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху её присоединения к Российской империи. — Санкт-Петербург, 1852. c.258". 2022-11-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-09-01.
  4. ↑ Golden, Peter B. An Introduction to the History of the Turkic Peoples (ingilis). Harrassowitz Verlag. 1992. 367–368. ISBN 3-477-03274-X. 2023-10-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-07.
  5. ↑ Nəcəfli, Tofiq. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixi müasir türk tarixşünaslığında (az.). Bakı: Çaşıoğlu. 2000. 12. 2023-11-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-07.
  6. ↑ "Kara Koyunlu | History, Meaning, & Capital | Britannica". www.britannica.com (ingilis). 2019-03-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-07.
  7. ↑ "А. Гейбуллаев. Топонимия Азербайджана (историко-этнографичегкое исследование) Академия Наук Азербайджанской ССР Сектор Археологии И Этнографии Г. Баку: «Элм», 1986. c. 51-52". 2024-07-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-09-01.
  8. ↑ 1 2 3 Kərimov, Lətif. Azərbaycan xalçası (rus). III. Bakı: Гянджлик. 1983. 149. 2023-11-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-07.
  9. ↑ Kərimov, Lətif. Azərbaycan xalçası (rus). III. Bakı: Гянджлик. 1983. 121. 2023-11-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-07.
  10. ↑ Azərbaycan xalçası (PDF). Bakı: Azərbaycan Milli Kitabxanası. 2012. səh. 391. 2022-01-25 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2022-08-03.
  11. ↑ Azərbaycan xalçası (PDF). Bakı: Azərbaycan Milli Kitabxanası. 2012. səh. 391. 2022-01-25 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2022-08-03.
  12. ↑ Muradov, Vidadi. Qazax-Borçalı Bölgəsinin Xalçaçıları (az.). Bakı. 2016. 59, 100, 138, 148, 17. 2023-11-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-07.
  13. ↑ Kərimov, Lətif. Azərbaycan xalçası (rus). III. Bakı: Гянджлик. 1983. 150. 2023-11-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-07.
  14. ↑ Kərimov, Lətif. Azərbaycan xalçası (rus). III. Bakı: Гянджлик. 1983. 149–151. 2023-11-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-07.
  15. ↑ Kərimov, Lətif. Azərbaycan xalçası (rus). III. Bakı: Гянджлик. 1983. 151. 2023-11-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-07.
  16. ↑ Kərimov, Lətif. Azərbaycan xalçası (rus). III. Bakı: Гянджлик. 1983. 152. 2023-11-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-07.
  17. ↑ Kərimov, Lətif. Azərbaycan xalçası (rus). III. Bakı: Гянджлик. 1983. 151–153. 2023-11-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-07.
  18. ↑ Лятиф Керимов. Азербайджанский ковер. Том III. Баку: "Гянджлик", 1983, стр. 153. http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=33541&pno=88 Arxivləşdirilib 2023-09-06 at the Wayback Machine
  19. ↑ https://azcarpetmuseum.az/az/single/1029 (#bare_url_missing_title). İstifadə tarixi: 05 sen 2023.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
The number of local carpet weavers greatly increased because there was a large number of Turkish-speaking weavers among the Seljugs, Mongols, Timurds, and the Ak Koyunlu and Kara Koyunlu tribes which were resetlled in Azerbaijan between the 10th and 15th centuries. As a result carpet weaving began to flourish and develop in Azerbaijan.
Azerbaijani – Caucasian Rugs. The Ulmke Collections, Switzerland.[1]
  1. ↑ Siawosch U. Azadi – Latif Kerimov – Werner Zollinger Azerbaijani – Caucasian Rugs. The Ulmke Collections, Switzerland. Production Offizin Paul Hartung. Hamburg. 2001Azerbaijani – Caucasian rugs. p 41 .