Türkiyə azərbaycanlıları

Türkiyə azərbaycanlıları — Türkiyə ərazisində yaşayan azərbaycanlılar. 800 min-3 milyon nəfər olmaqla, əsasən İğdır və Qars illərində yaşayırlar.[1] Hal-hazırda Türkiyədə neçə etnik Azərbaycanlının olduğunu müəyyən etmək elə də asan deyil, çünki etnik tərkiblilik bu ölkədə olduqca axıcı bir anlayışdır. Bəzi mənbələrə görə, Türkiyədə təxminən 800.000 On iki imam şiəsi, ancaq bu rəqəm real rəqəmdən əhəmiyyətli dərəcədə fərqli ola bilər. Türkiyədə yaşayan 300.000-ə yaxını Azərbaycan vətəndaşıdır.[2] Şərqi Anadolu regionundaki azərbaycanlılara bəzən Əcəm də deyilir. Iğdırın ən böyük etnik qrupu, Qarsda ən böyük ikinci böyük etnik qrup olan Türkiyə azərbaycanlıları ən çox hazırda Qars ilinin Ağyaxa ilçəsində çoxluq təşkil edir. Britannika Ensiklopediyasına görə 2000-ci ildə aparılan təxmini hesablamalara görə Türkiyə əhalisinin 1%–ni etnik azərbaycanlılar təşkil edir.[3] Ancaq başqa bir məlumatda Türkiyədə təkcə cəfəri məzhəbindən olan azərbaycanlıların sayının 1998-ci ildə təxminən 3 milyon olduğu qeyd edilir.[4]

Türkiyə azərbaycanlıları
Azərbaycanlıların yaşadığı vilayətlər
Özünüadlandırma
Türkiyə azərbaycanlıları
Ümumi sayı
800,000-3,000,000
Yaşadığı ərazilər
Iğdır, Qars, Elazığ, İstanbul, Bursa, Amasya, Ankara
Dili

Azərbaycan dili, türk dili

Dini

Şiə Sünni (İslam)

Mənşəyi
Oğuz (türk)
Qohum xalqlar

Türk xalqları

Tarixçə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycanlılar, Qars və qonşu bölgələr üzərindəki Səfəvi idarəetməsi dövründə ilk olaraq Türkiyəyə köçmüşlər. XIX əsrin birinci yarısında Rusiya-İran müharibəsi (1804-1813), Rusiya-İran müharibəsi (1826-1828), İran və Rusiya, müvafiq olaraq, Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri, Qarabağ (1813), Naxçıvan (1828) və İrəvan (1828) suverenliyini zorla ləğv etməsi, Ədirnə sülh müqaviləsi xristianlara və müsəlmanlara Rusiya ilə Türkiyə arasında yaşayış yeri seçmək hüququnu verdi.[5] Şimali Qafqazdakılar da eyni şəkildə, yerli müsəlman əhalinin böyük qrupları Rus sərhədləri içində yaşamağı rədd etmiş və şərq bölgələrinə, xüsusilə Ərzurumun Şənqaya və Ağrının Daşlıçay ilçələrinə yerləşərək Türkiyəyə köç etmişlər. Ərzurumun türk ləhcəsinə Azərbaycan dilinin qrammatikası da ciddi şəkildə təsir etmişdir.[6] Fonemik analiz göstərir ki, Azərbaycan dilindən təsirlənmiş ləhcələr Elazığ və Vanın Ərciş ilçəsinə qədər danışılır.[7]

XIX əsrdə iranlı və azərbaycanlı tacirlərin qaldığı Böyük Validə karvansarayı. İstanbul[8]

1813-cü ildə Qarabağdan olan bir qrup azərbaycanlı Afyon ilinin cənubundakı Əmirdağa yerləşmişdir. Bundan sonra, burada azərbaycanlıların sayı artmağa başlamışdır. Onlardan çoxu hal-hazırda nəvələri Böyük Qarabağ və Orta Qarabağ kəndlərində yaşayır və bu yaxınlarda Türk Əməkdaşlıq və Koordinasiya Agentliyi vasitəsi ilə tarixi vətənləri ilə mədəni əlaqələrini yenidən qurmağı bacarmışlar.[9] Öz dillərində və dini etiqadlarında böyük mənimsəmələrə məruz qalsalar da, yenə də özlərini Qarabağlı kimi müəyyənləşdirirlər və yerli xalq tərəfindən ayrı bir qrup kimi qəbul olunurlar. Eyni qrupun fərqli bir qolu Iğdırda yerləşir. Cəfəroğlu, Afyon milli tərkibinin 1578-ci ildə İkinci Osmanlı-Səfəvi müharibəsində Osmanlı İmperiyası tərəfində döyüşərək Qarabağı Türkiyədən çox daha əvvəl tərk etmiş ola biləcəyini müdafiə edir.

Bundan əlavə, XIX əsrin əvvəllərində Şirvandan olan çox sayda sünni ailələr, xüsusilə Ağsu, uzun müddət Şirvanlı kimi tanınan Amasyada məskunlaşmışdı.[10] 1894-cü ildə burada Şeyx Hacı Mahmud Əfəndi tərəfindən bənzərsiz bir barok üslubunda məscid inşa edildi. Məscid Şirvanlı Məscidi və ya Azərilər məscidi kimi tanınır. Bu mühacirlərin nəvələri hazırda Amasyanın Suluova və Mərzifon ilçələrinin altı kəndində yaşayır və özlərinin azərbaycanlılıqlarını və mədəniyyətlərini qoruyurlar.[11] Şəkidən olan digər bir azərbaycanlı qrup 1863-cü ildə Bursaya köçmüşdür. Məhz bundan sonra, Bursada azərbaycanlıların sayı artmışdır.

Türkiyə Şimal-şərqi Anadoluda yaşayan Türkiyə azərbaycanlıları ilə bağlı bir tayfa olan Qarapapaqlar.

Azərbaycanlıların Türkiyənin şərqinə bir sonrakı köç dalğası 1918–1925-ci ildə, o zamanlar müstəqilliyini qazanan Ermənistanın bir çox müsəlman sakininin evlərindən qaçaraq erməni milliyyətçilərin silahlı qruplarının qırğınlarından qaçaraq baş vermişdir. 1941-ci ildə Arpaçay sahili boyunca 60 kənddə 5000 nəfər azərbaycanlı yaşamışdır. Onları, Azərbaycan Demokratik Respublikasının devrilən hökumətinin köhnə üzvləri və onların ailələri ilə bolşeviklərin zülmü qorxusuyla Türkiyəyə qaçan və əvvəlcə İstanbul, Bursa və Ankaraya yerləşən bir çox üst sinif Azərbaycanlı izlədi.[12]

Qafqazdan gələn Rəsulzadə, Xasməmmədov və Sultanov kimi Azərbaycanın devrilmiş demokratik hökumətinin liderliyindəki digər siyasi immiqrantlarla birlikdə, bəziləri, Sovet əleyhdarı siyasi təbliğatçı və müstəqilliyi geri qazanmaq üçün Türkiyədəki fəaliyyətlərə giriş idi.[13] 1925 və 1935-ci illərdə Sovet-Türkiyə təcavüz əleyhinə müqavilələrin imzalanması bu fəaliyyətin anti-sovet dövri nəşrlərinin yayımlanması üçün həbs və qadağalar şəklində davam etməsinə maneələr yaratdı. Bu hərəkat, bəzi siyasi fəal üzvlərini 1930-cu illərin sonlarında Almaniyada və Polşada məskunlaşmağa məcbur etdi.[14]

SSRİ-nin yaratdığı regional Azərbaycan Milli Hökumətinin 1946-cı ildə uğursuz olmasının ardından İrandan gələn etnik azərbaycanlı siyasi immiqrantlar Türkiyə azərbaycanlılarının sayını artırdı. 1990-cı ilə qədər təxminən 400.000 azərbaycanlı Sovet-Türkiyə sərhədinin Türkiyə tərəfində yaşayırdı. İran azərbaycanlıları İstanbula çox sayda köç etmiş və burada yenidən yerləşmişlər. Türkiyədə təhsilə gələn bir çox İranlı azərbaycanlı şagird təhsilini tamamladıqdan sonra orada qaldı.[15] Son olaraq, 1990-cı illərin başından etibarən, yeni müstəqil Azərbaycandan on minlərlə qaçqın iqtisadi səbəblərlə Türkiyəyə gedərək daha çox böyük şəhərlərə yerləşdi. Türkiyə Daxili İşlər Nazirliyinə görə, yalnız 2003–2013-ci illər arasında Azərbaycandan 15000-dən çox immiqrant Türk vətəndaşı oldu.[16] Bununla yanaşı, 2019 ili etibarilə Türkiyədə yaşayan 36.543 Azərbaycan vətəndaşı var idi.

Qarapapaqlar, ümumiyyətlə sünni müsəlman mənşəli azərbaycanlıların alt etnik qrupu kimi qəbul olunurlar.

Ümumi olaraq, Türkiyədəki azərbaycanlılar, əsas olaraq azərbaycanlılar ilə Türklər arasındakı mədəni və dil yaxınlıqlarına görə Türk cəmiyyətinə yaxşı inteqrasiya edilmiş olaraq qəbul edilməkdədir. Bununla birlikdə dində fərqlər (azərbaycanlıların əsasən şiə, türklərin əsasən sünni olması) tarixi yaddaş və etnik, milli şüur dialektdə və özünü dərk etməkdə qalır. 2011-ci ildə etnik azərbaycanlı olan və Iğdırlı diaspor fəalı Sinan Oğan Türkiyə parlamentində Milliyyətçi Hərəkat Partiyasının namizədi olaraq iştirak edib. 2015-ci ilin İyun seçkilərindən sonra eyni əyaləti təmsil etmək üçün başqa bir etnik azərbaycanlı olan MHP fəalı Qıznaz Türkəli seçildi.[17]

Yayılma arealı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Türkiyə azərbaycanlılarının regionlar üzrə bölgüsü.

Türkiyə azərbaycanlılarının çoxluq təşkil etdiyi Şərqi Anadolu regionudur. Bu regionda əsasən Ağrı, Elazığ, Ərdəhan, Ərzurum, Iğdır, Qars illərində geniş yayılmışdır. Bundan sonra azərbaycanlıların ən çox yaşadığı Mərmərə bölgəsində İstanbul, Mərkəzi Anadolu bölgəsində Ankara, Bursa, Egey bölgəsində isə İzmir kimi böyük şəhərlərdir. Hal-hazırda İstanbul Zeytunburnu, Əsənlər, Əsənyurd ilçələrində, Ərzurumda Azəri məscidlər yer alır.[18]

Bununla yanaşı, Azərbaycanın, Ankarada səfirliyi, İstanbul və Qarsda isə konsulluğu var. Həmçinin, Türkiyənin də Bakıda səfirliyi, Gəncə və Naxçıvanda konsulluğu var. Bu da hər iki dövlətin bir-biri ilə sıx qarşılıqlı əlaqədə olduğunu göstərir.

Görkəmli insanlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Türkiyə azərbaycanlılarının siyahısı

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "Iğdır'da Azeri-Kürt çekişmesine dikkat". Hürriyyet. 2007-09-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 aprel 2020.
  2. ↑ "Human Rights in Turkey". Human Rights Worlds. 2017-02-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 aprel 2020.
  3. ↑ "KARS: AKP'nin kozu tarım desteği". Milliyet. 2012-03-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 aprel 2020.
  4. ↑ "Iğdır'da tehlikeli gerginlik". Radikal.com.tr. 2021-09-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 aprel 2020.
  5. ↑ Əsgərzadə, Əlirza. "Azərbaycan və bir neçə millətlilik problemi". Beynəlxalq Münasibətlərin Yaxın Şərq İcmalı. 2008-05-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 aprel 2020.
  6. ↑ "Islam, nationalism and state in the Muslim Caucasus". Caucasus Survey. 15 aprel 2015. Archived from the original on 2015-04-15. İstifadə tarixi: 6 aprel 2020.
  7. ↑ "Caucasus and Central Asia Newsletter 2003" (PDF). ISEEES. 20 iyun 2013. Archived from the original on 2013-06-20. İstifadə tarixi: 6 aprel 2020.
  8. ↑ Duranti, Andrea (2012). "A Caravanserai on the Route to Modernity: The Case of the Valide Han of Istanbul". In Gharipour, Mohammad (ed.). The Bazaar in the Islamic City: Design, Culture, and History. Oxford University Press. pp. 229–250.
  9. ↑ "Symposium Dedicated to Karabakh Azeris in Turkey to Be Held". Vesti.az. 2016-08-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 aprel 2020.
  10. ↑ "Azerbaycan'dan Amasya'ya Ziyaret". www.asamasyaninsesi.com. 2011-10-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 aprel 2020.
  11. ↑ "Ayrancı Köyü – Biz Azeriler". www.ayrancikoyu.net. 2012-03-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 aprel 2020.
  12. ↑ "7.3 Mammad Amin Rasulzade". www.azer.com. 2011-07-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 aprel 2020.
  13. ↑ "13.2 - Wedding Palace: Murtuza Mukhtarov's Residence". azer.com. 2011-07-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 aprel 2020.
  14. ↑ "Increased migration Iranian Azeris to Turkey". www.tabnak.ir. 9 fevral 2015. Archived from the original on 2015-02-09. İstifadə tarixi: 6 aprel 2020.
  15. ↑ "AZERBAIJAN vi. Population and its Occupations and Culture". www.iranicaonline.org. 2013-03-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 aprel 2020.
  16. ↑ "Over 15,000 Azerbaijanis Received Turkish Citizenship". Zerkalo. 2013-04-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 aprel 2020.
  17. ↑ "Hdp'nin İlk Azeri Adayı Mazbatasını Aldı". Haberler.com. 2021-09-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 aprel 2020.
  18. ↑ "Esenyurt Muhammediye Azeri Camii, İstanbul nerede, Otobüs, Tramvay, Metro veya Minibüs / Dolmuş ile nasıl gidilir? | Moovit". moovitapp.com (türk). 2020-04-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 aprel 2020.

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]
 Etnik qrup ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.