İran əhalisinin etnik tərkibi

MKİ-ə əsasən İran İslam Republikası dünyada ən çoxsaylı əhaliyə malik XIX ölkədir.^[1] İran əhalisi sürətlə artan ölkələrdəndir. Rəsmi sayımlararası 55 ildə (1956–2011) ölkənin əhalisi 4 dəfə artmışdır. Ərazi üzrə orta sıxlığa görə İran Asiya ölkələrinin əksəriyyətindən geri qalır (1 km²-də 46 nəfər). Ölkə əhalisinin 4/5-ü şimal və şimal-qərb regionlarında cəmləşdiyi halda, ərazisinin təxminən 2/3-sini əhatə edən səhra və yarımsəhra regionlarında 1 km²-də sıxlıq 2-3 nəfərdən artıq deyil. Tehran, Məşhəd, İsfahan, Kərəc, Təbriz, Şiraz, Əhvaz və Qum şəhərlərinin əhalisi 1 milyondan artıqdır.^[2] 2011-ci il siyahıyaalınmasına əsasən qeyri-şəhər əhalisi içərisində 56.225 nəfər köçəri olaraq yaşayır.

• 24 oktyabr – 13 noyabr 2011 – ci il siyahıyaalınması yekunlarına əsasən:

• İranın ümumi əhalisi - 21.185.647 ailədə 75.149.669 nəfər olmuşdur.^[7]

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Qaçqınlar üzrə Ali Komissarı (United Nations High Commissioner for Refugees - UNHCR) yanında Əcnəbilər və Xarici İmmiqrantlarla İşlər Bürosunun (Bureau for Aliens and Foreign Immigrant Affairs - BAFIA) məlumatlarına əsasən^[20]:

2006-cı il sa. yekunlarına əsasən İranda yaşayan və rəsmən qeydiyyatda olan Əfqanıstan vətəndaşlarının (1.211.171 nəfər) 39%-i etnik həzaralara, 22%-i etnik taciklərə, 9%-i etnik puştunlara, 10%-i isə digər (əsasən türkmənlərə, özbəklərə və bəluclara) etnik qruplara mənsub insanlardan ibarətdir.^[20]

İngilis əsilli jurnalist, redaktor, tərcüməçi və yazıçı Frederik Şöböl (ing. Frederic Shoberl, d. 1775 – ö. 1853) müəllifi olduğu və 1828-ci ildə nəşr edilmiş Persiya kitabında, 19-20-21-22-ci səhifələrdə yazır:

Orijinal mətn  (ing.)  

Persia has been overrun alternately by the Gaznevides, the Karizmians, Togrul's Seljuks, Jenghis Khan's Moguls, Tamerlane's Tartars, the Turcomans, the Usbecks, the Afghans, the Courds, &c. These successive invasions could not fail to produce such a mixture in the population, that it would now be difficult to find the Persian blood in its original purity.

Chardin estimated the population of Persia at forty millions of souls: Kinnier considers this number as overrate and doubts whether the space between the Euphrates and Indus could furnish more than eighteen or twenty millions. This population, be its number what it will, may be divided into two classes: the stationary inhabitants, or those resident in towns and villages, and the migratory or wandering tribes.

The native Persians, who style themselves That or Tadjik, are a medley of all nations, Arabs, Guebres, and Jews, who have voluntarily or by compulsion embraced the religion of Mahomet.

The Eelauts, or wandering tribes, constitute the military force and the most considerable part of the population of the empire: their chiefs; to whom they are blindly devoted, form its hereditary nobility. They are mostly of Turkish origin, speak the Turkish language, and retain the custom of their ancestors, the Scythians. The tribes of the southern provinces, such as the Bakhtiarees, the Faceelees, and the Mamassounees, date their origin from the most remote antiquity; and they may be considered as the descendants of those savage hordes which dwelt in the same parts in the time of Alexander. It appears that when they first settled in the kingdom, certain tracts were allotted to them for a limited time, and at a certain rent: long possession has given them a right of property, and their chiefs are regarded as the owners of the districts in which they reside. The wandering tribes collectively are divided into four great classes, according to the language which they speak, and from which they are denominated. 1. The Turkish language is the most numerous: it comprises 41 families or branches, and 428,000 persons. The Afshars and the Cadjars are the most powerful of these tribes. The former are spread over all Persia, but especially in Adherbijan, and amount to about 28,000 souls. The Cadjars dwell in Mazanderan, at Teheran, at Meru in Khorasan, at Erivan, and at Guindjeh: their number is estimated at 40,000. Feth Ali Shah, the reigning sovereign of Persia, is of this tribe, to which most of the great officers of the empire also belong. 2. The Courd language embraces nine families, and numbers about 79,000 individuals. To this class belonged the celebrated Kerim Khan, whose tribe, the Zends, has been almost exterminated since the tragical end of Lootf Ali; the few survivors being in some measure proscribed by the reigning dynasty, and bring concealed, or out of the kingdom. 3. The Louree language has six families, and comprises 84,500 persons. The numerous tribes of the Faeelees and Bakhtiarees form part of it. The latter supply the army with the best infantry, but inhabiting, like the former, a mountainous tract bordering on Turkey and Persia, they live independent of both powers. 4. The Arab language. The tribes of this division are of Arabian extraction. Time, and a long residence in a foreign country, have caused them to lose much of the language of their forefathers; so that they now speak a very corrupt Arabic, mixed with a great number of Persian words. This division comprehends eight families, and 93,500 souls. Thus the total population furnished by the different families here enumerated, amounts to about 685,500 persons; but in this estimate are included only the tribes that are best known, while many others, concerning which we have no positive information, are wholly omitted. Let us now proceed to the nations not of the Mahometan religion, dwelling in Persia. The Guebres are a remnant of the ancient Persians, who have retained the fire-worship and the doctrine of Zoroaster, amid all the revolutions which have so frequently changed the face of their country. In Chardin's time, but a small number of them remained: the late wars have nearly completed their extermination: the villages which they inhabited to the south of Ispahan are swept away, and a few families, which escaped death, have sought refuge at Yezd, and in Kerman. Kinnier informs us, that there are still at Yezd four hundred Guebre families, who groan under the tyranny of Persian agents. Each family pays a capitation-tax of twenty piastres, and is nevertheless liable to all sorts of extortions. The Christians settled in Persia, are mostly Armenian schismatics, and chiefly dwell in the northern provinces. Their patriarch resides at the convent of Etschamiazin, near Erivan. These Armenians, so opulent under the Sofys, and especially under Abbas the Great, who planted a colony of them at Julfa, a suburb of Ispahan—the same people who had at one time nearly monopolized the commerce of all Persia and part of its manufactures—now lead most of them a vagrant life, bowed down by oppression and indigence. Julfa, formerly so populous, is now but a heap of ruins, and contains no more than five hundred inhabitants. A darogah, appointed by the beylerbey or governor of Ispahan, is charged with the office of fleecing these wretched people for the benefit of his master; and it is natural to suppose that he does not neglect his own interest. The tribute which they pay amounts to 15,000 toomauns, (a toomaun is equal to about eighteen shillings) and as much more is squeezed out of them by extortions. Some Armenians are likewise to be met with in Adherbijan, and in the districts of Meragah, Ourmiah, Sahnas, Tabriz, Carabagh, and Erivan. Their total number is computed at 60,000 souls, which perhaps exceeds the truth. The Catholic churches of Nakshivan, and other places in Persian Armenia, no longer exist: the Catholics who live in the kingdom are in very small number, and are natives of India or Turkey. It is the lot of the Jews in Persia, as in all the rest of the East, to live in degradation, poverty, and contempt. There are Jews at Ispahan, at Shiraz, and at Kashan, in Adherbijan: their number in these different places is estimated at about 35,000. Poverty depresses them more and more, and familiarizes them with vice and infamy. Some of them are artisans brokers, and usurers; the rest live by selling wines, procuring women, and all sorts of intrigues. Many addict themselves to medicine and magic; and as the populace of all countries have a great deal of credulity, and the Persians, high and low, are subject to that disease of the mind, they derive a great profit from their impostures. The Jewesses gain admittance into the seraglios of which they are the oracles. From them beauty purchases the art and the means of withstanding the ravages of time; the coquette, the gift of pleasing and of exciting love in her tyrant; the female solicitous to become a mother, the speedy accomplishment of her wishes. They also foretell future events, and sell potions possessing virtues of all kinds, to produce love and hatred, to ruin a rival, and so forth.

These Jews are the most ignorant in the world. Travellers distinguish two classes of them: the one descended from the wretched Samaritan captives, whom the Assyrians carried from Judea during the reign of Hosea, king of Israel, and who were dispersed over Media and Parthia; the other from the Jews who were led into captivity to Babylon. Both wear external marks by which they may be known: these are caps of a particular colour, or square patches of cloth of a different hue from their garments. At Ispahan the Jews are not permitted to wear cloth stockings.^[21]

Hazırda Almaniyanın Türingiya torpağına daxil olan Qota şəhərində 1763-1944-cü illərdə alman (Gothaischer Hofkalender) və fransız (Almanach de Gotha) dillərində hər il nəşr edilmiş "Qot almanaxı" həmin dövrün monarxiyalarında hakim sülalələr, həmçinin bütün dünya dövlətləri haqqında qısa məzmunlu məlumatlar dərc edirdi. "1882-ci ilə olan Qot almanaxı"nın 879-884-cü səhifələrində İranın əhalisi, coğrafiyası, dövlət xadimləri, inzibati bölgüsü, ordusu və iqtisadiyyatı haqqında qısa məlumatlar verilmişdir. Qeyd edilən almanaxın İranla bağlı bölümündəki statistik arayışın əhaliyə dair qismində, 882-883-cü səhiflərində məlumatın istinadı göstərilmədən yazılıb:

Orijinal mətn  (fr.)  

Notice statistique: Superficie: Environ 1 647070 kilométres carrés. Population env. 7 653600 habitants , dont 1 963800 urbains , 3 780000 ruraux et 1 909800 nomades, savoir 289000 Arabes, 800000 Turcs, 750000 Kourdes et Leks , 23000 Beloutches et Bohémiens, 260000 Bakhtiares et Loures. Quant aux cultes la population se répartit ainsi : 6 860600 Shiites , 700000 Sunnites et autres sectes musulmanes , 8000 Parses, 19000 Israélites, 43000 Arméniens, 23000 Nestoriens et Chaldéens.^[22]

Statistik bildiriş: Ərazisi təqribən 1.647.070 km²-dir. Əhalisi təqribən 7.653.600 nəfərdir, onlardan 1.963.800 nəfəri şəhərlərdə, 3.780.000 nəfəri kəndlərdə, 1.909.800 nəfəri isə köçəri olaraq yaşayır, onlardan 289 mini ərəblər, 800 mini türklər, 750 mini kürdlər və ləklər, 23 mini bəluclar və qaraçılar, 260 mini bəxtiyarilər və lurlar olaraq bilinir. Əhalinin dini tərkibi isə belə müəyyənləşir: 6860.6 min nəfər şiələr, 700 min nəfər sünni və digər məzhəbli müsəlmanlar, 8 min nəfər parslar, 19 min nəfər israillilər, 43 min nəfər ermənilər, 23 min nəfər nestorianlar və xaldeylər.

Müəllifləri Amerikanın və Avropanın ən yaxşı yazarları, Con Cozef Leylonun (ing. John Joseph Lalor) baş deraktorluğu (1881-1889) ilə 1884-cü ildə Çikaqoda nəşr edilmiş "Birləşmiş Dövlətlərin politologiya, siyasi-iqtisad və siyasi-tarix ensiklopediyası"nın III cildində İran haqqında ümumi məlumatlar verilmiş (səh. 159-162) və məlumatların mənbəyi olaraq 1881-ci ildə yekunlaşmış rəsmi siyahıyaalınmanın nəticələrini göstərilmişdir.

Rusiya imperiyasının Qafqaz hərbi dairəsinin Baş Qərargahının zabitlərinin tədqiqat çalışmaları olan toplam 70 buraxılışı (1883-1896-cı illərdə) gerçəkləşmiş "Asiya üzrə coğrafi, topoqrafik və statistik materiallar toplusu" külliyyatının "IV buraxlış"ının "Persiya" yarımbaşlığının ikinci bölməsi olan və Baş Qərargahın polkovniki Kolyubakinin redaktorluğu ilə yazılmış: "1883-cü ildə Persiya Silahlı Qüvvələrinin və Persiya Ordusunun təşkili mənbəyi kimi əhalinin oçerki"ndə verilən məlumatlara əsasən:

Xalq ► Tayfa		Əhali
Əsas xalqlar	Əsas tayfalar	Sayı ► Müəllifin isti– nad etdiyi mənbə	Toplam sayı ► Müəllifin istinad etdiyi mənbə
Toplam			5 000 000 Hentşe
Farslar			3 000 000 Hentşe
	Bəxtiyarilər	196 000 Roulinson
	Lurlar	370 000 Roulinson
	Lək, Xoşulu və Zəndlər
	Gərruslar
	Çardurilər
Türk-tatarlar			750 000 Şəxsi təxmini
	Əfşarlar	200 000 Şəxsi təxmini
	Şəqaqilər	125 000 Şəxsi təxmini
	Qacarlar	19 000 Ritter
	Şahsevənlər	66 000 Şəxsi təxmini
	Qaragözlülər	60 000 Ritter
	Bayatlar	35 000 Blaramberq
	Kəngərlilər	30 000 Ritter
	Müqəddəmlər	25 000 Blaramberq, Ritter
	Dünbililər	25 000 Blaramberq
	Cavanşirlər	25 000 Blaramberq
	Qarapapaqlar	15 000 – 20 000 Şəxsi təxmini
	Mühacirlər	? ► ?
	Ləklər	? ► ?
	Digərləri	112 000 Ritter
Kürdlər			500 000 Şəxsi təxmini
	Şadlılar, Zəfəranlılar və digərləri
	Mükrilər	60 000 Şəxsi təxmini
	Kəlhurlar	60 000 Blaramberq
	Goranilər	60 000 Çirikov
	Bilbaslar	50 000 – 60 000 Şəxsi təxmini
	Sencabilər	? (5000 ailə) Çirikov
	Caflar	20 000 – 25 000 Xurşid Əfəndi
	Cəlalilər və Zilanlar	? ► ?
	Sipkilər və Heydəranlılar	? ► ?
	Akular	? ► ?
	Ravənduzlar	? (1500 ailə) Çirikov
	Bəradostlar	? (1200 ailə) Çirikov, Roulinson
	Zərzalar	? (1000 ailə) Çirikov
Ərəblər			300 000 Hentşe
Türkmənlər			125 000 Hentşe
Digərləri			175 000 Hentşe
	Teymurilər və Cəmşidilər
	Həzaralar
	Ermənilər
	Nestorianlar
	Gəbrlər
	Yəhudilər

General-mayor, Rus İmperiya Ordusuna daxil olan "Baş Qərargahın Nikolay Akademiyası"nın professoru, senator və hərbi yazıçı olan Akim Mixayloviç Zolotaryovun 1888-ci ildə Sankt-Peterburqda nəşr edilmiş "Persiyanın hərbi-statistik oçerki" kitabından:

Xalq ► Tayfa		Əhali
Əsas xalqlar	Əsas tayfalar	Sayı ► Müəllifin isti– nad etdiyi mənbə	Toplam sayı ► Müəllifin istinad etdiyi mənbə
Toplam			6 000 000 ► Şəxsi təxmini
Farslar			3 000 000 Hentşe
Türk-tatarlar			1 000 000 Hentşe
	Əfşarlar	200 000 Kolyubakin
	Şəqaqilər	125 000 Kolyubakin
	Qacarlar	100 000 Blaramberq
	Şahsevənlər	66 000 Kolyubakin
	Qaragözlülər	60 000 Ritter
	Bayatlar	? Blaramberq
	Müqəddəmlər	25 000 Blaramberq
	Dünbililər	25 000 Blaramberq
	Cavanşirlər	25 000 Blaramberq
	Lək və digər kiçik tayfalar	290 000 ► Şəxsi təxmini
Lurlar			780 000 ► Şəxsi təxmini
	Bəxtiyarilər	370 000 Roulinson
	Lurlar	196 000 Roulinson
	Lək, Xoşulu və Zəndlər	180 000 Blaramberq
	Gərruslar	35 000 Blaramberq
	Çardurilər	20 000 Roulinson
Kürdlər			600 000 ► Şəxsi təxmini
	Şadlılar, Zəfəranlılar və digərləri	240 000 Petruseviç
	Mükrilər	72 000 Roulinson
	Kəlhurlar	60 000 Blaramberq
	Goranilər	60 000 Ritter
	Bilbaslar	55 000 Kolyubakin
	Sencabilər	30 000 Çirikov
	Caflar	25 000 Xurşid Əfəndi
	Akular, Cəlalilər, Milanlar və digərləri	24 000 Çirikov
	Ravənduzlar	9 000 Çirikov
	Bəradostlar	7 000 Çirikov
	Zərzalar	6 000 Çirikov
Ərəblər			300 000 Hentşe
Cəmşidilər, Türkmənlər və digərləri			320 000 ► Şəxsi təxmini
	Teymurilər və Cəmşidilər	106 000 Ritter
	Türkmənlər	55 000 Petruseviç
	Həzaralar	50 000 Blaramberq
	Ermənilər	50 000 Blaramberq
	Nestorianlar	25 000 Hentşe
	Gəbrlər	20 000 Blaramberq
	Yəhudilər	10 000 Hentşe

Böyük Sovet Ensiklopediyasının I nəşri, 45-ci cildinin (1940-cı ildə çap edilib), 160-161-ci səhiflərində yazılıb:

Orijinal mətn  (rus.)  

Среди 15 млн. населения, насчитывающих в Иране, — ок. 20% городского и 80% —'сельского и кочевников. В связи с мероприятпями правительства по переводу кочевников на оседлое положение их удельный вес в населении за последние годы сильно упал. Национальный состав Ирана—пестрый. Иранцы составляют ок. 50% населения, тюрко-монгольские народности—ок. 25%, курды—ок. 10%, арабы—ок. 5%; 10% приходится на прочие национальности. В связи с жестокой феодальной эксплоатацией крестьянства и весьма низким жизненным уровнем масс прирост населения крайне низок, составляя всего от 0,75% до 1 % ежегодно. Около 2/3 населения сосредоточено в экономически наиболее развитой северной части Ирана. К Ю. и, в особенности, в пустынных районах Ю.-В. плотность населении значительно падает.^[23]

İranda var olduğu hesab edilən 15 milyon əhalinin 20%-i şəhərlərdə, 80%-i isə kənd yerlərində və köçəri olaraq yaşayır. Hökumətin köçəriləri oturaq vəziyyətə gətirmək üçün gerçəkləşdirdiyi tədbirlərlə əlaqədar köçəri əhalinin xüsusi nisbəti son illərdə sürətlə azalmışdır. İranın etnik tərkibi rəngarəngdir. İranlılar əhalinin təxminən 50%-ini, türk-monqol xalqları 25%-ni, kürdlər 10%-ini, ərəblər 5%-ini təşkil edir: digər xalqların payına isə təxminən 10% düşür. Kəndli qismin ağır feodal istismarına məruz qalması və kütlənin aşağı həyat şəraitində yaşaması ilə əlaqədar artım həddindən artıq azdır, ildə cəmi 0.75%-1.00% təşkil edir. Əhalinin 2/3-si İranın iqtisadi cəhətdən nisbətən inşaf etmiş şimal hissəsində cəmlənmişdir. Cənuba və xüsusən də cənub-şərqə doğru səhralıq bölgələrdə əhalinin sıxlığı aşağı düşür.

Böyük Sovet Ensiklopediyasının II nəşri, XVIII cildinin (1953-cü ildə çap edilib), 398-ci səhifəsində yazılıb:

Orijinal mətn  (rus.)  

Точные сведения о численности населения Ирана отсутствуют. По оценке иранского правительства на 1951 общее число жителей в стране состовляла 19.1 млн чел., в т. ч. мужчин 9.1 млн чел. И.— многонациональное государство. Персы являются господствующей нацией и составляют половину населения страны. Они наиболее компактной массой проживают в юж. провинциях — Исфахане, Фарсе, Кермане, а также в Тегеране. В сев. провинциях — Гиляне, Хорасане и сев. Мазандера-не — персы составляют меньшинство. Азербайджанцы (ок. 30%) — основное население Иранского Азербайджана (см. Азербайджан Иранский). Курды (сев.-зап. часть И. и частично Хорасан), луры и бахтиары (юго-запад И.), белуджи (юго-восток И.), кашкайцы (провинция Фарс), арабы (юго-запад И., провинция Хузистан), туркмены (сев. Хорасан и Горганская степь), джемшиды, хезаре, теймуры (Хорасан), каджары и афшары (разные части И.) составляют примерно 15% и прочие национальности (ассирийцы, армяне, грузины, евреи и др.) — 5% населения страны.^[24]

İranda əhalinin sayı haqqında dəqiq məlumatlar yoxdur. İran hökumətinin 1951-ci ilə olan qiymətləndirməsinə əsasən ölkədəki əhalinin ümumi sayı 19.1 milyon nəfər idi və onlardan 9.1 milyon nəfərini kişilər təşkil edirdi. Farslar dominant xalqdırlar və ölkə əhalisinin yarısını təşkil edirlər. Onlar daha yığcam kütlələrlə cənub əyalətlərində – İsfahanda, Farsda, Kirmanda, həmçinin Tehranda yaşayırlar. Şimal əyalətlərində – Gilanda, Xorasanda və şimali Mazandaranda farslar azlığı təşkil edirlər. Azərbaycanlılar (təxm. 30%) – İran Azərbaycanının əsas əhalisidir (bax. İran Azərbaycanı). Kürdlər (şimali-qərbi İran və qismən Xorasan), lur və bəxtiyarilər (cənub-qərbi İran), bəluclar (cənub-şərqi İran), qaşqaylar (Fars əyaləti), ərəblər (cənub-qərbi İran, Xuzistan əyaləti), türkmənlər (Şimali Xorasan və Gürgan düzü), cəmşidilər, həzaralar, teymurilər (Xorasan), qacarlar və avşarlar (İranın müxtəlif hissələri) əhalinin 15%-ini, digər xalqlar (assuriyalılar, ermənilər, gürcülər, yəhudilər və başqa.) isə 5%-ini təşkil edirlər.

Böyük Sovet Ensiklopediyasının III nəşri, X cildinin (1972-ci ildə çap edilib), 406-cı səhifəsində yazılıb:

Orijinal mətn  (rus.)  

В И. живёт более 30 народов. Около 75% населения составляют народы иранской языковой группы (млн. чел.): персы (13,5; 1970, оценка), близкие к ним гилянцы (1,6) и мазендеранцы (1,2); курды (2,5), луры (0,8), бахтиары (0,5), белуджи (0,65), талыши (0,68), таты (0,3), хазарейцы, джемшиды, афганцы, таджики (всего 0,25). К тюркской языковой группе относится свыше 20% населения И.: азербайджанцы (5 млн. чел.), кашкайцы (0,38 млн. чел.), туркмены (0,45 млн. чел.), а также ряд племён: каджары, бахарлу, эйнанлу, нафар, хорасани, пичагчи и др. (всего около 0,28 млн. чел.). Живут также народы других языковых групп (тыс. чел.): арабы (550), армяне (200), ассирийцы (75), евреи (70), брагуи, грузины, цыгане. Луры, бахтиары, кашкайцы, афшары, часть курдов и арабов, небольшие группы персов ведут кочевой и полукочевой образ жизни.

Лит.:Народы Передней Азии, М., 1957.

С. И. Брук, В. С. Глуходед.^[25]

İranda 30-dan çox xalq yaşayır. Əhalinin təxminən 75%-ini iran dil qrupu xalqları təşkil edir (mln.nəf.): farslar (13.5; 1970, qiymətləndirmə), onlara yaxın olan giləklər (1.6) və mazandaranlılar (1.2); kürdlər (2.5), lurlar (0.8), bəxtiyarilər (0.5), bəluclar (0.65), talışlar (0.68), tatlar (0.3), həzaralar, cəmşidilər, əfqanlar, taciklər (cəmisi 0.25). İran əhalisinin 20%-dən artığı türk dil qrupuna aiddir: azərbaycanlılar (5 mln. nəf.), qaşqaylar (0.38 mln. nəf.), türkmənlər (0.45 mln. nəf.), həmçinin bir sıra tayfalar: qacar, baharlı, eynanlı, nəfər, xorasani, pıçaqçı və başqa. (cəmisi təxminən 0.28 mln. nəf.). Həmçinin digər dil qrupalarının xalqları da yaşayırlar (min nəf.): ərəblər (550), ermənilər (200), assuriyalılar (75), yəhudilər (70), brahuilər, gürcülər, qaraçılar. Lurlar, bəxtiyarlar, qaşqylar, əfşarlar, kürdlərin və ərəblərin bir hissəsi, farsların böyük olmayan qrupları köçəri və ya yarımköçəri həyat tərzi keçirirlər.

Ədəb.: Ön Asiya xalqları, M., 1957.

S. İ. Bruk, V. S. Qluxoded.

"İnsan haqlarını izləmə təşkilatı"nın (Human Rights Watch) 1997–ci ildə yayımladığı İranla bağlı "Dini və etnik azlıqlar: qanunlarda və praktikada ayrı-seçkilik" (ing. Religious And Ethnic minorities: Discrimination in Law And Practice)^[42] adlı 33 səhifəlik raportunda qeyd edilmişdir:

İranın əhalisi 60 milyon nəfərdən artıqdır.^[43] Onlardan 15 – 20 milyon nəfərini azərbaycanlılar, 5 – 8 milyon nəfərini kürdlər təşkil edir.^[44] 3 milyon nəfər əhalisi Xuzestan əyaləti əhalisinin 70%–i ərəblərdən ibarətdir.

ABŞ Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi avqust 1962-ci ildən tam məxfi, iyun 1971-ci ildən isə qeyri-məxfi şəkildə "Dünya faktlar kitabı"nı nəşr etdirir.^[45] Kitabda müxtəlif ölkələr haqqında məlumatlar verilərkən hansı mənbələrə istinad edildiyi işıqlandırılmır.

• 
  MKİ-nin 1982-1989-cu illərdə yayınladığı məlumatlara əsasən İranda etnik qrupların ümumi əhali içində nisbətlərini əks etdirən diaqram
• 
  MKİ-nin 1990-1993-cü illərdə yayınladığı məlumatlara əsasən İranda etnik qrupların ümumi əhali içində nisbətlərini əks etdirən diaqram
• 
  MKİ-nin 1994-2011-ci illərdə yayınladığı məlumatlara əsasən İranda etnik qrupların ümumi əhali içində nisbətlərini əks etdirən diaqram
• 
  MKİ-nin 2012-2014-cü illərdə yayınladığı məlumatlara əsasən İranda etnik qrupların ümumi əhali içində nisbətlərini əks etdirən diaqram

• 
  Ostanlar üzrə farsların nisbəti, 2010 sorğusu
• 
  Ostanlar üzrə azərbaycanlıların nisbəti, 2010 sorğusu
• 
  Ostanlar üzrə kürdlərin nisbəti, 2010 sorğusu
• 
  Ostanlar üzrə lurların nisbəti, 2010 sorğusu
• 
  Ostanlar üzrə ərəblərin nisbəti, 2010 sorğusu
• 
  Ostanlar üzrə bəlucların nisbəti, 2010 sorğusu

1. Бларамберг. Статистическое обозрение Персии (1853)
2. Путевой журнал Е. И. Чирикова, русского комиссара-посредника по турецко-персидскому разграничению, 1849-1852 гг. // Записки Кавказского отдела Императорского Русского географического Общества, Книга 9. 1875
3. Н. Г. Петрусевич. Туркмены между старым руслом Аму-Дарьи (Узбоем) и северными окраинами Персии // Записки Кавказского отдела Императорского Русского географического общества. Книжка XI. Выпуск 1. 1880.
4. Приложение: Специальная статистика Персии д-ра Гентче из Дрездена. // Известия Кавказского отдела Императорского Русского географического общества. Том 4, № 4, 1876. — в оригинале: XVII. Specialstatistik von Persien Von Dr. Julius Cäsar Häntzsche in Dresden, seiten 429-450.// Als Fortsetzung der Zeitschrift Für Allgemeine erdkunde im auftrage der gesellschaft herausgegeben von Prof. Dr. W. Koner. Vierter Band. Berlin . Verlag von Dietrich Reamer. Gesellschaft für Erdkunde zu Berlin. 1869.
5. Подполковник Колюбакин Алексей Михайлович. Состав населения Персии по племенам и провинциям. Сборник географических, топографических и статистических материалов по Азии. Выпуск 4, СПб., военная типография, 1883. Секретно. Издание Военно-Ученого Комитета Главного Штаба.
6. Карл Риттер: Иран, ч.I, предисловие перевод и дополнения Н.В. Ханыкова, СПб, 1874.
7. No. VIII. Observations on the geography of Southern Persia, with reference to the pending military operations, page 280-299. By Colonel Sir Henry C. Rawlinson, K.C.B., F.E.G.S., etc. // Proceedings of the Journal of the Royal Geographical Society of London. Vol I. Sessions 1855-1856 and 1856-1857. Nos. I. to XI. Edited by the secretary. London: published by Edward Stanford, 6, Charing Cross, 1857.
8. Persien: Eine historische Landschaft (1891)
9. Persien, das Land und seine Bewohner: ethnographische Schilderungen (1865)

• Les minorités non musulmanes dans la population iranienne
• Turkmen (people) — Encyclopedia Britannica
• Turkmens of Persia ii. Language — Encyclopædia Iranica
• Arab tribes of Iran — Encyclopædia Iranica
• Diaspora — Encyclopædia Iranica
• Armenians of modern İran — Encyclopædia Iranica
• lnt.J'.Middle East Stud. 8 (1977). 237-249. Primed in U.S.A. 337. Eden Naby. THE ASSYRIANS OF IRAN: REUNIFICATION. OF A “MILLAT," 1906-1914 .
• İran Statistika Mərkəzinin arxivləşdirilmiş sənədlərinin siyahısı
• [1]