Stibium

51 qalay ← stibium → tellur As ↑ Sb ↓ Bi dövri cədvəl
Ümumi
Ad, İşarə, Nömrə	stibium, Sb, 51
Qrup, Dövr, Blok	15, 5, p
Xarici görünüşü
Atom kütləsi	121.760 q/mol
Elektron formulu	[Kr] 4d10 5s2 5p3
Fiziki xassələr
Halı
Sıxlığı	(0 °C, 101.325 kPa) q/L
Ərimə temperaturu	630.63 °C (903.78 K, 1167.13 °F)
Qaynama temperaturu	1587 °C (1860 K, 2889 °F)
Elektromənfiliyi
Oksidləşmə dərəcəsi
Spektr =
İonlaşma enerjisi	kCmol-1

Stibium və ya sürmə (Sb) — D.İ. Mendeleyevin elementlərin dövri sistemində 51-ci element.

Bu elementin coxlu adları var. Onun rusca adı "sürmə" sözü türk mənşəlidir. Sürmə sözü türk dillərindən götürülüb və “qrim, sürtmə” mənasını verir. Stibium (III) ­sulfidin qara, parıltılı tozu Sb₂S₃ kosmetik vasitələrdə istifadə olunub. “Sürmələnmək” sözü buradan aydın olur, başqa sözlə qaşları güclü rəngləmək. Stibium kövrək, çətinəriyən metal parıltılı, gümüşü-ağ maddədir. Elektrik cərəyanını keçirir. Qızdırdıqda havada yanır, bu zaman Sb₂O₃ əmələ gəlir.

${\displaystyle {\mathsf {2Sb_{2}S_{3}\ +\ 9O_{2}\ {\xrightarrow {t^{o}C}}\ 6SO_{2}\uparrow +\ 2Sb_{2}O_{3}\ }}}$

${\displaystyle {\mathsf {Sb_{2}O_{3}\ +\ 3C\ {\xrightarrow {t^{o}C}}\ 2Sb\ +\ 3CO\uparrow }}}$

Stibiumu ən qeyri-metallik metal hesab etmək olar. Xarici görünüşünə görə o qurğuşuna oxşayır, amma aşağı plastikliyi ilə xarakterizə olunur, əksinə, daha kövrəkdir. Həvəngdəstədə onu toz halına salmaq olar. Amma onun monokristalı plastikdir. Stibiumun xüsusi müqaviməti civə müstəsna olmaqla bütün metallardan yüksəkdir. Stibium (III) və stibium (IV) birləşmələri amfoter xassəlidir. Stibium və onun bəzi ərintiləri bərk vəziyyətə keçdikdə genişlənir və tökmə formasını yaxşı doldurur. Stibium avtomobil akkumulyatorlar üçün və tipoqrafik şriftlərin tökülməsi üçün qurğuşun ərintilərini legirləşdirici əsas metaldır. Təmiz stibium yarımkeçirici xassəli antimonidlərin alınması üçün istifadə olunur. Əgər stibium tozunu xlor mühitinə daxil etsək, o alışıb-yanır, bu zaman stibium (III) xlorid kristal hissəciklərindən ibarət tüstü əmələ gəlir.

• Sulfat turşusu ilə reaksiyası:

${\displaystyle {\mathsf {2Sb\ +\ 6H_{2}SO_{4}\ \longrightarrow \ Sb_{2}(SO_{4})_{3}\ +\ 3SO_{2}\uparrow +\ 6H_{2}O}}}$

• Nitrat turşusu ilə reaksiyası:

${\displaystyle {\mathsf {Sb\ +\ 5HNO_{3}\ \longrightarrow \ H_{3}SbO_{4}\ +\ 5NO_{2}\uparrow +\ H_{2}O}}}$

• Sürməni Çar arağında həll etdikdə:

${\displaystyle {\mathsf {3Sb\ +\ 18HCl\ +\ 5HNO_{3}\ \longrightarrow \ 3H[SbCl_{6}]\ +\ 5NO\uparrow +\ 10H_{2}O}}}$

• Hallogenlərlə:
• Yodla:

${\displaystyle {\mathsf {2Sb\ +\ 3I_{2}\ \longrightarrow \ 2SbI_{3}\ }}}$

• Xlorla müxtəlif temperaturlarda:

${\displaystyle {\mathsf {2Sb\ +\ 3Cl_{2}\ {\xrightarrow {20^{o}C}}\ 2SbCl_{3}\ }}}$

${\displaystyle {\mathsf {2Sb\ +\ 5Cl_{2}\ {\xrightarrow {80^{o}C}}\ 2SbCl_{5}\ }}}$

Piqmentlərə təkcə stibium (III) sulfid yox, həm də stibium (V) sulfid də SB₂S₅ aiddir. Bu narıncı maddə çoxlu sayda müxtəlif məmulatların hazırlandığı narıncı rezinin doldurucusu kimi istifadə olunur.

Sb3+ ionları çaxır turşusu ilə asanlıqla kompleks birləşmə əmələ gətirir: K[Sb(C₄K₂O₆)H₂O]∙0,5H₂O. Bu qusma çaxır daşı adlanır, uzun müddət tibbdə istifadə olunmuşdur. Natriumun suda həll olmayan nadir duzları arasında Na[Sb(OH)₆] duzu analitik kimyada natrium ionunun təyini üçün istifadə olunur.

Stibium birləşmələrinin kimyası ilə əlkimyaçılar fəal məşğul olmuşlar.. Hələ XV-XVI əsrlərdə alman əlkimyaçısı Vasili Valentin stibium, onun alınma üsulları və birləşmələrini (SbCl₃) ətraflı şərh etmişdir.

• Глинка Н. Л. «Общая химия», — Л. Химия, 1983г
• Kimya. Uşaqlar üçün ensiklopediya. Bakı. 2008
• Сурьма на Webelements
• Сурьма в Популярной библиотеке химических элементов
• Сеннайоки (Финляндия) — уникальное месторождение самородной сурьмы