Həmzə Həkimzadə Niyazi

Həmzə Həkimzadə Niyazi — (6 mart 1889, Kokand, Kokand qəzası, Fərqanə vilayəti, Türküstan quberniyası, Rusiya imperiyası — 18 mart 1929, Şahimərdan, Fərqanə vilayəti, Özbəkistan SSR, SSRİ) — özbək sovet ədəbiyyatının tanınmış nümayəndəsi, şair, yazıçı, pedaqoq, teatr və ictimai xadim^[4][5].

Həmzə Həkimzadə Niyazi
Təxəllüsü	Nihon[3]
Doğum tarixi	22 fevral (6 mart) 1889
Doğum yeri	Kokand, Kokand qəzası[d], Fərqanə vilayəti, Rusiya imperiyası[1]
Vəfat tarixi	18 mart 1929(1929-03-18)[1][2][…] (40 yaşında)
Vəfat yeri	Şahimərdan[d], Fərqanə vilayəti, Özbəkistan SSR, SSRİ
Vəfat səbəbi	Daşqalaq
Fəaliyyəti	yazıçı, şair, siyasətçi, bəstəkar, romançı, ssenarist, dramaturq, siyasi fəal[d], alim
Əsərlərinin dili	Özbək dili
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

H. H. Niyazi 1889-cu ildə martın 6-da Kokand şəhərində həkim ailəsində anadan olub. Solkaşon məhəlləsində köhnə məktəb və mədrəsədə (1896–1906), sonra 8 ay Nəmənqan mədrəsəsində (1908) oxumuşdur^[6]. Həmzənin atası İbn Yəmin Niyazoğlu da dövrünün savadlı adamlarından idi. Gəncliyində əkinçiliklə dolanır, sonra həkimlik təhsili almaq üçün Buxaraya gedir və xalq arasında "Həkimçə" ləqəbi ilə tanınır. Həmzənin "Həkimzoda" ləqəbi atasının ləqəbindən yaranıb. 1909-cu ildə o dövrdə Orta Asiya müsəlman mədəniyyətinin mərkəzi olan Buxaraya getdi. Orada Həmzə ərəb elmini məşhur müəllimi İkramçi-Domla ilə başa çatdırmaq istəyirdi, lakin Buxaradan olan sünnilərlə şəhərdə yaşayan şiələr arasında münaqişələr nəticəsində Həmzənin planları pozuldu. Həmzə toqquşmalarda iştirak etməmək üçün şəhəri tərk edir. Bir aya yaxın, Kokanddakı mətbəədə işlədi. Sonra 1910-cu ildə Daşkəndə gələrək Üsuli Cədid məktəblərinin təhsil proqramları ilə tanış olur. Sonra Daşkəndin Kaşkar məhəlləsində, 1911-ci ildə Kokanda, 1914-cü ildə Margilonda və yenidən Kokanda məktəblər açıb uşaqlara dərs deməyə başladı, yoxsulların uşaqları üçün pulsuz məktəb yaratdı. O, yeni üsulla məktəblər açaraq xalqı maarifləndirmək və məktəblər üçün yeni tipli tədris vəsaitləri yaratmaq məqsədilə Kokand və Margilonda açdığı məktəblərin şagirdləri üçün dərs vəsaitləri hazırladı^[7][8]. "Yeni ədəbiyyat", "Oxu kitabı" (1914) və "Qiraət kitabı" (1915) dərsliklərini hazırlamışdır. Bu şəhərdə səvtiyyə (ərəb.-səs üsulu) məktəbi açdığına görə təqiblərə məruz qalsa da, başqa bir şəhərdə başqa bir müasir məktəb açaraq, yoxsulların, eləcə də onların övladlarının daha çoxunu oxutmaq istəyirdi. Kasıbların uşaqları üçün pulsuz məktəb yaratdı.1913–1914-cü illərdə Həmzə xaricdə, xüsusən Hindistan, Əfqanıstan, Türkiyə, Suriya və ərəb ölkələrində olmuş, Mədinə və Məkkəyə də səfər etmiş, Həcc ziyarətini yerinə yetirmişdir.

Qısa müddət Kokonda rus-tuzem (rus ibtidai məktəb) məktəbində müəllim, "Şurai İslam" təşkilatının qida şöbəsində mirzə, "Kənqaş" və "Hürriyyət" jurnallarında redaktor (1917), işçi Fərqanə vilayətinin mədəni-maarif şöbəsində (1918), Türküstan Cəbhəsi Müsəlman Ölkəsinin siyasi müdiri, truppa direktoru (1919), "Dor Uşşafaka" məktəbinin müdiri (1920). 1920-ci ilin sonunda Buxaraya getdi. Buxara vilayətinin maarif və hərbi təbliğat idarəsi nəzdində teatr truppasının rəhbəri (1921), 1921-ci ilin sonunda Daşkəndə, oradan isə Xarəzmə köçür. Orada həmkarlar ittifaqının mədəni-maarif şöbəsində işləyir^[9]. Xarəzmdən Xocalıya qədər 1924-cü ilin iyul ayına qədər qurduğu qazax uşaqları üçün internat məktəbində işləyib. 1925-ci ildə Fərqanəyə getmiş, Şahimərdanda kolxoz yaratmış, məktəblər açmış, xalqın maarifləndirilməsi ilə məşğul olmuşdur. 1926-cı ildən sərbəst yaradıcılıqla məşğuldur. Həmzə 1926-cı ildə Özbəkistanın Xocalı şəhərində Sovet İttifaqında ilk uşaq evinin əsasını qoyub və sonradan onun adını daşıyıb. Niyazi 1917-ci il bolşevik inqilabını dəstəklədi. Bu inqilabdan sonra o, 1920-ci ildə Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının (bolşeviklər) sıralarına daxil olur və digər işlərlə yanaşı, Qızıl Ordu əsgərlərinin əylənməsi üçün teatr truppası təşkil edir. Niyazi özbək dili ilə yanaşı, ərəb, fars, rus və türk dilləri də daxil olmaqla bir çox dilləri də bilirdi. 1928-ci ilin avqustundan Şahimərdanda təbliğat işi aparırdı^[10].

Həmzənin ədəbi yaradıcılığı 1905–1906-cı illərdə mədrəsədə oxuyarkən başlayıb. Niyazinin ilkin əsərlərində güclü sosial-demokratik meyllər, sosial ədalətsizlik kəskin şəkildə özünü göstərir. Əsərləri əsasən qadın hüquqları, sosial bərabərsizlik və geniş yayılmış qərəz kimi istəklərin sosial problemlərini əhatə edirdi.1905-ci ildə yaradıcılığa şeirlə başlayan H. H. Niyazi "Nihan" təxəllüsü ilə çap olunurdu. Həmzə 1908-ci ildə qonşu ölkələrdə çıxan mütərəqqi qəzetlərlə, onların mütərəqqi ideyaları ilə tanış olur. Maarifçilərin təsiri ilə "milli şeirlər" yazmağa başlayır. Həmzənin əsərləri arasında Fatih Kəriminin "Vaxt", İsmayıl Qaspralının "Tərcüman", Rizaəddin bin Fəxrəddinin "Şura" jurnalı, o cümlədən İsmayıl Obidinin "Tərəqqi", Münəvvər Kari Əbdürəşidxan oğlunun "Xurşid" və "Şöhrət" qəzetləri var. Daşkənddə özbək dilində nəşr olunmağa başlayan Abdulla Avlani güclü təsir göstərir. Bu yazıçılarla tanış olur, onların təsiri ilə cədidçilik hərəkatına qoşulur^[11]. Cədidçilik hərəkatının banisi İsmayıl Qaspıralı vəfat edəndə Həmzə mərsiyə yazaraq "Dad qılın dövrü çökür, dünya batır" yazırdı. Həmzə Münəvvər Kari Əbdürəşidxan oğluna "mənəvi müəllim", "möhtərəm müəllim" deyir. Həmzənin ilk şeirləri, məqalələri bu qəzet və jurnallarda dərc olunub. Həmzə mətbuatdakı fəaliyyəti ilə yanaşı, "Məktəb", "Elm üstə", "Kitab", "Qələm", "Oxu", "Doğru oğlan", "Uşağın pis davranışına səbəb olan ananın cəzası" ", "Hekayə", "Tısbağa və əqrəb", "Hikayət" kimi çoxlu tərbiyəvi şeirlər də yazıb. Elə həmin il Həmzə də "Qoca padşahların nikahı"ndan götürülmüş "Həqiqət kimdə?" (bu əsər o zaman itmişdi) adlı "roman" yazdı^[12]. Həmzə 1905-ci ildə klassik şairlərin ardınca qəzəllər yazmağa başlayıb. Bəzi mənbələr onun 1899-cu ildə özbək ruhaniləri Furqat və Muqiminin əsərlərindən ilhamlanaraq şeir yazmağa başladığını iddia edirlər. Həmzənin inqilabdan əvvəlki əsas əsəri olan "Devon" (1905–1914) tacik və özbək dillərində yazdığı poeması ölümündən sonra nəşr olundu. Həmzə də bu əsəri "Nihan " təxəllüsü ilə yazmışdır. Əsərdə ümumilikdə 214 şeir yer alıb. "Devon"un bəzi qəzəllərində Şərq poeziyasına xas məhəbbət, dini mövzular vasitəsilə maarifə çağırış kimi mövzular yer alır. Həmzənin ilk nəşrindən başlayaraq bu mövzular həm də əsərlərində qaldırılıb: "Ramazan" (1914), "Yeni səadət" dastanı (1915), "Zəhərlənmiş ömür" (1916). 1914-cü ildə "Sadə Türkistan", "Sadə Fərqanə" kimi qəzetlərdə, "Ayna" jurnalında maariflənməyə çağıran oçerklər, publisistik məqalələr dərc olunurdu. Onun "Bədənin, yoxsa əzəmət?" (1914) essesi də onlardan biri idi. Həmzə "Milli nəğmələr üçün milli şeirlər məcmuəsi" (1915–1919) ümumi adı ilə böyüklər üçün "gül" məcmuələrini nəşr etdirdi^[13].

Həmzə bu məcmuələrlə (8 bölmədən ibarətdir) özbək poeziyasına yeni məzmun, yeni fikirlər gətirmiş, xüsusilə müasir ədəbiyyatın inkişafına böyük töhfə vermişdir. Topluda Həmzənin inqilabi-demokratik mənəviyyat yolundan inqilab döyüşçüsünə qədər getdiyi məlumdur. Həmzənin "Varlı adam" pyesi ədəbi əsərin dəyərini müəyyənləşdirmək üçün sinfiliyin və partiyaçılığın əsas meyar hesab edildiyi o dövrdə tamamilə yenidən yazılmışdır. Sosialist realizmi metodunun tələbləri əsasında "bərpa olunan" bu əsər uzun illər Həmzə dramaturgiyasının yüksək nümunəsi kimi təqdim olunur^[14].1917-ci il aprelin 25-də Həmzənin "Türküstanın istiqlalı" poeması nəşr olunur. "Ulu Türküstan" qəzetində o, "dörd yüz illik Romanovlar" sülaləsinin devrilməsindən və rus-burjua demokratik inqilabının qələbəsindən yazır. 1903–1904-cü illər arasında yazdığı əsərlərinin çoxu 1929-cu ildə ölümündən sonra aşkar edilmişdir. Həmzənin 1916 və 1920-ci illərdə qələmə aldığı "Laşman faciələri", "Fərqanə faciələri", "Bəy və muzdur" kimi əsərləri itib. Yalnız "Laşman faciələri"nin "Tiranlıq qurbanları" hissəsi və "Bəy və muzdur" dramının posteri qorunub saxlanılıb^[15]. Dramaturq Kamil Yaşen teatrlarda nümayiş olunan "Bəy və muzdur" dramını afişada göstərilən məzmuna uyğun canlandırıb. Bu variantın baş verməsi, yəni itirilmiş orijinal əsərin müəllifi sağ olmayan başqa bir şəxs tərəfindən bərpası dünya ədəbi təcrübəsində görünməmiş bir hadisədir. Şair Mirəziz Əzəm Kamil Yaşin Həmzə yaradıcılığının təbliğində böyük rolu olduğu kimi, yaradıcılığının təhrif olunmasında da əməyi olduğunu vurğulayıb. Görkəmli özbək dramaturqu Kamil Yaşen yazmışdır ki, "biz Azərbaycan ədəbiyyatının istər bizdən əvvəlki, istərsə də bugünkü nümayəndələrinin özbək yazıçı və şairlərinin yaradıcılığına təsir göstərmələri barədə ürək dolusu danışa bilərik. Alovlu şair və inqilabçımız H. H. Niyazinin hərtərəfli inkişafında, yaradıcılıq məharətinin püxtələşməsində başqa sənətkarlarla yanaşı, M. F. Axundovun rolunu xüsusi qeyd etmək istərdim. Həmzənin Şərqdə teatrın və dramaturgiyanın banisi kimi tanınan M. F. Axundovdan faydalanması şəksizdir. Onun Bakıdakı demokratik fikirli teatr xadimləri ilə tanışlığı, mütərəqqi dramaturqların səhnə əsərlərindən görüb-götürməsi, Mirzə Ələkbər Sabir satirasına dərindən bələdliliyi öz səmərəsini göstərmişdir". H. H. Niyazinin sıradaşı yaradıcılar ilə talelərində bircə fərq oldu, 1937-ci ildən bir qədər əvvəl cəhalət kölələri onu məhv etdilər. Nə onlar kimi "millətçi", "pantürkist", "panislamist", "xalq düşməni", "burjua məfkurəçisi" kimi lənətlənib güllələnmədi, nə də sürgünə göndərilmədi. Sadəcə, sovet təbliğatçısı sifəti ilə Şahimərdan kəndinə göndərildi və orada öldürüldü. Bu da imperiya oyunu idi. Xalqını, millətini sevən kəslər, gözüaçıq, zəngin dünyagörüşü olanlar beləcə xalqın yox, imperiyanın qurbanı olurdular. Sovet hökuməti şairin "ateizm təbliğatçısı" kimi Şahimərdan kənd əhli tərəfindən daşa basılaraq vəhşicəsinə öldürüldüyünə önəm verərək və insanlara dərs olsun deyə Şahimərdan qışlağını yerlə yeksan edib, yerində "Həmzəabad" adlı yeni bir qəsəbə salmışdı. Əlbəttə, bütün bunlar istedadlı bir xalq yazarının öldürüldüyündən yox, sovet təbliğatının, sosializm ideologiyasının tüğyan etməsi, möhkəmlənməsi səbəbindən irəli gəlirdi. Görüntü və ideologiya biri-birini tamamlasa da, imperiya niyyəti tamam başqa şey idi. Burada, cahil kənd camaatına NKVD-nin bir kəlmə satqın pıçıltısı lazım olmuşdu. H. H. Niyazi məhv edilsə də, ədəbiyyat, mədəniyyət səhifələrində yaşadı və 70 ildən sonra xalq istiqlaliyyətə yetəndən sonra, yenə də istiqlalçı H. H. Niyazi kimi xalqın tarixinə daxil oldu". 1927-ci ildə "Özbək arvadının dilindən", "Özbək qadınlarına", "Azad qadınların nəğməsi", "Bu gün 8 Mart", "Qadınların səsi", 1928-ci ildə "Hücum", "Mübarək" , "Kəsilmiş çiçək", "Tursunoyun marşı" kimi şeirlər yazıb.

O, Əlişir Nəvai, Babur, Bedil, Fərqət və digər belə şəxsiyyətlərin yaradıcılığını dərindən öyrənsə də, daha çox iki dahidən – Əlişir Nəvai və M. Füzulidən bəhrələnmişdir. "H. H. Niyazi və Azərbaycan ədəbiyyatı" məqaləsində professor Pənah Xəlilov yazır ki, "Nihan qəzəllərinin ahəngində, kontrastlar silsiləsində Füzuli qəzəllərinin təsiri dərhal duyulur. Bunu Füzulinin

— mətləli qəzəli ilə Nihanın

— mətləli qəzəlinin müqayisəsindən də aydın görmək olar". Şeir yaradıcılığını ardıcıl olaraq genişləndirən şair 1915–16-cı illərdə dərc olunmuş "Ağ gül", "Sarı gül", "Yaşıl gül", "Qızıl gül" və s. kitablarına həmin dövrəcən olan poeziya nümunələrini daxil etmişdir. H. H. Niyazi ilk özbək dramaturqlarından biri, bəstəkarı və xalq xadimidir. O, yazdığı şeirlərinə özü mahnı bəstələmişdi. Respublikanın xalq şairi fəxri adına layiq görülmüşdür. H. H. Niyazi pedaqoji fəaliyyətlə də məşğul olmuşdur. O, fitri istedadı, böyük vətəndaşlıq, vətənpərvərlik duyğuları ilə seçilirdi və çox gənc ikən şöhrət qazanmışdi. Bu səbəbdən onu gözü götürməyənlər aradan çıxardılar. H. H. Niyazi şair və pedaqoq olmaqla yanaşı, eyni zamanda, pyeslər müəllifi – dramaturq idi. 1905-ci ildən başlayan böyük inqilabi hadisələr dalğası Özbəkistana da gedib çatmışdı. Özbək inqilabi-demokratik ədəbiyyatının inkişafında, xüsusən Niyazinin formalaşmasında "Molla Nəsrəddin" jurnalının rolu böyük olmuşdur. Yaradıcılığının ilk illərindən Azərbaycan ədəbiyyatı, teatr sənəti H. H. Niyazini özünə cəlb etmişdir. Tədqiqatçıların araşdırmalarına əsasən, o, bir dramaturq kimi azərbaycanlı həmkarlarının yaradıcılığından çox bəhrələnib. H. H. Niyazi M. F. Axundovun əsərlərinə, Azərbaycan teatrının başqa gözəl nümunələrinə yaxından bələd olub. Əsrimizin əvvəllərində o, Özbəkistana qastrol səfərinə gəlmiş Azərbaycan teatrının tamaşalarına baxmış, azərbaycanlı sənət ustalarının yaradıcılığını ardıcıl izləmişdir. H. H. Niyazi 1914-cü ildə Bakıda da olmuş, Azərbaycan teatrının məşhur ustaları ilə dostlaşmışdır. Professor Pənah Xəlilov Azərbaycan-özbək ədəbi əlaqələrindən söhbət açarkən qeyd etmişdir ki, "Səməd Vurğunun Qafur Qulamla dostluğu, H. H. Niyazinin Cəfər Cabbarlı sənətinə üz tutması yalnız şəxsi rəğbətdən, biri-birini xoşlamaqdan irəli gəlmirdi. C. Cabbarlı dramaturgiyası Niyazinin gözündə özününküləşirdi: o, Cəfər Cabbarlı sənətində Azərbaycan həyat tərzi ilə yanaşı, özbək həyatını da görürdü". O, cığatay (özbək) dramaturgiyasının əsasını qoyanlardan biri olmuşdur. 40-a yaxın dram əsəri yazmışdır. Niyazinin dramaturji fəaliyyətində 1918-ci ildə qələmə aldığı "Bəy və muzdur" əsəri əsas və başlıca yer tutsa da, o vaxtacan artıq bir neçə pyes müəllifi idi. "Əvvəlki seçkilər", "Pərənci sirlərindən bir lövhə", "Fərqanə faciəsi", "Laşman faciəsi", "Zəhərli həyat və yaxud eşq qurbanları", "Elm hidayəti", "Molla Nurməhəmməd damlənın küfr xətası", "Ölüm faciələri"… Həmzə Həkimzadə Niyazinin dramaturji fəaliyyətində tədqiqatçılar onun "Bəy və muzdur" (1918) dramını, "Maysaranın işi" (1926) komediyasını və "Çadra sirləri" (1927) faciəsini daha yüksək dəyərləndiriblər. H. H. Niyazinin yaradıcılığını, şəxsi arxivini araşdıran görkəmli özbək tədqiqatçısı, professor Ləziz Kəyumov onun Azərbaycan dilindən 20 — yə qədər pyes tərcümə etdiyini, eləcə də, səhnəyə qoyulan tamaşalara rejissorluq etdiyini dönə-dönə vurğulayır. Professor P. Xəlilov bu barədə yazarkən qeyd edir: "H. H. Niyazi arxivində saxlanan sənədlərin təsvirinə həsr olunmuş "H. H. Niyazi" kitabında elan və ya afişaları qalmış Azərbaycan tamaşalarından ikisinin adı çəkilir: "Ac həriflər", "Əvvəli hənək, axırı dəyənək". Bunlar Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin əsərləri kimi təqdim olunur. "Haqberdi", əlbəttə, Ə. Haqverdiyevdir və bunlardan təkcə "Ac həriflər" ona aiddir… . H. H. Niyazinin bizə gəlib çatan pyesləri ilə Azərbaycan dramaturqlarının əsərləri arasında bir doğmalıq, oxşarlıq və müştərəklik vardır. Bu cəhətdən Niyazini N. Nərimanovla, Ə. Haqverdiyevlə, C. Cabbarlı ilə müqayisəli öyrənmək üçün diqqətəlayiq material gözə çarpır". Əlbəttə, professorun bu qeydlərinə uyğun ayrı-ayrı müəllif məqalələri olsa da, bütövlükdə konkret elmi mövzu olaraq araşdırılmamışdır. Müstəqil dövlət quruculuğumuz dövründə – türkdilli xalqların bir ortaya gəlmək istədiyi zamanda, təbii ki, bütün bu və ya digər məsələlərə yeni baxışla, yeni elmi münasibətlə yanaşma tələb olunur. Professor L. Kayumov H. H. Niyazinin dramaturji fəaliyyətini tədqiq edərək yazır: "XX əsr özbək ədəbiyyatının beşiyi başında H. H. Niyazi dayanmışdı. O, başqa xidmətlərindən əlavə, həm də dostluq əlaqələrimizin inkişafının fəal tərəfdarı olmuşdur". H. H. Niyazinin "Bəy və muzdur" dramı özbək həyatının tarixi reallıqlarını və bu tarixin müəyyən həqiqətlərini əks etdirmək yönümündə xarakterikdir. Pyesdəki yoxsul Qafurun həyat yolu özbək zəhmətkeşlərinin həyat yoludur. Bəy gözəl özbək qızı Cəmiləyə sahib olmaq üçün onun əri Qafuru sürgün etdirir. Cəmilə isə sürgün olunmuş ərinin məhəbbətini qəlbində gəzdirərək, zorakılığa qarşı çıxa bilməyəcəyini görür, nəhayətdə özünü zəhərləyir. C. Cabbarlının "Aydın" pyesində də Dövlət bəy belə hərəkət edir. O, Aydının ehtiyac qarşısında diz çökdürülməsinə və nəhayət, sürgün olunmasına nail olur ki, Gültəkini ələ keçirsin. Öz varlığını eşqinə qurban verən Gültəkin də Cəmilə kimi çıxış yolunu özünü zəhərləməkdə görür. H. H. Niyazinin və C. Cabbarlının "Şərq qadını" məsələsinə dəfələrlə müraciət etmələri təəccüblü deyildir. C. Cabbarlı əsərlərinin Özbəkistanda qarşılanmasının bir səbəbi də onlarda azərbaycanlıların və özbəklərin həyatı üçün müştərək xüsusiyyətlərin bədii cəhətdən sənətkaranə təsviri idi. H. H. Niyazinin "Bəy və muzdur" dramındakı Cəmilə obrazında inqilaba qədər olan minlərlə Azərbaycan qadının taleyi, onların xəzan olmuş sevgisi, arzu və ümidləri öz əksini tapmışdır. "Bəy və muzdur" dramı insana bitməz-tükənməz estetik zövq verən sənət əsəridir. 1918-ci ildə yazılan bu əsər elə həmin ildə səhnəyə qoyulsa da ilk variantı – orijinalı əldə yoxdur. Əsərin ilkin nüsxəsi yoxa çıxdığından 1939-cu ildə dramaturq Kamil Yaşen rəsmi və qeyri-rəsmi materiallar əsasında yeni variantını işləyərək hazırlamışdır. H. H. Niyazinin "Maysaranın işi" komediyası isə satirik ruhdadır. Əsər 1926-cı ildə yazılsa da, şairin ölümündən sonra-1939-cu ildə üzə çıxarılmışdır. Folklor ruhlu bu əsərdəki mənəvi hisslər, duyğular komediyanın mərkəzi xəttidir. Əsasən xalq mahnılarından, məsəllərindən istifadə edilərək obrazların xarakterik xüsusiyyətləri müəyyənləşdirilmiş, belə bir üsuldan istifadə həm də komediyanın dilinin sadəliyinə səbəb olmuşdur. Komediyanın səhnə şöhrəti yeni bir əsərin-bəstəkar Süleyman Yudakovun "Maysara" adlı operettasının yazılmasına gətirib çıxarmışdır. H. H. Niyazinin "Çadra sirləri" faciəsi isə gənc qızların mövhumat və cəhalətin təsiri ilə yaranmış köhnə adət-ənənələrin ağrılı təzyiqləri ilə üzləşməsindən bəhs edir. Əsərin baş qəhrəmanı Tölə xanımın obrazında özbək qızlarının acı taleyi ümumiləşdirilmişdir. H. H. Niyazi bu faciəni qələmə aldığı ildə yazdığı "Özbək qadın və qızlarına" şeirinin də ruhunda qadın azadlığı məsələsi durur. Şairin fikrincə, qadınlar çadranı ataraq məktəbə – elm dalınca gedərlərsə xoşbəxtliyin, gözəlliyin açarını qazanarlar. Bu mənada ədib qadın hüquqlarının müdafiəçisinə, təbliğatçısına çevrilir. Elə bu məqam da C. Cabbarlının "Sevil" pyesini xatırlamamaq mümkün deyil. Eyni həyat, eyni adət-ənənə, eyni cəhalət və yeni quruluşun yaranmasıyla belə haqsızlıqların tənqidi, cəsarətli addımı məhz ədiblərin – böyük fikir-düşüncə sahibi olan yazıçıların sanki həyat borcuna çevrilir. H. H. Niyazinin dram əsərlərindən "Kim haqlıdır", "Daşkəndə səyahət", "Fərqanə faciəsi", "Muxtariyyat və ya avtonomiya", "İstibdad qurbanları", "Mart qurbanı Aynisa", "Torpaq islahatı" və s. adlarını çəkə bilərik. Bunlardan əlavə dramaturq "Qara saç" adlı operetta da yazmışdır. Özbək milli teatrının əsasını qoyanlardan biri kimi H. H. Niyazi yaratdığı teatrı müasir və maraqlı əsərlərlə təmin edirdi. Özbək ədəbiyyatşünası Turqunəli Mahmudəliyev "H. H. Niyazi və Azərbaycan mədəniyyəti" məqaləsində bu məsələyə münasibətini belə şərh etmişdir. "Niyazinin müraciət etdiyi əsərlərin bir hissəsi orijinal olsa da, bir hissəsi təbdil və tərcümə idi. Azərbaycan pyesləri H. H. Niyazinin daha çox müraciət etdiyi mənbə idi. O, 1924-cü il 30 fevralda Fərqanə Maarif dairəsinə göndərdiyi məktubunda yazırdı: "Sizə göndərilən 8 ədəd Azərbaycan pyesini özbək dilinə tərcümə etmək lazımdır. Şübhəsiz ki, həmin pyeslərin özbək tamaşaçılarına təsiri olmuşdur. Bu da göstərir ki, H. H. Niyazi onları özü seçmişdir. O, Bakı ədəbi mühiti ilə əlaqədar idi. Həmin illərdə Özbəkistana rus, tatar və Azərbaycan teatrları tez-tez qastrol səfərlərinə gəlir, öz növbəsində özbək sənətkarları da qardaş xalqlar arasında sənətlərini nümayiş etdirirdilər. H. H. Niyazi Özbəkistanda Azərbaycan ədəbiyyatının və sənətinin təkcə təbliğatçısı yox, həm də yaxşı bilicisi idi. O, 20-ci illərdə Xarəzm, Buxara və Nukusda maarif və teatr işləri ilə məşğul olarkən Bakıya da gəlmişdi". Bu faktı həm də niyazişünas tədqiqatçı kimi tanınan Ləziz Kayumov da araşdırmalarında dəfələrlə yazmış və elmi dəyərlərlə şərh etmişdir.

Həmzə sovet ideologiyası dövründə "özbək sovet ədəbiyyatı"nın və teatrının banisi kimi şöhrət qazanıb. Həmzənin adı ilə bağlı "Ölkə" səyyar dram truppası əslində Skobilev (Fərqanə) səyyar truppası adlanırdı və ona Qafur Musaxanov rəhbərlik edirdi. Həmzə bu truppada dramaturq, rejissor və suflyor işləyib. Bu zaman o, "Kim haqlıdır?", "Böhtançıların cəzası", "Bəy və muzdur", "Fəhlə həyatından" (1918), "Laşmanın faciəsi" (1916–1918, 3 hissəli), "Fərqanə faciəsi" (1918–1920, 4 hissəli), "Qırmızı qan içində gənc körpələr", "Məhbusun halı" (1919) kimi pyeslər yazdı (bu əsərlərin əksəriyyəti itib.). Həmzə "Zəhərli ömür" dramında o dövrün tamaşaçı zövqünü nəzərə alaraq, hətta faciəvi situasiyaların təsvirində də melodramdan, sentimentallıqdan istifadə edibsə, "Böhtançıların cəzası" kimi tamaşalarda realizmə yaxınlaşıb, xüsusən də "Böhtançıların cəzası" və Bəy və muzdur". O, hətta Sovet dövlətinin dünya inqilabı ilə bağlı saxta ideyasına inanaraq "Dünya kapitalizminin son günləri" (1927) pyesini də yazdı. Bu dövrdə Həmzə cədidçilik ideyalarından, cədid ədəbiyyatı meyarlarından uzaqlaşdıqca əvvəllər əldə etdiyi sənət nailiyyətlərini itirməyə başlayır. Bu əsərlərdə özbək qadınının inqilabdan əvvəlki həyatından bəhs edilir.

1928-ci ildən o, təqib və təzyiqlərə məruz qalıb. Həmin ildə Şahimərdana göndərilib. Orada məktəb, təhsil, qadın azadlığı məsələləri ilə məşğul olur. Maddi və mənəvi çətinliklər yaşayacaq. 1929-cu il martın 18-də Niyazi Şahimərdanda Həzrət Əlinin məqbərəsinin ətəyində öldürülüb. Həmzənin ölümü ilə bağlı tarixçilər müxtəlif fikirlər söyləyirlər. Bəziləri onun millətçilər və İslam fundamentalistləri tərəfindən daşlanaraq öldürüldüyünü iddia etsə də, yazıçı Nəbican Baqi Həmzənin ölümü ilə bağlı bunları deyir:

…Qətl olub, amma qətli təşkil edənlər başqa, cəzasını çəkənlər başqadır. Möminlər cəzalandırılacaqlar. Dindarların bununla heç bir əlaqəsi yoxdur. Araq içən, sirr çəkən adam dindardırmı? Onlar dönükdürlər. Həmzənin ölümü ilə dindarların heç bir əlaqəsi yoxdur. Amma sonra Həmzə bəhanəsi ilə möminlər məhv edildi. İstehza edib yandırdılar…

Niyazi özbək ədəbiyyatının ən mühüm ilk nümayəndələrindən biridir. O, ilk özbək dramaturqu, müasir özbək musiqi formalarının banisi, həmçinin özbək sosial realizminin banisi hesab olunur. Epopeya (Oybekin əsəri, 1948), roman (Kamil Yaşenin əsəri, 1989), teatr tamaşası (Kamil Yaşen və A. Umarinin əsəri, 1941), sənədli filmlər (ssenarisi Ləziz Kayumov, rejissor N. Otaullayeva, 1960) olmuşdur. Həmçinin 1961-ci ildə rejissor Kamil Yaşenin eyniadlı pyesi əsasında şairin həyatından bəhs edən "Həmzə" bədii filmini çəkir. 1965-ci ildə Özbək teatrının doğulmasından bəhs edən "Göy gurultusunda doğulanlar" bədii filmi çəkilir, onun baş qəhrəmanı Həmzə Niyazidir. Özbəkistan Milli Universitetinin professoru Ləziz Kayumov Həmzənin yaradıcılığı ilə işləyir. 1977–1984-cü illərdə rejissor Şöhrət Abbasovun Həmzə Həkimzadə Niyazinin həyatına həsr etdiyi "Odlu yollar" e çəkiləcək. Bu kinoroman Kamil Yaşenin "Həmzə" əsəri əsasında hazırlanıb və ümumilikdə 5 filmdən ibarətdir. Filmdə baş rolu Özbəkistanın xalq artisti Olmas Əlixocayev ifa edib. 1926-cı il fevralın 27-də Niyazi Özbəkistan SSR xalq yazıçısı adını ilk alanlardan olub. 1929-cu ildə Daşkəndin küçələrindən birinə Həmzənin adı verilmişdir. 1931-ci ildə Daşkənddəki Özbək Dövlət Akademik Dram Teatrına Həmzə adı verildi. Kokand şəhər özbək dram teatrı və Nəməngan Dövlət Pedaqoji İnstitutu da Həmzənin adını daşıyır. Onun xatirəsini əbədiləşdirmək məqsədilə 1967-ci ildə Özbəkistan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi ədəbiyyat, incəsənət və memarlıq sahəsində böyük nailiyyətləri tanımaq məqsədilə Həmzə adına Özbəkistan SSR Dövlət Mükafatını təsis edib. Özbəkistanda bir çox müəssisə, o cümlədən Daşkənd metrosu, üç teatr, kooperativ təsərrüfatları, bir neçə məktəb və küçələr onun adını daşıyır. Kokanda Niyazinin iki muzeyi var. Bu muzeylərdən biri 1959-cu ildə açılıb. 1968-ci ildə Daşkənd şəhərinin yeni yaradılmış rayonu Həmzənin adını daşıyır.

1979-cu ildə Niyazinin anadan olmasının 90 illiyinə həsr olunmuş SSRİ poçt zərfi, Niyazinin 100 illik yubileyinin portreti olan SSRİ poçt markası, 1989-cu ildə 1 rublluq xatirə sikkələri buraxılmışdır. Şairin öldürüldüyü Şahimərdanda məzarı ilə birlikdə məqbərə tikilib. Sovet dövründə 1990-cı illərdə sökülən məqbərənin yanında Həmzənin heykəli ucaldılıb. Həmzənin şərəfinə 1982-ci ildə Rusiyanın Navaşino şəhərində gəmi yaradılıb. Şahimərdanda Fərqanə rayon tarix-diyarşünaslıq muzeyinin Şahimərdan filialı fəaliyyət göstərir. Muzey Həmzənin anadan olmasının 100-cü ildönümündə açılıb. 2014-cü ildə Özbəkistan Milli Kitabxanasında Həmzənin anadan olmasının 125 illiyi ilə əlaqədar sərgi təşkil olunub.

26 mart 2019-cu il tarixində Özbəkistan Elmlər Akademiyasının Özbək Dili, Ədəbiyyatı və Folkloru İnstitutu və Özbəkistan Yazıçılar Birliyinin birgə təşkilatçılığı ilə Həmzə Niyazi Həkimzadənin 130 illik yubileyi münasibətilə elmi-nəzəri konfrans keçirilmişdir. Burada tanınmış ədəbiyyatşünaslar, akademiklər, yazıçılar, gənc tədqiqatçılar iştirak ediblər. 2022-ci ildə yazıçı Nəbican Baqinin Niazinin həyatından bəhs edən "Qırmızı Daş" kitabı işıq üzü görüb. 1990-cı illərin əvvəllərində Daşkənd Tibb İnstitutunun qarşısında yerləşən Niyazinin heykəli sökülüb. Həmin il Həmzə küçəsinin adı dəyişdirilərək "Zərqaynar" olub. 1991-ci ildə Özbəkistan müstəqillik əldə etdikdən sonra Həmzənin sovet təbliğatçısı kimi fəaliyyətinin əhəmiyyətinə yenidən baxıldı və həmin il Həmzə adına mükafat ləğv edildi. Özbəkistan Respublikasının birinci prezidenti İslam Kərimovun 21 sentyabr 2001-ci il tarixli fərmanı ilə Həmzə adına Özbəkistan Dövlət Akademik Dram Teatrının adı dəyişdirilərək Özbək Milli Akademik Dram Teatrı adlandırılıb. 2012-ci ildə Həmzə şəhərinin adı Sülh adı ilə dəyişdirilib. 2014-cü il avqustun 29-da Daşkənd şəhərinin Həmzə rayonu "Yaşnobad rayonu" adlandırılıb. 2015-ci ildə Daşkənd şəhər administrasiyasının 16 iyun 2015-ci il tarixli qərarı ilə metronun "Həmzə" stansiyasının adı dəyişdirilərək "Novzə" adlandırılıb.

• Özbəkistan ədəbiyyatı