Yəhya ibn Müəz ər-Razi

Əbu Zəkəriyya Yəhya ibn Müəz bin Cəfər ər-Razi (v. 2 aprel 872, Nişapur) — Seyri-süluk məqamlarından bəhs edən ilk sufilərdən.

786-cı il civarında Reyde doğuldu. Həyatının çoxunu Nişapurda keçirdi. Bağdad, Şiraz və Bəlx kimi elm və mədəniyyət mərkəzlərinə çeşidli səyahətlər gerçəkləşdirdi. Ondan nəql edilən sözlər yaxşı bir təhsil aldığına işarət etmekdədir. Müəllimləri və şeyxləri arasında Əhmed ibn Hərb və Fudayl ibn İyaz kimi adlar vardır.

Başda Louis Massignon olmaq üzrə bəzi araştırmaçılar, onu Kərramiyyə məzhəbinin qurucusu Məhəmməd ibn Kərramın şagirdləri arasında göstərmişlərsə də, bu doğru deyildir. Qaynaqlarda Yəhyanın Bayəzid-i Bəstami, Hatim əl-Əsam, Əbu Türab ən-Naxşəbi və Cüneyd-i Bağdadi kimi sufilərlə görüşdüyü qeyd edilməkdədir. Ondan faydalananlar arasında Əbu Osman əl-Hiri, Hakim ət-Tirmizi, Yusif ibn Hüseyn ər-Razi kimi alimlər vardır. Məzhəblər tarixinə dair ən əski kitablardan "ər-Red ala ehlil-bida vel-ehva" adlı əsərin müəllifi Məkhul ibn Fəzl ən-Nəsəfi də Yəhyanın şagirdlərindəndir. Qaynaqlarda "vaiz" sifətiylə anılan Yəhya ibn Müəzın ameli yöndən Hənəfi, etiqadi yöndən Mürciəyə mənsub olduğu bildirilməkdədir. Onun təqibçileriyle birlikde Mürciədə Müəziyyə deyə bir qol meydana gəlmişdir^[1]. Öte yandan aynı dönemde Nişaburda ortaya çıkan Melametiyye hareketiyle olan teması sebebiyle bazı araştırmacılar onu bu hareketin mensupları içinde saymıştır. Ancak tasavvufi görüşlerinin Melametiyye ile uyuşmaması ve bu hareketin önde gelen bazı isimleriyle anlaşmazlıkları onun Melameti olamayacağını göstermektedir. Yəhya b. Müəz 16 Cemaziyelevvel 258 (30 mart 872) tarihinde Nişaburda vefat etti (İbn Hallikan, VI, 167–168) ve Mamer Mezarlığında defnedildi.

Yəhya b. Müəzın kaynaklarda zikredilen sözlerinde zühd döneminden tasavvuf dönemine geçişin izleri görülür. Bunlar bir taraftan zühd anlayışını yansıtırken diğer taraftan tasavvuf döneminin unsurlarını ihtiva etmektedir. Onun kalbin manevi seviyeleriyle tasavvufi makamlara yönelik tasnifleri, muhabbetle ilgili yorumları, sema ve raksın yüceltilmesine dair görüşleri, fakr anlayışı yerine gınayı, havf yerine recayı tercih etmesi bunlara örnek olarak gösterilebilir. Seyrüsüluk makamlarından sistemli şekilde bahseden ilk sufilerden olan Yəhya b. Müəzın makamlarla ilgili yaptığı yedili tasnif daha sonraki mutasavvıflar tarafından benimsenmiştir. Müridlerin uyması gereken kurallara dair Kitabül-Müridin adlı eseri de (Sezgin, I, 646) bu alanda yazılmış ilk kitaplardandır. Yəhya, tasavvufi düşüncenin temel meselelerinden olan velayet konusundaki ilk teorik açıklamaları yapan sufilerdendir. Ayrıca işari tefsir hareketinin ortaya çıkıp gelişmesine öncülük etmiş, hadis ilmiyle de meşgul olmuştur. Nefis konusunda çağdaşı Haris el-Muhasibiye benzer şekilde özgün görüşler ortaya koyan Yəhya b. Müəz, nefis terbiyesi için riyazetin gerekliliği ve bu husustaki uygulamaların şekli konusunda çeşitli uyarı ve önerilerde bulunmuştur. Bu çerçevede, riyazetin insanın biyolojik ve psikolojik yapısıyla ve dinin temel esaslarıyla çelişmemesi gereği üzerinde durmuş, nefsi terbiye gayesiyle dinen helal olan şeyleri haram kılmanın yanlışlığını vurgulamıştır. Onun bu görüşleriyle dengeli ve mutedil bir tasavvuf anlayışını geliştirmeye çalıştığı söylenebilir.

Ebu Hayyan et-Tevhidi, Yəhya b. Müəzın sözlerini ve dualarını eserlerinde nakletmiş ve dualarındaki üslubunu aynen benimsemiştir. Yəhya b. Müəza nisbet edilen duaların muhtevası dikkate alındığında bunların ihlas, muhabbet ve reca kavramları üzerine kurulu tasavvuf anlayışını yansıttığı ve zühdden tasavvufa geçiş döneminin özelliklerini içerdiği görülür. Ona göre havf insanı duaya yönelten temel etkendir. Allah her durumda dualara icabet etmektedir; dolayısıyla kişi günahları sebebiyle çekinip dua etmekten geri durmamalıdır. Ayrıca dua hakkında "kazanın bela tuzağını dua kalkanıyla savuşturma" şeklindeki ifadesiyle duanın fonksiyonuna dair kanaatini belirtmektedir. Öte yandan Yəhyanın gerek şiirlerinde gerekse dualarında Allah ile samimi bir üslupla söyleşmesi, kendisinden sonra tasavvuf yolunda daha da belirginleşecek olan bir neşvenin başlangıcına işaret etmektedir. Louis Massignon, Emile Dermenghem, Ebül-Ala el-Afifi ve Annemarie Schimmel gibi araştırmacılar tasavvuf alanında yaptıkları çalışmalarda Yəhya b. Müəzın görüşlerine temas etmişlerdir. Fritz Meier, Ebu Said-i Ebül-Hayra dair çalışmasında Yəhya b. Müəza bir bölüm ayırmış, onunla Ebu Said arasında bazı karşılaştırmalar yapmayı denemiştir. Said Harun Aşur, Yəhya b. Müəzın sözlerini derleyip şerhetmeye yönelik Cevahirüt-taśavvuf adlı çalışmasında (Kahire 2002) daha ziyade onun tasavvufi eserlerde bulunan sözlerine yer vermiştir. Salih Çift, Yəhya b. Müəzın hayatı ve tasavvufi görüşleri hakkında müstakil bir çalışma gerçekleştirmiştir (Tasavvufta Sevgi ve Ümit Yolu: Yəhya b. Müəz er-Razi, Bursa 2008).