Qədim ibranilər

İbranilər - Sami dil ailəsinə məxsus qədim xalq.

Sami dil ailəsinin üzvü olan ibranilər tarixin səhnələrində ilk dəfə Mesopotamiyada görünmüşdülər, Bibliyaya görə ibrani patriarxı İbrahimin ailəsi şumerli olmuşdur. Mənşə etibarilə ibranilər maldarlıqla məşğul olan köçəri xalq olmuşdular, təəccüblü deyil ki, məhz buna görə onların məskunlaşdıqları ərazini dəqiqliklə təyin etmək çətindir. Bunu demək kifayətdir ki, onlar təxminən e.ə. 1900 və 1500-cü illər arasında Mesopotamiyadan Cənubi Suriyaya (daha sonra həmin ərazi Xanaan yaxud Kənan adlandırılmışdı) və daha sonra isə Misirə köç etmişdilər. Həmin əsrlər ərzində İbrahimin nəvəsi Yaqubun soyundan gəldiyini iddia edən bir ibrani tayfası Yaqubun digər adının şərəfinə özünü “israilli” adlandırmağa başladı. Yaradılış kitabına görə Yaqub bütün gecəni bir mələklə güləşdikdən sonra “tanrının əsgəri” mənasına gələn “İsrail” adını almışdı. İbranilər təxminən 3 əsr ərzində Misirdə qaldıqdan sonra Misir imperiyası qurmağa çalışan və ev iqtisadiyyatını davam etdirmək üçün daha çox qula ehtiyac duyan Yeni Padışahlığın fironları tərəfindən qula çevrildilər. İbranilər təxminən e.ə. 1250-ci ildə onların Misir sərhədlərindən Sinay yarımadasına (Misir və Xanaan arasında yerləşən səhralıq ərazi) kütləvi qaçışına başçılıq edən qəhrəman Musanın simasında yeni lider tapdılar. Musa onları daha sonralar adı Yehova şəklində yazılan tanrı Yaxveyə sitayiş etməyə inandırmışdı. Həmçinin həmin dövrdə bütün ibranilər özlərini israillilər adlandırmağa başladılar, çünki Musa onları Yaxveyin İbrahim, Yuşa və Yaqubun tanrısı olduğuna inandırmışdı, beləliklə, İsrailin tanrısı artıq bütün ibranilərin sitayiş etdiyi tanrı idi.

Sinay səhralarında təxminən bir nəsil dolaşdıqdan sonra ibranilər daha zəngin Xanaan torpağına dönməyə qərar verdilər, bu torpaq, doğrudan da quraq Sinay çöllüklərindən daha zəngin idi, belə ki onlara “süd və bal axan” torpaq kimi görünürdü. Lakin ərazinin içərilərinə doğru asanlıqla hərəkət etmək və məskunlaşmaq mümkün deyildi, çünki Xanaan artıq xanaanilər (digər sami dilli xalq) tərəfindən tutulmuşdu və onlar öz torpaqlarını ibranilər ilə bölüşmək istəmirdilər. Beləliklə, ibranilər Xanaanın içərilərinə doğru yol boyu döyüşməli oldular, bu yavaş və çətin proses olmuşdu, lakin “Yuşa İyerixon döyüşündə qalib gəldi və divarlar dağıldı” məşhur cümləsi ilə təhrif olunmuşdu. Musanın davamçısı Yuşa Xanaanda bir qədər ərazi ələ keçirə bildi, lakin bu çox az idi, çünki maldar israillilərin yaxşı qorunan Xanaan şəhərlərini mühasirə ilə ələ keçirmək üçün kifayət qədər silahları yox idi. Bundan əlavə, Yuşanın ölümündən sonra israillilər daha da zəiflədilər, çünki onlar tayfa fərdiyyətçiliyinin dirçəlişi nəticəsində mütəşəkkil hərbi əməliyyatları yerinə yetirmək bacarıqlarını itirmişdilər. Beləliklə, onlar bir əsr davam edən döyüşlərdən sonra yalnız Xanaan təpələrinin bəzilərini və daha az məhsuldar vadilərdən bir neçəsini ələ keçirə bilmişdilər. Daha pisi isə, həmin dövr ərzində özlərini nəinki verdikləri itkilərin qisasını almaq istəyən xanaanilərdən, həmçinin güclü xarici basqından qorumağa məcbur oldular.

Kiçik Asiyadan gələn qeyri-sami fələstinlilər basqınlar edirdilər, onlar e.ə. 1050-ci ildə asanlıqla Xanaanın çox hissəsini zəbt etdilər, buna görə də bu region alternativ olaraq Fələstin adlanmağa başladı. Yox olmaq təhlükəsi ilə üzləşən ibranilər öz mübarizələrini gücləndirdilər. Onlar tayfa quruluşu formasını (hər tayfada münaqişələri həll etmək üçün müdrik kişilər (hakimlər) seçilirdi) qoruyub saxlamışdılar, aydındır ki, Fələstin problemini həll etmək üçün daha ciddi “milli” hökumət forması zəruri idi. Təxminən e.ə. 1025-ci ildə bütün İsrail tayfalarının sədaqətini qazanan, güclü şəxsiyyətə malik Samuel onların hamısı üçün yeganə hökmdar, Şaulu seçdi. O, ibraniləri vahid xalq kimi birləşdirəcəkdi.

Hökmdar Şaulun hakimiyyəti ibrani milli birliyinin başlanğıcı olmasına baxmayaraq, öz-özlüyündə nə ibranilər, nə də ki kralın özü üçün xoşbəxt bir dövr idi. Əhdi-Ətiqdə bunun səbəblərinin yalnız bir neçə göstəricisi verilmişdir. Sübhəsiz ki, Şaul hökmdar kimi davranmağa başladıqdan az sonra taxt-tacı əl altından idarə etmək niyəti olan Samuelin qəzəbinə tuş gəldi. Beləliklə, Samuel xalqın dəstəyini Şauldan özünə çəkmək üçün bacarıqlı manevrlər edən gənc və enerjili döyüşçü Davudu dəstəkləməyə başladı. Davud öz hərbi kompaniyalarını həyata keçirərək, fələstinlilər özərində ard-arda qələbələr qazandı. Ondan fərqli olaraq, Şaulun qüvvələri ard-arda məğlubiyyətə uğrayırdı. Nəhayət, hökmdar ölümcül yaralandı və özünü öldürərək bu rəqabətə son qoydu. Bu tarix təxminən e.ə. 1005-ci ilə təsadüf edir.

Şaulun ölümündən sonra Davud hökmdar oldu və ibranilərin siyasi tarixində - ən azından müasir dövrə qədər - ən möhtəşəm dövr başladı. Fələstinlilər üzərində qəti qələbə qazanaraq onları cənubda sahilboyu dar əraziyə doğru sıxışdırdı. O, xanaaniləri öz hakimiyyətini tanımağa məcbur etdi, növbəti bir neçə nəsil ərzində xanaanilər öz kimliklərini itirərək tamamilə ibrani xalqı ilə qarışdılar. Birləşmə prosesi davam etdikcə ibranilər maldarlığı bir kənara qoyaraq kənd təsərrüfatı və sənətkarlıqla məşğul olmağa başladılar. Davud mütləq monarx olaraq öz hakimiyyətini tamamilə möhkəmləndirdi, öz təbəələrindən məcburi əmək tələb etdi, vergilərin toplanması üçün siyahıyaalma təsis etdi və sonra vergiləri toplatmağa başladı. Onun əsas məqsədi Yerusəlimdə möhtəşəm paytaxt və dini mərkəz qurmaq idi. Lakin bu işdə bəzi irəliləyişlərə nail ola bilsə də, tikinti işləri onun ölümdən sonra tamamlandı.

Davuddan sonra hakimiyyətə e.ə. 973-ci ildən 933-cü ilə qədər hakimiyyətdə qalan, vahid yəhudi padışahlığının 3 hökmdarından sonuncusu, oğlu Süleyman gəldi. Süleyman Yerusəlim şəhərinin tikintisində atasının başlatdığı işi tamamlağa qərarlı idi. Atasının şəhər tikmək niyyəti iki məqsəd güdürdü. Birincisi, əgər israillilər Qərbi Asiyanın qüdrətli xalqları arasında yer tutmaq istəyirdilərsə, öz qüdrətlərinin vizual təzahürü olaraq möhtəşəm şəhərə sahib olmalı idilər. İkincisi, milli dinlərini yenidən təsdiqləmək üçün möhtəşəm məbədə ehtiyac var idi. O vaxta qədər israillilər “Ətiq Mücrüsü”nü (Sina dağında Yaxveyin Musaya verdiyi güman edilən, içində daş lövhələr olan sandığın Bibliyadakı adı) öz səyahətləri boyunca portativ çadırda daşımışdılar. Köçəri xalq üçün müqəddəs məbədi çadırda yerləşdirmək kafi ola bilərdi, lakin qüdrətli xalqın oturaq əkinçilərinə yaraşmırdı. Bunun əvəzində, İsrailin Yaxve ilə xüsusi əlaqəsininin fiziki simvolu olan Mücrü qüdrətli paytaxtda saxlanılmalı və möhtəşəm məbədin ən dərin guşəsində qorunmalı idi. Bu səbəblərə görə Süleyman paytaxdakı tikinti işlərinə, xüsusilə də ibranilərin milli və dini həyatının mərkəzi abidəsi olacaq məbədin tikintisinin xərclərində səxavətli davrandı. Zaman-zaman bu siyasət ibranilərin bir xalq kimi varlıqlarını sürdürmələrinə əsaslı şəkildə kömək oldu, Süleyman, doğrudan da, möhtəşəm bir məbəd ucaltmağa nail oldu və sonralar “Süleyman məbədi” İsrail milli və mədəni cəhətdən yox olmaq təhlükəsi ilə üzləşdiyi zaman ilham qaynağı olmuşdu. Lakin qısa müddət sonra hökmdarın səxavətli tikinti layihələri çətinliklər törətməyə başladı, çünki Fələstin sadə tikinti materialları üçün gərəkli olan təbii sərvətlərlə zəngin deyildi, bu layihələri bəzəyən qızıl və qiymətli daşların çatışmazlığından isə danışmağa belə dəyməzdi. Getdikcə artan ağır vergilərə baxmayaraq, Süleyman tikinti borclarını ödəməkdə çətinlik çəkməyə başladı, o ilk öncə əsas təchizatçısı olan sərhəd qonşusu (şimaldan) Finikiyaya ərazi güzəştə getdi, daha sonra isə Finikiyanın meşələri və mədənlərində işləmək üçün ibraniləri zorla oraya göndərdi.

Təəccüblü deyil ki, bu cür zalım davranış Süleymanın təbəələri, xüsusilə də şimaldakı əhali arasında ona qarşı düşmənçiliyi qızışdırdı. Şimallılar öz oğullarının zorla Finikiyaya göndərilməsinə şahidlik etdilər, onlar ibrani padışahlığının cənubunda salınan Yerusəlimdə tikinti layihələrinə biganə idilər. Bundan əlavə, şimallılar cənublulara nisbətən Yaxveyə daha az sədaqət nümayiş etdirirdilər, onlar Ətiq Mücrüsünə qızıl gətirmək üçün şəxsi qurbanlar verməkdə daha az həvəsli idilər. Süleyman sağ olduğu müddətdə şimallı təbəələri ona itaət edirdilər, lakin onun ölümü açıq üsyan üçün işarə oldu. Şimallılar Süleymanın oğlu Rehavama vergi ödəməyi rədd edərək vahid ibrani dövlətindən ayrıldılar və öz padışahlıqlarını qurdular.

Şimal paytaxtı Samariya şəhəri olmaqla İsrail padışahlığı, Cənub isə paytaxtı Yerusəlim olmaqla İyudeya padışahlığı adlanmağa başladı. İbrani padışahlığı vahid dövlət halında olanda da o qədər güclü deyildi, lakin ikiyə bölünmüş halda daha zəif idi. İsrail padışahlığı öz gücündən daha çox qonşu dövlətlərin onlardan çəkinməsi və bəxt sayəsində iki əsr mövcud olmağı bacardı, lakin e.ə. 722-ci ildə assuriyalılar tərəfindən məhv edildi. Assuriyalılar işğal etdikləri ölkərdə bütün əhəmiyyətli tikililəri dağıdır və əhalini digər yerlərə köçürürdülər, buna görə də İsrail padışahlığının adı bir daha eşidilmədi. İyudeya padışahlığına gəldikdə isə o, qismən əhəmiyyətsiz olduğuna görə Assuriya təhlükəsindən yayına bildi, lakin e.ə. 586-cı ildə Nebuxadnezarın başçılıq etdiyi Babil ordusu tərəfindən işğal edildi. O, Yerusəlimi və məbədi qarət etdi və yandırdı, İyudeyanın görkəmli sakinlərini isə Babilə köçürdü. Bundan sonra yarım əsr ərzində iyudeyalılar – bundan sonra tarixçilər onları adətən yəhudi adlandırmağa başladılar (bu dövrə qədər ibrani adlanırdılar) – öz vətənlərini bir daha heç vaxt görməyəcəklərindən qorxaraq “Babil dustaqlığı”ndan əziyyət çəkmişdilər. Sonrakı hadisələrdən göründüyü kimi onlar yanılırdılar, e.ə. 539-cu ildə Babilistanı fəth edən Fars hökmdarı Kir yəhudilərə Fələstinə geri dönməyə və orada Farsların hakimiyyəti altında yarı-müstəqil padışahlıq qurmağa icazə verdi. Geri dönənlər vaxt itirmədən Yerusəlim məbədini yenidən inşa etdilər (e.ə 520 – 510-cı illər arasında tamamlandı).

Onların varisləri e.ə. 332-ci ildə Böyük İskəndərin başçılığı altında yunan ordusu Fələstini işğal edənə qədər farsların təsir dairəsində qaldılar. İskəndərin ölümdən az sonra Fələstin bir-birini əvəz edən yunan dilli hökmdarların hakimiyyəti altına keçdi. E.ə. 168-ci ildə onlardan biri, Antiox Epifanes məbədi təhqir edərək və yəhudi dininə sitayiş etməyi hər kəsə qadağan edərək yəhudi inancını məhv etməyə cəhd göstərdi, lakin bu zalımlıq döyüşçü İyuda Makkabeyin rəhbərlik etdiyi yəhudi üsyanının başlanması ilə nəticələndi. İyirmi il davam edən mübarizədən sonra Fələstin yəhudiləri nəhayət ki, yerli Makkabey sülaləsinin hakimiyyəti altında siyasi müstəqillik qazanmağa nail oldular, lakin bu vəziyyət yalnız e.ə. 63-cü ilə qədər davam etdi.

Roma generalı Pompey Fələstini Roma protektoratına qaytarmaq üçün sülalənin daxilində yaşanan düşmənçilikdən istifadə etdi. Roma hakimiyyətindən narazı olan yəhudilər bizim eranın 66-cı ilində üsyan başlatdılar, lakin bu Antiox üzərində çalınan qələbəni təkrarlamaq üçün atılan ümidsiz cəhd idi. Bu dəfə onlar qədim imperiyaların ən qüdrətlisi ilə üzləşmişdilər və sahib olduqları hər şeyi itirdilər. 70-ci ildə Roma imperatoru Tit yəhudi üsyanını rəhmsizliklə yatırdı və məbədi dağıtdı, o vaxtdan sonra məbəd bir daha yenidən tikilmədi. Bundan sonra Fələstin tamamilə Roma imperiyasına birləşdirildi və yəhudilər tədricən böyük Roma imperiyasının digər hissələrinə köçdülər. Diaspora yaxud yəhudilərin Fələstindən digər ölkələrə əsrlərlə davam edən miqrasiyası o vaxtdan 20-ci əsrə qədər yəhudilərin mövcudiyyətinin əsas səbəbi olmuşdu.

Hətta hökmdar Davudun dövründə belə qədim ibranilər ikinci dərəcəli siyasi gücə malik idilər, Süleymanın hakiyyətindən sonra isə ikinci dərəcəli siyasi gücləri belə qalmadı. Bu gün yəhudilərin dini olan iudaizm inanc, adət-ənənə və liturqik qaydaların müntəzəm sistemidir, bunların hamısı ibrani Bibliyasının (xristianlara Əhdi-Ətiq olaraq məlumdur) səhifələrində qeyd edilir. İudaizm qəflətən peyda olmamışdı, o Musanın dövründən Makkabeyin dövrünə qədər davam edən uzun dəyişiklik prosesinin məhsuludur. Yəhudi dinin inkişafında 4 mərhələni qeyd etmək mümkündür.

Alimlərin sadəcə fərziyyələrlə gəldiyi qənaətə görə ilk mərhələdə ibranilər həməsrləri olan digər Qərbi Asiya xalqları kimi politeist (birdən çox tanrıya sitayiş edən) olmuşdular.

Daha sonra təxminən e.ə. 1250-ci ildə Musanın başlatdığı və təxminən e.ə. 750-ci ilədək davam edən milli monolatriya mərhələsi gəlir. Monolatriya digər tanrıların varlığını təkzib etmədən bir tanrıya xüsusi sitayiş deməkdir. Musanın təsiri ilə İsrail xalqı adı “Yxv” şəklində yazılan və Yaxve olaraq tələffüz edilən tanrını milli tanrıları kimi qəbul etdi. İbranilər Yaxvedən başqa digər tanrılara sitayiş etməməyə razı oldular, çünki Musa “dinlə, ey İsrail, o, bizim yeganə tanrımızdır” deyə təkid etmişdi. Milli monolatriya dövründə Yaxve daha çox spesifik fiqur idi. O, daha çox antropomorfik hesab edilirdi. O, insan bədəni və emosional keyfiyyətlərinə sahib idi. Yaxve bəzi hallarda dəyişkən və bir qədər qəzəbli olurdu. O, bəzən həqiqi günahı olan şəxsləri deyil, istəmədən günah işləmiş insanları cəzalandırırdı. İllüstrasiyaya əsasən Yaxve Ətiq mücrüsü Yerusəlimə köçürüləndə yırğalanmasın deyə əlini onun üzərinə qoyan Uzzanı öldürmüşdü. Yaxve o qədər də qüdrətli deyildi, belə ki onun qüdrəti yalnız ibranilərin yaşadığı ərazi ilə məhdudlaşırdı. Buna baxmayaraq, Qərb düşüncəsinə ən əhəmiyyətli töhfələrdən bəziləri ilk dəfə həmin dövrdə verilmişdi. Bu dövrdə ibranilər inanmağa başladılar ki, tanrı təbiətin bir parçası deyil, əksinə təbiətdən tamamilə ayrıdır, insanların isə təbiətin bir hissəsi olduğu və ilahi güc sayəsində təbiətin hakiminə çevrildiyi fikrinə inanırdılar. Həmin “şəffaf” ilahiyyatda tanrı tədricən intellektual və abstrakt varlıq olaraq qəbul edilir və insanın təbiəti dəyişmək gücü olduğuna inanılırdı.

Monolatriya dövründə ibranilər mənəvi təlimlər, rituallar və tabular toplusuna əməl edərək Yaxveyə xidmət edir və sitayiş edirdilər. “On vəsiyyət”in dəqiq formasının “Babil dustaqlığı”ndan əvvəl mövcud olub-olmaması naməlumdur, çünki o, e.ə. 7-ci əsrdən sonra üzə çıxmışdı. Lakin yəhudilərin etik prinsiplərdən ibarət ilahi vəsiyyətlər toplusuna əməl etdikləri şübhəlidir. Burada qətl, zina, yalançı şahidlik və qonşunun malına paxıllıq kimi günahların cəzalandırlması qeyd edilir. Bundan əlavə, ibranilər bayramları qeyd etmək, qurbanlar vermək kimi ritual tələblərə, 7-ci gündə işləməmək və uşağı anasının südündə qaynatmaq kimi ritual qadağalara ciddi şəkildə əməl edirdilər. İbrani cəmiyyətində mənəvi standartlara ciddi şəkildə əməl edilməsinə baxmayaraq, yadlara qarşı bu standartlar yerinə yetirilmirdi. Assuriyalılar belə müharibədə günahsız insanları qətlə yetirməkdə ibranilərdən geri qalırdılar. Yuşa Xanaanı işğal etdiyi zaman İsrailin övladları “şəhərin xarabalıqlarından özlərinə qənimət götürdülər və hər kəsi qılıncdan keçirdilər... şəhəri dağıtdıqdan sonra orada nəfəs alan heç kim qalmamışdı”. Bu cür qəddar siyasətə şübhə etmək yerinə, israillilər inanırdılar ki, tanrı bundan zövq alır, çünki Yaxve özü xananiləri onlara müqavimət göstərməyə ruhlandırmışdı, bu da onları qətlə yetirmək üçün səbəb idi. ”Tanrı onların qəlbinə cəsarət vermişdi ki, döyüşdə İsrailə qarşı gəlsinlər, buna görə də onları tamamilə məhv edə bilərdilər”.

Bu cür qəribə ilahi ədalət anlayışı və etik qaydalarla müqayisədə, dini inkişafda ideyaların tərəqqi etdiyi 3-cü mərhələ inqilabi hesab edilə bilər: əslində, həmin mərhələ adətən peyğəmbərlik inqilabı adlanır. Dini fikirdə yaşanan inqilaba təsir göstərən “peyğəmbərlər” təxminən e.ə. 750 və 550-ci illər arasında Babil sürgünü və Assuriya və Babilin ibrani xalqına qarşı törətdikləri təhlükələr dövründə yaşamış insanlar idilər. Baxmayaraq ki, peyğəmbər sözünün əsl mənası gələcəyi söyləyən adam deməkdir, buradakı peyğəmbərin mənası “xətib” sözünə daha yaxındır – daha dəqiq desək, vacib mesajı olan və bu mesajın ilahi qüvvə tərəfindən gəldiyinə inanan şəxs. E.ə. 722-ci ildə İsrail padışahlığının dağılacağını həmin hadisədən qısa müddət öncə söyləyən Amos və Osiya, e.ə. 586-cı ildə İyudeyanın dağılacağını deyən İşaya və Yeremiya, “Babil sularını” öncə görən Ezekil və ikinci İşaya görkəmli ibrani peyğəmbərləri idilər. İlk öncə lazımi şəkildə sitayiş etməyən və davranmayan israillilərə qaçılmaz fəlakətin üz verəcəyi barədə xəbərdarlıq edən, daha sonra isə tanrının cəzasının ədalətli olduğunu elan edən bu insanların mesajları demək olar ki, eyni idi, sanki onlar dini düşüncənin vahid və müntəzəm sistemini formalaşdırmışdılar.

Bu sadə prinsiplər həmin peyğəmbərlərin təlimlərinin əsasını təşkil edir; (1) tam monoteizm – Yaxve kainatın hökmdarıdır; o hətta öz məqsədlərinə nail olmaq üçün ibranilərdən əlavə başqa xalqlardan da istifadə edir, başqa xalqların tanrıları saxta tanrılardır; (2) o, tamamilə ədalətin tanrısıdır. O sadəcə yaxşılıq edir, dünyada olan şər əməlləri isə o deyil, insanlar törədirlər; (2) Yaxve ədalətli olduğuna görə öz israilli övladlarından hər şeydən çox etik davranış tələb edir. O, möminlərdən ritual və qurbanlardan daha çox “ədalətli olmağı, zülm altında olan insanları azad etməyi, atasız uşaqları və dul qadınları qorumağı” istəyir. Xananilərlə qaynayıb qarışdıqdan və oturaq kənd təsərrüfatı ilə məşğul olduqdan sonra bəzi israillilər xananilərin məhsuldarlıq tanrılarına qurbanlar verməyə başladılar, onlar bununla ümid edirdilər ki, qurbanlar onlara bol məhsul gətirəcək. Digər israillilər isə əksinə, Yaxveyə tamamilə sadiq qaldılar, sədaqətlərinin göstəricisi kimi özlərini ritualizmə həmişəkindən daha çox həsr etmişdilər. Bu cür əməllərə qəti etirazını bildirmək üçün peyğəmbər Amos insanın mədəni inkişafındakı əhəmiyyətli anlardan birini qələmə aldı, o Yaxvenin xəbərdarlıqlarını çatdırdı:

Mən sizin bayramlarınıza nifrət edirəm, onlardan iyrənirəm,

Və mən sizin təntənəli yığıncaqlarınızdan heç bir zövq almıram.

Siz mənə öz yanmış qurbanlarınızı, dənli bitkilərinizi təklif edirsiniz,

Lakin mən onların heç birini qəbul etməyəcəyəm.

Və kök heyvanları qurban verməklə sülh təklifləriniz,

Mən onlara baxmayacağam belə.

Mahnılarınızın səsini məndən uzaq tutun;

Sizin arfalarınız melodiyasını dinləməyəcəyəm.

Ancaq qoy ədalət su kimi axsın,

Düzlük heç vaxt dayanmayan cərəyan kimi var olsun.

İudaizmin formalaşmasındakı son mərhələ yəhudilərin Babildən qayıdışından sonrakı 4 əsri əhatə edir. Buna görə də həmin dövr sürgündən sonrakı mərhələ adlanır. “Sonuncu məfhumlar” yaxud dünyanın sonunda baş verəcəklər haqqında yazılan esxatoloqik təlimlər toplusu din filosoflarının sürgündən sonrakı mərhələyə verdiyi əhəmiyyətli töhfədir. Farsların və yunanların bilvasitə və bilavasitə təsiri altında və Makkabey üsyanı dövründə yəhudi filosoflar öz kiçik və siyasi cəhətdən zəif xalqlarının dünyada oynadığı rol haqqında həmişəkindən daha çox düşünməyə başladılar. Başqa sözlə, onlar tanrının tezliklə onlara milli xilaskar yaxud “məsih” göndərəcəyinə inanmağa başladılar. O, yəhudiləri nəinki zirvələrə yüksəldəcək, həmçinin iudaizmi zamanın sonuna qədər davam edən sülh və ədalət minilliyi ərzində bütün dünyaya yayacaq. İlk öncə onlar minillik sülh padışahlığının dünyəvi olacağını düşünürdülər, belə ki, 3-cü İşayanın sözlərinə görə insanlar bunu görəcəklər və doya-doya yaşayacaqlar. Zaman ötdükcə, minillik padışahlığın öz-özünə yüksəlməsi ehtimalı daha uzaq görünməyə başladı, bundan fəqli olaraq, fövqəltəbii zəfər alternativi daha qaçılmaz görünürdü. Əhti-Ətiqdəki fövqəltəbii esxatologiya haqqında ən mükəmməl fikir Danielin kitabında qarşımıza çıxır. Kitab Nebuxadnezzarın dövründə yaşadığı ehtimal olunan Daniel tərəfindən deyil, Makabbey üsyanı dövründə Danielin adından istifadə edən başqa biri tərəfindən yazılmışdır. Müdrik görücü Məsihi “insan oğlu” adlandırmış, onun “cənnətin buludları” ilə gələcəyini və əbədi hakimiyyətə sahib olacağını bildirmişdi. “Digər dünya fikir”inə əsasən Məsih “sonuncu mühakimə”yə başçılıq edəcək, başqa sözlə, bütün ölülər dünyadakı əməllərinə görə Məsih qarşısında mühakimə edilmək üçün dirildiləcəklər, günahkar kişilər və qadınlar əbədi cəzaya məhkum ediləcəklər, “müqəddəslər” isə cənnətdəki padışahlığın cah-cəlalında ibadət edəcəklər.

Yəhudilərin Məsihə bəslənən ümidləri yəhudilər və sonralar xristian adlanan bütpərəstlər tərəfindən Məsih kimi qəbul edilən İsanın gəlişi ilə reallaşdı. İsanın Məsih olduğunu qəbul etməyən yəhudilər əsl Məsihin bir gün gələcəyinə inanmağa davam etdilər. Bəziləri Məsihin, Danielin dediyi kimi, buludlarla gələcəyini düşünürdülər, lakin əksər insanlar israil xalqının adını yüksəklərə qaldıracaq və məbədi yenidən inşa edəcək dünyəvi xilaskar gözləyirdilər. Məsihin möcüzəvi gəlişinə bəslənən ümidlər yəhudi xalqını hətta müqəddəs torpaqdan minlərlə mil uzaqda yaşamağa məcbur olduqları zaman belə bütün inancları və dini ənənələri mətanətlə qoruyub saxlamağa ruhlandırmışdı. Bu həqiqi yəhudi möcüzəsinin – bir çox sahədə əldə etdiyi nailiyyətlər sayəsində dünyanı zənginləşdirən bu kiçik xalqın yaşadığı dəhşətli fəlakətlərə baxmayaraq, günümüzə qədər var olma mətanəti - baş verməsinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərmişdi.

Qədim ibranilər görkəmli alim, memar yaxud sənətkar deyildilər. Hətta Süleyman məbədi belə ibranilərin uğuru deyildi. Çünki layihədə yer alan ən çətin inşaat işlərinə finikiyalı ustalar və sənətkarlar cəlb olunurdu. Yəhudi dini büt və ya cənnətdə, yerdə və suda var olan məfhumların bənzərinin yaradılmasını qadağan etdiyinə görə ibranilərə məxsus heç bir heykəl və rəsm əsəri mövcud deyil. Bunun əvəzində, qədim ibrani mədəniyyətinin ən diqqətəlayiq nümunələri özünə məhz hüquq və ədəbiyyatda yer tapmışdır.

İbrani hüquqşünaslığının əsas mənbəyi “Qanunun təkrarı” (İkinci qanun) kitabının əsasını təşkil edən “İkinci qanun” külliyyatıdır. Qismən qədim babillilərin hüquq anlayışı ilə əlaqəli qədim ənənələrə dayanmasına baxmayaraq, günümüzə qədər gəlib çatan “İkinci qanun” külliyyatının tarixi peyğəmbərlik inqilabına dayanır. Ümumilikdə, onun şərtləri qədim Babilin Hammurapi qanunlarında yer alan maddələrdən daha ədalətli və bitərəfdir. O nəinki kasıblara və yadlara qarşı səxavətli olmağı buyurur, həmçinin tələb edir ki, 6 il xidmət göstərmiş ibrani qul azad edilməli və öz həyatına başlaması üçün ona imkan yaradılmalıdır. O, hər 7 ildən bir bütün borc sahiblərinin borcdan azad edilməsini əmr edir. “Övladlar öz atalarının günahına görə məsuliyyət daşımamalıdırlar” və “hakimlər heç bir halda bəxşiş qəbul etməməlidirlər” kimi qanunlar bu külliyyatın daha ədalətli olduğunu göstərir. Hər şeydən öncə “İkinci qanun” külliyyatı “birlikdə ədalət” idealını dəstəkləyir və ibranilər yalnız “birlikdə ədalətli” şəkildə yaşamaqla özlərini vəd edilən torpaqların layiqli varisi hesab edirlər.

Bütövlükdə götürəndə, ibrani ədəbiyyatı bütün qədim Qərbi Asiya xalqlarının ədəbiyyatı arasında ən yaxşısıdır. Günümüzə qədər gəlib çatmış ədəbiyyat nümunələrinin hamısı Əhdi-ətiqdə və Apokrifa (Bibliyaya aid edilməyən qədim ibrani əsərləri) kitablarında toplanmışdı. Deboranın nəğməsi kimi bir neçə hissə istisna olmaqla, Əhdi-ətiq əslində düşünüldüyü qədər qədim deyil. Hal-hazırda alimlər belə hesab edirlər ki, o, köhnə və yeni hissələri birləşdirilmiş və ümumilikdə bir qədim müəllifə (məsələn Musaya) aid edilən külliyyat və təshihlər silsiləsindən yaradılmışdı. Lakin onların yaşı e.ə. 850-ci ildən qədimə getmir. Xronikalar istisna olmaqla, Əhdi-ətiq kitablarının əksəriyyəti sonrakı illərə aiddir. Zəburun böyük hissəsində hökmdar Davuddan bəhs edilir, lakin ən yaxşı hissələrində Babil məhbusluğu hadisələri yer alır. Zəburun toplanması bir neçə əsr davam etmişdir.

Əhdi-ətiq uzun ad siyahıları, gizli ritual qadağalar, ritm, bədiilik və emosional canlılıq ilə zəngin bioqrafik və hərbi hekayələr, şükranlıq duaları, döyüş himnləri, peyğəmbər nəsihətləri, sevgi şeirləri və dialoqlardan ibarətdir. Çox az əsər Zəburun 23-cü surəsindəki saf gözəlliyi yaxud İşayadakı sülh təsvirini üstələyə bilər: ”tanrı mənim çobanımdır, mən istəməyəcəm. O, məni yaşıl otlaqlarda uzanmağa vadar edir, o məni sakit sulara aparır, o mənim ruhumu təzələyir...”. “Və onların qılıncını kotanlara, nizələrini oraqlara çevirdilər, bir daha heç bir xalq digərinə qarşı qılınc qaldırmayacaq, onlar bir daha müharibə öyrənməyəcəklər”.

Nəğmələrin nəğməsi dünyanın ən gözəl sevgi şeirləri arasındadır. Oxucuların onda simvolik dini məna tapmağa çalışmasına baxmayaraq, Nəğmələrin nəğməsi sırf dünyəvi toy şeirlərinin külliyyatı kimi təxminən e.ə. 5-ci əsrdə yaradılmışdı. Bir çox müasir tənqidçi bildirir ki, biz istədiyimiz mətndə istədiyimiz mənanı tapa bilərik. Bəy öz gəlinini “göyərçin” adlandırır, gəlin isə ona “hökmdarım” deyir. Onlar meyvə bağlarında və üzümlüklərdə bir-birinə nəvaziş göstərməkdən zövq alır və birlikdə keçirdikləri həyatı sevirlər: “Ayağa qalx, mənim sevgilim, mənim gözəlim və get. Seyr et, qış bitdi, yağış kəsdi və getdi; Yerdə çiçəklər açdı... Zərif üzümləri olan tənəklər gözəl ətir saçır... Bir bax, sən gözəlsən, sevgilim... Sənin göyərçin gözlərin... Mənim sevgilim öz bağçasında gəzişir, ədviyyat ləklərinə doğru irəliləyir, bağçasındakı meyvələrdən dadmaq üçün, zanbaqları dərmək üçün. Mən sevgilimə, sevgilim isə mənə məxsusdur”.

E.ə. 500 və 300-cü illər arasında qələmə alınmış “İyovun kitabı” ibranilərin ədəbi nailiyyətlərinin tamamilə fərqli bir növüdür. Əsər insan və tale arasındakı faciəvi mübarizədən bəhs edən dramdır. Əsas mövzusu şər problemidir: necə ola bilər ki, şər kef çəkərkən, xeyir əziyyət çəkir. Bu qədim hekayədir, çox güman ki, eyni mövzulu Qədim Babil yazılarının adaptasiyasıdır. Lakin ibranilərin yaratdığı versiya fəlsəfi ehtimalların ən mükəmməl təcəssümüdür. Əsərin baş qəhrəmanı İyovun başına bir-birinin ardınca dəhşətli fəlakətlər gəlir. İyov ləyaqətli adamdır. O, var-dövlətini itirir, uşaqlarını qətlə yetirirlər, ağır xəstəliyə düçar olur. O, bunları ilk öncə soyuq qarşılayır; şər xeyirlə birlikdə qəbul edilməlidir. Lakin əzabları artdıqca, ümidsizliyə qapılır. Doğulduğu günü lənətləyir, ölümü tərifləyir, ölüm gəldiyində “şər pislik törətməyi dayandırır və yorğun istirahət edir”.

İyov daha sonra dostları ilə şər məfhumu haqqında uzun müzakirələr apararır. Dostlarının fikrincə, bütün əzablar günahın cəzasıdır, peşman olanlar bağışlanırlar və xarakterləri möhkəmlənir. Lakin İyov onların arqumentləri ilə razılaşmır. Ümid və ümidsizlik arasında əzab çəkən İyov problemə hər tərəfli yanaşmağa çalışır. O, hətta ölümün son olmaması ehtimalını da düşünür. Lakin ümidsizlik geri dönür, o qərara gəlir ki, tanrı hər şeyi mərhəmətsiz şəkildə məhv edən qüdrətli şeytandır. Nəhayət, əzablar içində tanrıya zahir olması və öz yolunu ona bəlli etməsi üçün müraciət edir. Tanrı ona qasırğanın içindən cavab verir. Öz əhəmiyyətsizliyinə və tanrının hədsiz qüdrətinə inanan İyov özünə nifrət edir və peşman olur. Sonda fərdi əzabların çarəsi tapılmır. Tanrı İyovun ümidsiz pessimizmini azaltmaq üçün heç bir cəhd göstərmir, itkilərinin əvəzini gələcək həyatında ödəmək barədə heç bir vəd vermir. İnsanlar yalnız onunla təskinlik tapmalıdırlar ki, kainat onlardan daha böyükdür və tanrının öz ali məqsədləri var. Bu məqsədlər insanların bərabərlik və xeyir standartları ilə məhdudlaşa bilməz.

Nəğmələrin nəğməsi lirikliyi, İyovun kitabı faciəviliyi ilə bir-birindən fərqlənirdi, Ekkleziasit kitabı isə dünyəviliyi ilə hər ikisindən fərqli idi. Kitab Süleymana aid edilir, lakin tarixi e.ə. 300-cü əsrdən qədimə getmir. Kitabda Bibliyadakı ən mənalı və təsirli sitatların bəziləri yer alır. Lakin Ekkleziasit kitabında yer alan təlimlər yəhudi Bibliyasındakı yerdə qalan digər fərziyyələri təkzib edir, çünki Ekkleziasitin müəllifi skeptik və materialist idi. Onun müəllifinə görə insanlar heyvanlar kimi ölür, ölümdən sonra həyat yoxdur və bəşəriyyət sadəcə insan nəsillərinin bir-birini əvəz etməsi ilə davam edir. Hər şey dövr edir, əbədi nailiyyət əldə etmək mümkün deyil, çünki “Günəş də doğur və batır və o, doğduğu yerə tələsir... və Günəşin altında yeni heç bir şey yoxdur”. Bəşəriyyətin bütün bu məqsədsiz təkarlarından ən yüksəkdə ləyaqət deyil, kor tale hökmranlıq edir. Müəllif həyatı necə var o cür, heç bir izafilik olmadan yaşamağı təklif edir: “nə həddindən artıq ədalətli ol, nə də ki müdrik... nə artıq dərəcədə şər ol, nə də ki axmaq: nəyə görə vaxtından əvvəl öləsən?” Təəccüblüdür ki, o həmçinin xoşbəxt olmağı da məsləhət görür, çünki “günəşin altında yeməkdən, içməkdən və xoşbəxt olmaqdan daha yaxşı heç nə yoxdur”.

İbrani irsi ötən iki min il ərzində qismən ibranilərin fəaliyyəti, qismən də xristianlığa qədər iudaizmin dominantlığı sayəsində Qərb tarixinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir etmişdir. Faktiki olaraq, bu gün qərbdəki bütün dindarlar monoteistdirlər. Onlar Musa və digər ibrani peyğəmbərlərinə inananların davamçılarıdır. Bundan əlavə, ibranilərin “ali ilahiyyatları” qərblilərə əminlik hissi vermişdir. Onlar özlərini təbiətin hakimi hesab edirdilər, meşə və su tanrılarını qəzəbləndirməkdən qorxmadıqları üçün ağacları kəsməyə və çayların axınını dəyişməyə tərəddüd etmirdilər. Bu dünyagörüşü istər dini, istərsə də dünyəvilik cəhətdən Qərbin texnoloji nailiyyətlərinə əhəmiyyətli dərəcədə töhfələr vermişdi. İnsanların müasir dövrdə əməl etdikləri əxlaq qaydalarının kökündə yəhudi peyğəmbərlərin təlqin etdiyi əxlaq qaydaları dayanır: “Qonşunu özün kimi sev”. “Qurd quzu ilə birgə yaşayacaq, bəbir keçi ilə bərabər yatacaq” (İşaya 11:6). İşayada yer alan bu ideya dünyanın sülh içində bərqərar olmasını, dünyadakı bütün xalqların sülh içində yaşamasını ifadə edir.

• Yəhudilər

• Western Civilizations, Robert E. Lerner, Standish Meacham, Edward McNall Burns.