Ermənistan tarixi

Ermənistan tarixi
Etimologiya  • Xronologiya  • Ənənə  • İlkin məskunlaşma
Ən qədim dövr Daş və Mis dövrü Sulaveri-Şomutəpə mədəniyyəti təxm.6500–3400 e.ə. Areni-1 mağara kompleksi Kür-Araz mədəniyyəti təxm.3400–2000 e.ə. Hayk əfsanəsi (?) 2492 e.ə. Tunc və Dəmir dövrü Hayasa-Azzi təxm.1500–1290 e.ə. Arme-Şubria təxm.1300s–1190 e.ə. Ararat/Urartu Nairi tayfaları 1114–860 e.ə. Urartu 860–590 e.ə.
Antik dövr Əhəməni dövrü Ermənistan satraplığı 549–331 e.ə. Yervandidlər Qədim Ermənistan Böyük Ermənistan 321 e.ə.–428 b.e. Artaşesidlər 189 e.ə.–12 b.e. İmperiya 84–34 e.ə. Ermənistan Arşakiləri 52–428 b.e. Roma-Parfiya müharibəsi 58–63 b.e. Roma Ermənistanı 114–118 b.e. Xristianlaşdırma 301 b.e. Kiçik Ermənistan 331–72 e.ə. Sofena çarlığı təxm.200–94 e.ə. Kommagene çarlığı 163 e.ə.–72 e.ə. Mərzbanlıq dövrü Bizans Ermənistanı 387–536 Sasani Ermənistanı 428–646 Mamikonyanlar Avarayr döyüşü 451
Orta əsrlər Ərəb dövrü Ərməniyyə 653–884 Hamamşen knyazlığı 700-cü illər–1300-cü illər Amatunilər Orta əsrlər Ermənistanı Ani çarlığı 884–1045 Baqratilər 861–1118 Vaspurakan çarlığı 908–1021 Salarilər dövləti Artsrunilər Taşir-Zoraget çarlığı 979–1118 Artsak çarlığı 1000–1261 Həsən-Cəlalyanlar sülaləsi Malazgird döyüşü 1071 Kilikiya və Türk-Monqol dövrü Səlcuqlu Ermənistanı 1071–1201 Gürcüstan təbəəliyində 1201–1236 Elxani təbəəliyində 1236–1335 Xaçın knyazlığı 1261–1750 Türk təbəəliyində 1335–1508 Kilikiya erməni çarlığı 1198–1375 Rubenidlər 1000–1261 Hethumidlər 1226–1373 Luzinyanlar 1341–1375
Erkən müasir dövr Səfəvi-Osmanlı dövrü Səfəvi və Qacar təbəəliyində 1508–1828 Xəmsə məlikləri Böyük sürgün 1606 Türkmənçay müqaviləsi Osmanlı təbəəliyində 1548–1915 Altı vilayət 1878 Həmid qırğınları 1895–1896 Erməni soyqırımı 1909–1918 Rusiya dövrü Rus təbəəliyində 1828–1918 Cənubi Qafqaza köçürülmə Erməni vilayəti 1828–1840 Tarixi toponimlərin dəyişdirilməsi XIX əsr-1988 Qərbi Ermənistan 1915–1918 Milli Azadlıq Hərəkatı Armenakan 1885 S.D. Hnçak Partiyası 1887 Daşnaksütun 1890 Qafqaz cəbhəsi 1914–1918 Sərdarabad döyüşü 1918 Qarakilsə döyüşü 1918 Müasir Ermənistan İlk Ermənistan Respublikası 1918–1920 Batum konfransı 1918 Azərbaycanla müharibə 1918–1920 Gürcüstanla müharibə 1918 Sevr müqaviləsi 1920 Uilson Ermənistanı 1920 Türkiyə ilə müharibə 1920 Gümrü müqaviləsi 1920
Müasir dövr SSRİ dövrü Ermənistan SSR 1920–1991 Fevral qiyamı 1921 Dağlıq Ermənistan Respublikası 1921 Moskva müqaviləsi 1921 Qars müqaviləsi 1921 Türkiyəyə qarşı ərazi iddiaları 1945–1953 Müstəqillik dövrü Erməni diasporu Gizli ermənilər Ermənistan 1991-bu günə kimi Dağlıq Qarabağ Respublikası 1994-bu günə kimi Qarabağ müharibəsi 1989–1994
Ermənistan portalı
b m r

Ermənistan tarixi — müasir Ermənistan Respublikasının sərhədləri içərisində qalmış regionlarının tarixdən əvvəlki dövrlərdən bu günə qədərki tarixidir. Qədim Ermənistan tarixən erməni krallığı kimi tanınırdı. İmperiya Böyük Tiqranın hakimiyyəti dövründə inkişafının zirvəsinə çatdı. Ermənistan eramızın 300-cü ilində dünyada xristianlığı qəbul edən ilk ölkə olmuşdur.

Mənşəyi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ermənilərin məlum olan ən qədim mənşəyi Urartulardır^[1]. Əksər dillərdə bu insanları təsvir etmək üçün "Ermənilər" adından istifadə olunsa da, ermənilər özlərinə "Hay" (erməni əlifbasında "Հայ", cəm formada "Hayer", "Հայեր") kimi müraciət edirlər; bu adın Hayk adlı əfsanəvi şəxsdən gəldiyi düşünülür. "Ermənistan" erməni dilində "Հայաստան" ("Hayastan") kimi yazılır. Erməni folkloruna görə, Hayk, Toqarma, Gomer və Yafətin nəslindən olmuş və Ararat dağının ətəyində yaşamışlardır.^[2]

İbtidai icma dövrü[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ermənistanın ibtidai icma dövrü tarixi daha böyük olan Zaqafqaziyanın tarixinə mənsubdur. Orada yaşayan insanları müəyyənləşdirən Qədim daş dövrünə mənsub olan izlər müəyyən edilmişdir. Neolit dövrünün eramızdan əvvəl 9500–6000-ci illər arasındakı dövrü qeyri-müəyyəndir. Son dövrlərdə həyata keçirilmiş olan qazıntılarda tapılan obsidyandan hazırlanmış alətlərin tapılması nəticəsində Kasah çayının sahilində yaşayan "Kmlo" adlı bir xalqın varlığı qeyd edilmişdir. Ancaq saxsı qabların izlərinə rast gəlinməmişdir.

Son orta əsrlər və yeni dövrdə[redaktə | mənbəni redaktə et]

XV əsrin ikinci yarısından etibarən Ermənistan torpaqları Azərbaycan mənşəli Ağqoyunluların əlində idi. Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən 1478-ci ildə öldükdən sonra bu dövlət zəifləməyə başladı. Şah İsmayılın yaratmış olduğu Səfəvi imperiyası güclənməyə başladı. 1501-ci ildə Ağqoyunlular Səfəvilər tərəfindən çox ağır bir məğlubiyyətə uğradıldılar. 1508-ci ildə Ağqoyunlular tamamilə məhv edildilər. 1514-cü ildə Osmanlılara qarşı aparmış olduqları Çaldıran döyüşündə məğlub olduqları üçün Səfəvilərin irəliləyişi yavaşladı. Ancaq Osmanlı imperiyası ilə Səfəvilər arasındakı ziddiyyətlər XVI–XVII əsrlər boyu davam etmişdir. Nəticədə indiki Ermənistanın ərazisi bu iki ölkə arasında dəfələrlə əl dəyişdirmişdir.

1639-cu ildə imzalanan və Səfəvi imperiyası ilə Osmanlı dövləti arasındakı sərhədləri təyin edən son müqavilə olan Qəsri-Şirin sülh müqaviləsi İrəvan ərazisini Səfəvi dövlətinə təhvil verirdi, lakin 1724-cü ildə Səfəvi dövlətindəki daxili proseslər ilə əlaqədar olaraq baş verən zəifləmə dövründə Osmanlı dövləti Rusiya imperiyası ilə razılaşdı və Səfəvi dövlətinin şimal hissəsi ruslarla bölüşdürüldü. Beləliklə, Ermənistan torpaqları bir daha Osmanlı imperiyasının tabeliyinə keçdi, lakin 1743-cü ildə Nadir şahın hakimiyyəti altında güclənən Səfəvi imperiyası, Osmanlı dövləti ilə bir müqavilə bağlayaraq Qəsri Şirin müqaviləsi ilə nəzərdə tutulmuş olan sərhədlərə qayıtmağa razılaşdılar. Beləliklə, Ermənistan torpaqları nəhayət Osmanlı işğalından azad edildi və yenidən Səfəvi hakimiyyətinə keçdi.

1747-ci ildə Nadir şah öldürüldükdən sonra Ermənistanda İrəvan xanlığı adlı bir dövlət yaradıldı. Səfəvi dövlətinin himayəsində olan bu dövlətin əhalisi türklərdən, azərilərdən, iranlılardan və ermənilərdən ibarət idi. Bu etnik qruplar arasında ən kiçik hissəni 5% olan olan ermənilər təşkil edirdi. Bu vəziyyət 1826–1828-ci illərdəki Rusiya-İran müharibəsinə qədər davam etmişdir. 1 oktyabr 1827-ci ildə rus ordusu İrəvanı ələ keçirdi. 1828-ci ilin əvvəllərində rus ordusu Urmiya gölünün sahillərinə çatıb İrana doğru irəliləməyə başladı. Rusların sürətli irəliləyişindən qorxuya düşmüş Fətəli şah Qacar Rusiya ilə sülh müqaviləsi bağlamağa razı oldu. 21 fevral 1828-ci ildə imzalanan Türkmənçay müqaviləsi ilə Ermənistan torpaqları Səfəvi dövlətinin əlindən çıxdı və Rusiya imperiyasının bir hissəsinə çevrildi.

Müasir dövr[redaktə | mənbəni redaktə et]

Rusiya Ermənistan ərazisini Armyanskii oblast (Erməni vilayəti) adlanan bir inzibati vahid halına gətirdi. 1828-ci ildə 18% civarında olan vilayətin erməni əhalisi, Rusiya rəhbərliyinin dəvət etdiyi İran ermənilərinin köç etməsi nəticəsində XX əsrin əvvəllərində 48% səviyyəsinə çatdı. Birinci Dünya müharibəsi dövründə Osmanlı imperiyasından qaçqın olaraq gələn ermənilərlə bu rəqəm 70% -ə çatdı. İran və Azərbaycan mənşəli xalqın regionu tərk etməsi nəticəsində əhali tədricən bugünkü Ermənistan Respublikasındakı erməni əhalinin əksəriyyət təşkil etdiyi formaya çevrildi.

1917-ci il inqilabından sonra dağılan Rusiya dövlətinin Qafqazdakı torpaqlarında yaranmış olan Zaqafqaziya Sovet Federativ Sosialist Respublikası 28 may 1918-ci ildə ləğv edilmiş və İrəvanda Ermənistan Demokratik Respublikası elan edilmişdir. 2,5 il davam edən müstəqillik dövründə iqtisadi, hərbi və siyasi böhranlarla sarsılan respublika, 1920-ci ilin noyabrında Türk və Sovet orduları tərəfindən eyni vaxtda işğal edilərək müstəqilliyini itirdi və 2 dekabr 1920-ci ildə Sovet İttifaqına qoşuldu və ərazisində Ermənistan Sovet Sosialist Respublikası adlı SSRİ-yə tabe olan kukla dövlət yaradıldı.

Sovet İttifaqının son dövründə, 1988-ci ildə, Ermənistan Sovet Respublikası ilə Azərbaycan arasında Dağlıq Qarabağ regionu ilə bağlı fikir ayrılığı yarandı. Azərbaycana məxsus, lakin əhalisinin əksəriyyəti erməni olan muxtar region olan Dağlıq Qarabağda ermənilər qiyam qaldıraraq müstəqil bir ayrı respublika yaratmış olduqlarını elan etdilər. Ermənistan və Azərbaycan müharibə astanasında ikən, hər iki respublikadakı Azərbaycan və erməni mənşəli etnik azlıqlar zorakılığa məruz qaldılar. Münaqişə davam edərkən 1990-cı ilin mayında Yeni Ermənistan Ordusu yaradılır və Sovet ordusundan ayrılaraq faktiki olaraq müstəqil bir orduya çevrilir.

Sovet İttifaqının dağılmasından sonra Ermənistan 23 avqust 1991-ci ildə müstəqilliyini elan etdi. Getdikcə qızışan Ermənistan-Azərbaycan müharibəsində, Ermənistan Dağlıq Qarabağla Ermənistan arasındakı Laçın dəhlizini işğal etdi və faktiki olaraq Dağlıq Qarabağı özünə birləşdirdi. Azərbaycanın Ermənistana tətbiq etdiyi iqtisadi embarqo ölkədə böyük problemlərə səbəb oldu. 1993-cü ildə Türkiyə də Ermənistana qarşı embarqoya qoşuldu. Qarabağ müharibəsi 1994-cü ildə Rusiyanın araya girməsi tərəflər arasında atəşkəs müqaviləsinin imzalanması ilə başa çatdı.

2020-ci il müharibəsinə qədər Ermənistan beynəlxalq ittifaqın Azərbaycana aid olduğunu bildirdiyi Azərbaycan ərazisinin 20 faizini (Dağlıq Qarabağ və Laçın dəhlizi daxil olmaqla) işğal altında saxlamışdır. Bu vəziyyəti əsas götürən Türkiyə, Ermənistan Respublikası ilə diplomatik əlaqələr yaratmaqdan çəkinmiş və bu ölkə ilə sərhədlərini nəqliyyat vasitələrinin istifadəsi üçün də bağlatdırmışdır.

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

1. ↑ Dédéyan, sayfa 48.
2. ↑ Digər bir əfsanəyə görə Hayk Bel adlı bir divlə döyüşərək onu məğlub etmiş və beləliklə də Erməni xalqını yaratmışdır.