Midiya (bölgə)

Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: Midiya.

Midiya (Qədim Fars dilində: Māda, Orta Farsca: Mad), Güney Azərbaycanın (indiki iranda) orta və cənub bölgəsindəydi və Midiya Dövlətinin siyasi və mədəni mərkəzi olaraq tanınırdı.[1] Əhəmənlər dövründə indiki Azərbaycan, Cənubi Azərbaycanı, Urmiya və Rəşt, Sari, Simnan əhatə edirdi.Əhəmənlər hakimiyyəti altındakı Satrap olaraq, şimalda Dağıstanın cənubuna qədər uzanan daha geniş bir bölgəni əhatə edərdi.[2] Ancaq Böyük İsgəndərin müharibələrindən sonra şimal hissələr ayrıldı və Atropaten adlandırıldı, qalan bölgəsiysə Kiçik Midiya olaraq tanındı.

Madaylar
Bistunun qayasında madayların təsviri
Ümumi sayı
?
Yaşadığı ərazilər
Azərbaycan
Dili

Maday dili

Dini

Politeizm, Zərdüştlük

Qohum xalqlar

Mannalar, Maqlar

Madaylar[3][4][5][6][7][8][9][10][11], mataylar[12][13], madalılar[14] və ya midiyalılar[15] (q. fars Māda-, q.yun. Μῆδοι, ivr. ‏מָדַי‏‎, translit Maday) – mannalardan sonra Azərbaycanda ikinci dövlət qurumunun[16][17] əsasını qoymuş müasir Azərbaycan türklərinin etnogenezində mühüm rol oynamış tayfalardan biridir.[18][19][20] Azərbaycan xalqının formalaşması prosesində madaylar başqa türk etnosları ilə qaynayıb qarışdı. Onların birbaşa varisləri Cənubi Azərbaycanda türk dilində danışan Madabad, Madi, Mahnabad, Mehni (fars dilinin təsiri ilə d səsi h səsinə keçmişdir) və başqa kəndlərdə yaşamaqdadır [21]. Savalanda indi əhalisi türkdilli Madya kəndi vardır.[22]

Etimologiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Madayların adı tarixi mənbələrdə ilk dəfə Mādāi[6] – Mātāi[13] şəklində Assur və Urartu mətnlərində xatırlanmışdır.[23][24] Əksər iranşünaslar madayları irandilli xalq hesab edirlər.[25][26][27][28] Prof. Q. Qeybullayev qeyd edir ki, bəzi müəlliflər isə midiyalı və maday anlayışlarını qarışdıraraq bütün midiyalıların İrandillilər olmasını yazmışlar. Hətta qədim fars dilində İrandilli tayfaların dialektlərinə mənsub olan, lakin o zamankı rəsmi fars dilindən fərqlənən dialekt sözlərini midizmlər adlandıraraq madayların İrandilli olmasını göstərən faktlar kimi göstərmişlər[29]. Bununla da Maday etnosunu Azərbaycan türklərinin soykökündən ayırmış, nəticədə Midiya dövləti İran mənşəli etnosun dövləti kimi səciyyələndirilmişdir. Lakin Q. Qeybullayev qeyd edir ki, bu fikirdə dolaşıqlıq açıq – aşkar görünür: "Midiyalılar deyilərkən Midiya imperiyasında yaşayan əhali nəzərdə tutulursa, əlbəttə, orada İrandillilər – müasir farsların, kürdlərin, talışların, giləklərin, tatların və b. ulu əcdadları da vardı. Lakin bütün dövrlərdə türkmənşəli Midiya dövlətinin, farsmənşəli Əhəmənilər və Sasanilər dövlətlərinin ərazilərində heç vaxt İrandilli əhali əksəriyyət təşkil etməmişdir. Əgər İrandillilər mənasında ― Midiyalı dedikdə, Maday etnik adını daşıyanları nəzərdə tuturlarsa, bu doğru deyil və real tarixi faktlar qarşısında qondarma fikir kimi görsənir."[30]

Madayların Azərbaycanda həm etnik, həm də mədəni cəhətdən mannaların varisi olmaları danılmazdır.[17][31][32][33] Manna ərazisində bəzi türkmənşəli şəxs adlarının İran dilləri əsasında izah edilməsi nəticəsində belə nəticə çıxarmışlar ki, artıq er. əv. IX əsrdə Mannada İrandilli əhali də yaşayırdı. İqrar Əliyev Atropatenanın tarixinə dair əsərində E.A. Qrantovskiyə istinad edərək Mannada kifayət qədər İrandilli ünsürlərin olduğunu yazmışdır[34]. Onun fikrincə Atropatenanın əhalisi əsasən İrandilli idi[35]. Odur ki, S.Qasımova III – VII əsrlərdə Cənubi Azərbaycanda "qədim İran Midiya dialektləri" ifadəsini işlətmişdir[36]. Cənubi Azərbaycan ərazisində əhalinin İrantipli azəri dilində danışması fikri də bununla bağlıdır.

X əsr ərəb müəllifi Yəqubinin Azərbaycanda yaşaması haqqında məlumata əsaslanırlar: "Azərbaycanın şəhər və mahallarının əhalisi əcəm azəriləri ilə Babəkin olduğu əl – Bəzz şəhərinin sahibləri qədim Cavidanilərin qarışığıdır"[37]. Q. Qeybullayev qeyd edir ki, bu məlumatda atropatenlilərin hamısının azəri dilində danışması göstərilmir. Sübut olunmuşdur ki, azəri dilinə aid materiallar Cənubi Azərbaycanın şimal – şərq kuncünə – Ərdəbil mahalına aiddir[38]. Həm də qeyd olunur ki, bu dildə məlumatlar XIV əsrə qədər gəlir, halbuki XIV əsrdə Cənubi Azərbaycan ərazisində əhalinin İranmənşəli dildə danışdığını demək yalnız elmi naşılıqdır. Heç olmasa ona görə ki, artıq bu zaman Azərbaycan ədəbi dili mövcud idi.[39]

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Eramızdan əvvəl VI-IV əsrlər Azərbaycan xəritəsində madayların yaşadığı ərzilər
XVIII[40] əsrin xəritəsində. en:Herman Moll

Midiyalıların ölkəsi İranın şimal-qərbində,[41][42][43][44] indiki İran Azərbaycanı, Kürdistan və Kermanşahin bir hissəsində yerləşirdi.[45]Assur mənbələrində Maday və Matay kimi bu etnosun adı ilk dəfə er. əv 843-cü ildə çəkilir.[46] Maday və Matay müəyyən bir etnosun həqiqi və köklü adıdır. Alban tarixçisi Musa Kalankatlı da bu xalqın adını Maday kimi yazmışdır.[47]. Er. əv. 519-cu ilə aid Bisütun qaya yazısının mixi əlifba ilə farsca mətnində Mada (sonda – y səsini ifadə edən mixi işarə yox idi) kimidir.[19]

Qədim yunanlar bu xalqın adını Medo, latınlar Mido kimi tələffüz etdiklərinə və belə də yazdıqlarına görə, Maday etnosunun və onun adı ilə adlanmış Maday ölkəsinin adı tarixə təhrif olunmuş şəkildə – Midiya kimi daxil olmuşdur.

Maday, Matay etnosunun er. əv. IX əsrə (dəqiqi er. əv. 835-ci il) aid asur mənbələrində farslarla (Parsua, Parsumaş) eyni vaxtda çəkilməsi əsasən belə bir fikir yaranmışdır ki, onların hər ikisi Ari mənşəli idi və er. əv. II minilliyin sonlarında İran ərazisinə gəlmişlər.[48]

İlk vaxtlarda əsasən Kizilbunda (Cənubi Azərbaycan ərazisində indiki Qızıl-Üzən) çayının hövzələrində yaşamış Maday tayfası Assuriya ilə bir neçə əsr qanlı toqquşmalardan sonra, er. əv. 673-cü ildə öz dövlətini yaratmışdır. Er. əv. 612-ci ildə çar Kiaksarın vaxtında Maday dövləti skiflərin köməyi ilə təcavüzkar Asur dövlətinə son qoymuş, ərazisini özünə qatmış və bu münasibətlə tarixdə ilk dəfə ikibaşlı qara qartal emblemini[19] öz ağ bayrağı üzərində həkk etmişdir.

Paytaxtı Akbatan (indiki Həmədan ərazisində) adlanmış bu dövlət Yaxın Şərq ölkələrinin tarixində böyük rol oynamışdır: Maday dövləti er. əv. 624-cü ildə farsların ölkəsini tutmuş, qəsbkar Assuriya və Urartu dövlətlərinə də həmişəlik son qoymuş və imperiyaya çevrilmişdir. Eradan əvvəl 550-ci ildə yerli sülalə süqut etmiş və hakimiyyət farslara keçmişdir.

Tarixşünaslıqda əvvəllər hakim olmuş baxışa görə midiyalılar Ari mənşəli olmaqla er. əv. II minilliyin axırlarında ya Orta Asiya, ya Qafqaz tərəfdən İran yaylasına gəlib məskunlaşmışlar.[49] Buna görə də Maday etnonimini və Midiya tayfalarının adlarını, Manna və Midiya ərazisində bəzi toponimləri və şəxs adlarının Avesta, qədim hind və qədim fars dilləri əsasında izahına təşəbbüs göstərilmişdir.

Maday (Matay) əvvəlcə müstəqil bir böyük tayfanın, sonra tayfa ittifaqının və er. əv. 673-cü ildən dövlətin və ölkənin adıdır. Deməli, Maday həm etnonim, həm də etnotoponimdir. Midiya dövləti yaranandan sonra Maday etnonimi bu dövlətin əhatə etdiyi ərazidə həm madayların, həm də başqa dillərdə danışan tayfaların ümumiləşdirilmiş midiyalı adına çevrilmişdir. Son araşdırmalar Maday, Matay etnosunun iranmənşəli yox, türkmənşəli olduğunu göstərmişdir.[50]

Maday etnik adını daşıyanların türkmənşəli olması fikrini təsdiqləyən faktlardan biri indiyədək Qazaxıstanda Matay, Atalıq-Matay, Kapçaqay Matay,Göncə-Matay[51], Tuvada hələ XIII əsrdə Madı[52] (türk dillərində a-ы əvəzlənməsi səciyyəvi haldır), Madı-qoşun və Mat [53], Sibirdə və Altayda Maadı, Madar və Maxtar[54] (Mada, Mata və türkmənşəli tayfaların, məsələn, avşar, avar, bolqar, qacar, kəngər, xəzər və b. adları üçün səciyyəvi ar,ər- kişi, igid, döyüşçü sözlərindən) tayfalarının mövcud olmasıdır.

Elam dilində bu etnonim və etnotoponim həm Matape (Matay etnonimindən və elamca cəm bildirən – pe şəkilçisindən), həm də Maktape (Maqtay adından və pe-şəkilçisindən) adlanmışdır[55] və deməli, müvafiq olaraq bu adlar Mata (y)lar və Maktaylar, yaxud Maqtaylar deməkdir.

Mənbələrdə madaylar və farsların fərqləndirilməsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Madayların mənşəyini subut edən başqa faktlar da vardır. Bu antik mənbələrdə Maday və Pars (fars) etnosları arasında etnik fərqlərə aid məlumatlardır.

Bir asur mənbəyində qüdrətli madaylar ifadəsi işlədilir və onlar arilərdən fərqləndirilir[56].

Herodotun əsərində və Bisütun qaya yazısında Maday və Pars etnosları qarşı-qarşıya qoyulur və bir-birinə düşmən etnoslar kimi göstərilir. Herodot yazır ki, Midiya çarı Deyokun oğlu Fraorta parsların üstünə getmiş və düşmənini özünə tabe etmişdir[57]. Həmin məlumatda Herodot yazır ki, Midiya çarı Fraorta atası Deyokdan sonra təkcə midiyalılar üzərində hakimiyyətlə kifayətlənmədi və farsların üstünə hücum edərək onları tabe etdi. Bu iki xalqa (madaylar və farslar müstəqil xalqlar kimi qeyd olunur) yiyələndikdən sonra çar Asiyanın başqa xalqlarının üstünə getdi[58].

Midiya tayfalarından biri olan maqlar sonuncu Midiya çarı Astiaqa demişlər: Əgər o (yəni, Maday dövləti) bu fars oğluna (Persia əyalətinin hakimi Kir nəzərdə tutulur) keçsə biz midiyalılar da qul olacayıq, farslar bizə yadellilər kimi alçaq nəzərlə baxacaqlar.[59]

Fars əyanlarından biri Qobriiy deyir: İndi farsların üzərində hökmdar midiyalı maqdır[60].

Herodot yazır ki, fars çarları öz bacılarına da evlənirlər[61]. Məsələn, fars çarı I Kambiz bacıları Roksana və Atossa ilə evlənmişdi. Herodot oradaca qeyd edir ki, bu farsların dini əqidəsindən irəli gəlir. Lakin Manna və Maday çarlarında bu adətə meyl heç bir mənbədə qeyd olunmur.[62] Ümumiyyətlə, türk xalqlarında qədimdən nikah ciddi ekzoqam idi.

Midiya əyanlarının sonradan farslar tərəfindən mənimsənilmiş paltar tipləri

Herodot yazır ki, midiyalıların farslardan fərqli öz paltar formaları var və farslar da bu paltarı onlardan qəbul etmişlər[63].

Herodot Pars çarı Kserksin Afinaya hücumundan danışarkən yazır ki, ordunun silahı Midiya silahlarıdır, fars yox[64]. Prof. Q. Qeybullayev isə vurğulayır ki, buradan aydın olur ki, farslar və midiyalılar silah növlərinə görə də fərqlənirdilər.[32]

Herodot yazır ki, Əhəmənilər dövlətində farslar vergilərdən azaddır[65], lakin məsələn, X satraplığa aid akbatanlılar (midiyalılar) və saklar ildə 450 talant vergi verirlər[66].

Herodot qeyd edir ki, farslar ölüləri quşlara və heyvanlara qoyurlar[67]. Bu adətin madaylarda olmaması onları arilərdən fərqləndirən xüsusiyyətlərdən biridir.[32]

Yunan müəllifi Ksenefont (er. əv. V əsr) yazır ki, farslar midiyalılardakı geyim, paltar və xalçalardan istifadə adirlər. Qeyd edilməlidir ki, xalça toxuculuğu mənşəcə qədim türklərə mənsubdur.[68] Altayda xalça qalıqları er. əv. I minilliyə aid kurqanlardan aşkar edilmişdir. Cənubi Azərbaycanda Təbriz xalçaları İran xalçası adı ilə məşhurdur.

Strabon yazır: "Deyildiyinə görə, midiyalılar ermənilərin və elə ondan əvvəl fars hökmdarlarının və adətlərinin baniləridir"[69]. Başqa yerdə həmin müəllif qeyd edir ki, farsların işğalı (yəni Midiyada hakimiyyəti ələ almaları) nəticəsində farsların adətləri ilə midiyalıların adətləri eynidir[70]. Daha sonra bu müəllif belə bir məlumat verir: "Ən cəsur adamın çar seçilməsi qədim Midiya adətidir"[70].Farslar və madaylar eyni etnosun hissələri olmamasını göstərən faktlardan biri də Strabonun farslarda dövləti idarə qaydalarının Midiya mənşəli olmasını qeyd etməsidir.[32]

Alban tarixçisi Musa Kalankatlı Yafətin nəslinin şəcərəsini verdikdə Yafətin oğlanları içərisində Qomer (yəni kimmerlər, dəqiqi qamərlər), Maday (madaylar), Maqoq (işkuzlar), Yavan, Tubal, Meşek, Tiras və Het adlarını[71] çəkir, lakin nə Ari, nə Pars adını göstərmir. Deyilənlərdən görünür ki, Maday etnik adını daşıyanlar Pars (Ari) etnik adını daşıyanlardan etnik mənsubiyyətcə fərqli idilər.[32] Əlbəttə, ümumi mənada Midiya dövlətində yaşayan İranmənşəli hər bir adam, o cümlədən fars da midiyalı idi, çünki Midiya ərazisində yaşayırdı.[72]

Toponimləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Midiya toponimləri

Midiya toponimlərinin çoxu er. əv. IX əsrin 80-ci illərindən er. əv. VII əsrdə Midiya dövlətinin yaranmasına qədər qonşu Assuriya çarlarının Manna və Midiya tayfalarının ərazilərinə vaxtaşırı qarətçi hərbi səfərləri haqqında yazdırdıqları salnamələrdə çəkilir. Semit mənşəli assur dilinin qrammatika qaydalarına uyğun surətdə yazıldıqlarına görə (məsələn, k, n, r, ş səslərinin qoşalaşdırılması, adların sonunda adlıq hal şəkilçisi kimi u səsinin əlavə edilməsi, v səsinin olmadığına görə onun m səsi ilə, ç və c səslərinin olmadığına görə onların s və z səsləri ilə verilməsi, adların sonlarındakı y səsinin düşümü və s.) toponimlərin yerli tələffüz formalarını dəqiq bərpa etmək çətin olmuşdur.

Midiya toponimlərinin çoxu Qərbi Avropanın bir sıra iranşünaslarının, Azərbaycanda İ. H. Əliyevin, Gürcüstanda Q. A. Melikişvilinin, Rusiyada İ. M. Dyakonovun və E. A. Qrantovskinin əsərlərində İran dilləri əsasında şərh olunmuşdur. Lakin sonrakı dövrlərdə aparılan hərtərəfli elmi tədqiqatlardan sonra mannalar və onların birbaşa etnik və mədəni varisi olan madayların türk mənşəli olması fikri irəli sürülmüşdür. İlk dəfə Y. B. Yusifov tərəfindən[73] söylənilmiş bu fikir daha sonra prof. Q. Qeybullayev tərəfindən[32] müdafiə olunmuşdur.

Manna və Midiyada er. əv. I minillikdə çəkilən toponimlərin bəziləri indiyədək az fonetik dəyişikliklərlə qalmaqdadır: Uşkaya – Üskiyə; Kullar – Kullar; Urimzan – Urmu; Kizilbunda – Qızılözən; Sanqi – Səhəng; Kundur – Qotur; Astabene – Üştibin, Uauş – Yaş və b.

Şəxs adları

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Təbriz xalçaçılıq məktəbinə məxsus "Azərbaycan" adlı xalçanın mərkəzində maday zadəganları təsvir edilmişdir
border=none Əsas məqalə: Madayların şəxs adları

Manna və Midiya dövlətləri yaranmazdan əvvəl onların ərazilərində xırda çarlıqlar mövcud idi. Er. əvvəl IX əsrdən başlayaraq Assur çarlarının bu ölkələrə qarşı qarətçi hərbi səfərləri barədəki salnamələrində çoxlu şəxs adları qeyd olunmuşdur. Midiyalıların İrandilli olması konsepsiyasına uyğun olaraq bir sıra Qərbi Avropa və rus tarixçiləri bu adların əksəriyyətini İran dilləri vasitəsilə izah etməyə çalışmışlar. Lakin sonradan aparılan araşdırmalar Midiya adlarının əsasən türkmənşəli olduğunu göstərmişdir. Maraqlıdır ki, Manna və Midiya adlarının bir hissəsi Şumer dili əsasında izah olunur. Bu heç də həmin xalqların sonrakı şumerlər olduğu demək olmasa da bəzi şumer allahlarının adlarının mannalı və midiyalı şəxs adlarında iştirak etməsi də faktdır.[74]

Q a u m a t a (er. əv. 519-cü il). Fars hakimiyyətinə qarşı üsyan qaldırılmış və çarlığı ələ almış midiyalı maqın adı. Bisutun qaya yazısının qədim farsca variatında Qaumata, babilcə variatında Qumata kimi qeyd olunmuşdur. Adın qədim farsca yazılışında həmin dilin qrammatik qanunlarına uyğun "u" səsi əlavə olunmalıdır. Məsələn, həmin qaya yazısında Midiya toponimləri olan Payşibat və Sakabat qalalarının adları Payşiyaubad və Sakayaubat kimi yazılmış və deməli, hər iki toponimdə "u" səsi artırılmışdır. Deməli, Qaumata kimi yazılmış ad əslində Qamata olmaqla türkcə qam – şaman, həkim, qabaqcadan xəbər verən, yozucu və ata – nəsildə və ailədə başçı sözlərindəndir. Ad şamanların başçısı , şaman ata mənasındadır.Adın bu etimologiyasını ilk dəfə prof. F.Cəlilov təklif etmişdir.[75] V əsrin erməni tarixçisi Moisey Xorenli I əsr hadisələrindən danışarkən Ermənistanda Paskam (yazılışı ermənicədir) şəxs adını çəkir[76]. Bu ad türkcədir, ona görə ki, həmin müəllif Paskamın nəslindən Türk (ermənicə yazılışda Tork) adlı şəxsi qeyd edir və onu kobud cizgili, hündür boylu, yöndəmsiz, yastı burunlu, batıq gözlü, dəhşətli baxışlı, nəhəng bədənli, və qüvvətli kimi xarakterizə edir. Bu da monqoloid irqə mənsub adamın xarici görünüşünün təsviridir. Ona görə Paskam türkcə Baş qam mənasını verir. Hunlarda Eşkam (Dost qam), Krımda Bospor çarlığında er.əv. III əsrdə üsyan qaldırmış skif Samvak (yazılışı qədim yununcadır, türkcə kam, qam – şaman və bak – bəy, tayfa başçısı sözlərindən; azərbaycanlılarda Qambay şəxs adı bu sıraya aid edilə bilməz, çünki mənşəcə himayəçi, hami, müdafiəçi mənalarında monqollarda Qombo şəxs adının fonetik formasıdır), Kitabi Dədə Qorqudda Qamxan, orta əsrlərdə Türkmənistanda sufi şeyx Seyid- Ata[77] şəxs adları ilə muqayisə olunur.

Herodotun əsərində Midiya yer və şəxs adlarının hamısı təhrifə uğramış formalardadır. Herodot yazır ki, onun məlumatçıları (informantları) farslar olmuşlar.[78]. Deməli, farsca olmayan adlar fars dilinə uyğunlaşdırılmış şəkildə tələffüz olunmalı, Herodot isə farsın tələffüzündə eşitdiyi adları yunan dilinə uyğun tərzdə yazmalı idi.

D e y o k (er. əv. VIII əsr) Asur mənbəyində Dayaukku. Asur dilində "k" səsi qoşalaşdırılmışdır. Əsl forması Dayauk olmuşdur. İ. M. Dyakonov bu adın qədim farsca dahuyi – ölkə, tayfa ittifaqi (fars dilində dəh – kənd sözünün qədim forması) və -k şəkilçisindən ibarət olduğunu yazmışdır[79], lakin düşünməmişdir ki, ölkə, tayfa ittifaqı sözü heç vaxt şəxs adına çevrilə bilməz. Ad şumercə da – (Allahın) qərarı ilə və uku – övlad, varis (qədim türkcədə də uk – varis, oğul, nəsil[80] sözlərindən ibarətdir. Ad Allahın qərarı ilə doğulmuş övlad mənasındadır.[74]

K i a k s a r Midiya çarı (er. əv. 625-584). Kiaksar Manna və Midiya ərazisinə arasıkəsilməz basqınlar və qarətçi – hərbi səfərlər keçirmiş təcavüzkar Assur çarlığına son qoymuş şəxsdir. Kiaksar şəxs adının əsl formasını bərpa etmək çətinlik yaratmışdır. Herodot fars məlumatçısından eşitdiyi adı qədim yunan dilinə uyğun surətdə yazmışdır. Er.əv. 519-cü ilə aid Bisutun qaya yazısında bu ad Huvaxştra Asur mənbələrində bir neçə midiyalının adında satar komponenti nəzərə çarpır: Satarpay, Satarpanu, Sataret və b. Ona görə də Kuvaksatar şəxs adındakı satar komponentinin türkcə şat – vəliəhd, şahzadə və ər – kişi, igid, döyüşçü sözlərindən ibarət olduğunu güman edilir . XVIII əsrdə Xivə xanlığının aid arxiv sənədlərində qaraqalpaqlarda 9 nəfər Sadır şəxs adı çəkilir[81]. İ.M.Dyakonov və E.A.Qrantovski adlarda satar sözünü qədim fars mənşəli hşatra – hakimiyyət sözünün asurca yazılışı sayır[82] və bunun əsasında Maday etnosunun Ari mənşəli (fars mənşəli) olduğunu yazırlar. Lakin yuxarıda deyilənlər bu fikrin yanlış olduğunu göstərmişdir.[74] Orta Asiyada sak çarlarından biri Saksatar (bu adı er.əvvəl II əsr müəllifi Polien çəkir) şəxs adı məlumdur. Adın birinci komponenti Şərqi hun xaqanı Metenin oğlu Kiek (yazılışı çincədir, Kuyak, Kuvak kimi də oxuna bilər) və Çingiz xanın nəvəsi Quyuk xanın (1205- 1248) adlarında da vardır. Kiaksar (Huvaxştra) şəxs adının dəqiq mənasını müəyyən edilməmişdir. Əgər bu ad məhz Herodotun yazdığını kimi səslənmişsə, onu şumer dilində kiak – sevimli[83] sözündən və Sar (Şar) – Aşur allahının adından ibarət olduğunu və (allahı) sevimlidir mənasını verdiyini ehtimal etmək olar. Belə halda Kiaksar Midiyada teofor adlardandır.[74]

A s t i a q[84]. Midiyanın axırıncı çarı Astiaq madayların tarixində qara səhifə açmış şəxslərdəndir. Onun öz sərkərdəsi Harpaqa (əslində Arpaq) qarşı ədalətsiz münasibəti (oğlunu öldürüb ətini atasına yedizdirməsi) Harpaqın Astiaqa qarşı vuruşan fars ordusunun tərəfinə keçməsinə və bununla da Herodotun rəşadətli kişilər adlandırdığı[85] midiyalılardan hakimiyyətin farslara keçməsinə səbəb olmuşdur. Herodotun Astiaq kimi yazdığı ad er. əv. 519-cu ilə aid Bisütun qaya yazısının farsca versiyasında İştivequ, babilcə versiyasında İştimequ (bu dildə v səsi yox idi) formalarındadır[86]. İ. H. Əliyev bu adı Elam mənşəli saymış və elamca İştu allahının adının əks etdirdiyini yazmışdır[87]. Həqiqətən də Midiyada ondan əvvəl İşteluku və İştesuku şəxs adları məlumdur. Lakin o, adın ikinci hissəsini izah edə bilməmişdir. Qeyd edilməlidir ki, qaya yazısının farsca versiyasında da adın sonunda u səsinin yazılması göstərir ki, bu səs, adətən, asur dilində adların sonuna əlavə olunan u adlıq hal şəkilçisi deyil. Ehtimal ki, ad Elam mənşəli İştu allahının adından və şumercə be şəkilçisindən və gu – mənimdir sözlərindən ibarət olmaqla İştu (allahı) mənimdir mənasındadır. Bəlkə də Elam mənşəli İştu (yaxud hurritcə İştu parlaq) allahının adından, şumercə be – hökmdar, bəy, cənab və ku – mənimdir sözlərindən ibarətdir. Ad hökmdar İştu allahım mənasındadır.[88]

H a r p a q [89] Çar Astiaqın qohumu, Maday ordusunun komandanı. Adın əvvəlinə h səsi əlavə olunmuşdur. Şumercə ara, ərə – qul (məbəd təsərrüfatında işləri qul), ba – bağışlamaq və ku – qismət, pay sözlərindən ibarət teofor ad olub (Allah) qul payı bağışladı mənasındadır. Er. əv. 713-cü ilə aid asur mənbəyində çəkilən midiyalı Arbaku adının eynidir.[88]

M a z a r e s[90] Harpaqdan qabaq Midiya ordusunun komandanı[90] olmuş Midiyalı şəxsin adı. Şumercə mez – ər, kişi, və ere – qul sözlərindən ibarət olmaqla (Allahın qulu, kişisi) mənasındadır. Sondakı s yunan dilində əlavə olunmuş şəkilçidir.[88]

M a n d a n a Çar Kiaksarın qızının adı[91]. Şumercə Man – mən, da – (Allahın) qərarı ilə və Ana (Göy allahı) sözlərindən ibarət teofor addır. Mən Göy allahının qərarı ilə mənasındadır.[88]

A r t e m b e r[92]. Midiyalı bir zadəganın adıdır. Əksər tədqiqatçılar art komponentinə görə, İranmənşəli ad sayırlar. Ehtimal ki, hürritcə ardi – pay, qismət, pay, şumercə am – bu, budur və par – parladı, işıqlandı sözlərindən ibarət olmaqla teofor addır. Təxminən Bu (yəni doğulmuş körpə allah tərəfindən verilmiş) paylayan paydır mənasındadır.[88]

Manna və Midiyada şəxs adlarının çoxusu şumer mənşəlidir. Q.Qeybullayev qeyd edir ki, bunun səbəbini izah etmək çətindir. Müxtəlif mülahizələr irəli sürmək olar. Birincisi, çoxminillik qarşılıqlı əlaqələr nəticəsində şumerin teofor şəxs adları mannalara və madaylara da keçmişdir; Qeyd edilməlidir ki, bu adlar akkadlarda, elamlarda və urartulularda da bu və ya digər dərəcədə vardır. İkincisi, mannaların və madayların ulu əcdadları olan kutilər və lulubelər mənşəcə şumerlərlə eyni etnik kökə mənsubdur. Üçüncüsü, şumerlərin bir hissəsi mannaların və madayların əcdadlarına qarışmışdır. Ümumi nəticə budur ki, şumerlər, kutilər, lulubelər, nisbətən sonra gəlmiş kaslar və kaspilər türk mənşəli etnoslar idilər.[88]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Encyclopædia Britannica Online Media (ancient region, Iran) Arxivləşdirilib 2015-05-09 at the Wayback Machine
  2. ↑ Bruno Jacobs, "ACHAEMENID RULE IN Caucasus" in Encyclopædia Iranica. January 9, 2006. Excerpt: "Achaemenid rule in the Caucasus region was established, at the latest, in the course of the Scythian campaign of Darius I in 513-12 BCE. The Persian domination of the cis-Caucasian area (the northern side of the range) was brief, and archeological findings indicate that the Great Caucasus formed the northern border of the empire during most, if not all, of the Achaemenid period after Darius"
  3. ↑ Günəş ilahisi Şamaşın orakuluna siyasi işlər üzrə sorğular "[Madayların qoşunundan, Sa]pardayaların qoşunlarından, ya hansı bir ayrı [düşməndən] qaçıb, xilas olacaqlarmı? Sağ-salamat gəlib, salamat çatacaqlarını Assuriya torpağına?"... "Bit-Karide olan qoşunu ilə Madaylar ölkəsinə atlardan ibarət vergini yığmaq üçün girəndə, xilas olacaqlarmı [madayların qoşunundan], İşquzayla[rın qoşunundan, ya hansı bir ayrı düşmən qoşunundan....]?"... "Madaylıların şəhər başçısı Mamitiarş Assuriya çarı [Aşşuraheiddinaya qarşı] düşmənçilik edirmi, müsbət halda [əmrinlə və qərarınla...]?"
  4. ↑ Ninəvada yerləşən çar arxivindən Aşşuruşallimin məktubu "Urartu, Mannalılar ölkəsi, Madaylar ölkəsi (və) Hubuskinin müdafiə tikintiləri ətrafında təşkil edilmiş keşikçilik haqqında çarın, mənim hökmdarımın, yazdığı kimi: "Onlara əmr ver, gözlərinin arası ölçülüb. Keşikçiliyinizi unutmayın, qoy onların diqqəti ətraflardakı qaçqınlarda olsun."
  5. ↑ III Adad-nerari (e.ə. 810 – 782) Kalxudan (Nimrud) daş lövhə yazısı "Mən Gündoğan tərəfdəki Siluna dağından Namri, Ellipi, Xarxar, Araziaş, Mesu, Maday, Gizilbundanın hüdudlarına kimi, Munna, Parsua, Allabriya, Abdadanu ölkələrinə, bütün Nairiyə, uzaq olan Andiunu, bütün Badxu dağına -Böyük gündoğan dənizinə qədər olan ölkələrə qalib gələn."
  6. ↑ 1 2 III Tiqlatpalasar (TukuIti-apal-Eşarra, e.ə. 745-727) Salnamədən "...Hakimliyimin doqquzuncu ilində Aşşurun, mənim ağamın köməyi ilə Bit-Kapsi, Bit-Sanqibuti, Bit-Tazzakki, Maday, Bit-Zualzaş, Bit-Matti (və) Tupliaş ölkələrinə qarşı çıxış etdim. Bit-İştar, Kindi-Kanqi, Kindiqiasu, Kinqi-alkasiş, Kubuş-Hatidiş şəhərlərini, şölkəsini, Ahsipuna, Qirqira, Kihbazhati şəhərlərini ətraflarındakı məskənlərlə birlikdə zəbt etdim, onların qənimətini ələ keçirdim, sökdüm, dağıtdım, od vurdum."
  7. ↑ Kalxuda (Nimrud) tapılmış daş üzərindəki yazıdan "...Bit-Hamban, Sumurzu, Bit-Barrua, Bit-Zualzaş, Bit-Matti ölkələrini, TupliaĢlı Nikunun şəhərini, Til-Taranzay, Parsua, Bit-Kibsi ölkələrini və Güclu Madayların Zakruti şəhərinə kimi öz hakimiyyətimə tabe etdim. İki məmurumu onlara hakim qoydum. Bikni dağına kimi bütün Maday başçılarmdan vergilərini aldım."
  8. ↑ Kalxuda (Nimrud) tapılmış daş üzərindəki yazıdan "Bikni dağına kimi bütün dağ başçılarından vergilərini aldım. Öz məmurumu, Aşşur-Daninannini şərqə, güclü madaylara qarşı göndərdim. 0, 5000 at, adam, hesabsız mal-qara zəbt etdi."
  9. ↑ II Sarqon (Şarrumken, e.ə.721- 705) Dur-Şarrukin (Xorsabad) sarayının 2 və 5-ci zallarının divar yazılarından "Mən güclü madayalar ölkəsinin 28 başçısından vergi aldım və öz heykəlimi Kar-Şarrukində ucaltdım."
  10. ↑ II Sarqon (Şarrumken, e.ə.721- 705) Dur-Şarrukin (Xorsabad) sarayının 2 və 5-ci zallarının divar yazılarından "...Hakimiyyətimin səkkizinci ilində mən Mannalılar ölkəsinə və Madaylar ölkəsinə yürüş etdim; Mannalılar ölkəsindən, Ellipidən və dağ məskənlərinin başçılarından bac aldım; Gizilbunda ölkəsinin məskən başçıları Zizi və Zaladan bac aldım; məndən öncə olan hökmdarlardan heç biri buradan bac almamışdı [ ]. Zikirtalı Mitatiyə qırğın törətdim, onun 3 möhkəmləndirilmiş şəhərini, ətraflarındakı 24 kəndlə birlikdə zəbt etdim və əsir apardım."
  11. ↑ Tang-i Var yazısı "...Elamlı Humbanikaşın (qoşununu) səpələyən, Ka[ral]lu ölkəsini, Şurda ölkəsini, Ki[şes]im şəhərini, Harhar şəhərini, Madaylar ölkəsini, Elli[pi] ölkəsini dağıdan" ... "Bütün Qutium ölkələrini, uzaq Madaylar ölkəsini, [....El]lipi ölkəsini, [Elam ölkəsinin] sərhədindəki Raşi ölkəsini..."
  12. ↑ V Şamşi-Adad (e.ə. 823 – 810) Kalxuda (Nimrud) tapılan daşüstü yazıdan "Mataylar ölkəsinə yürüş etdim. Aşşurun dəhşətli silahından və mənim güclu döyüşümün aramsız hücümündan qorxub, onlar öz məskənlərini tərk edib sıldırım dağlara qalxdılar. Mən onları izlədim."
  13. ↑ 1 2 Mannukı-Ninuanın məktubu "Mən [dedim onlara ne]cə ki çar, mənim hökmdarım mənə [yazm]ışdı: "Çar sizin şəhər başçınızı tutub [....] Mataylar onun haqda fikir [....] Zab[qaqa...]. Mən verəcəyəm sənə [....] qaytar onu [....] Mən [onlarla] danışandan sonra onl[ar dedilər]: "[....] çıxın Kulumandan [....] Asrukanunun və [...]-irin, Sikris şəhərindən [....]. Sülhə görə onlar öldürmədi məlumatçıları [... ]dan mənim yanıma."
  14. ↑ Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə), Bakı, 2007, I cild
  15. ↑ Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, məqalə "Midiyalılar"
  16. ↑ Z. Bünyadov, Y. Yusifov – Azərbaycan tarixi, Bakı, 2007
  17. ↑ 1 2 F. Cəlilov – Azər xalqı, II nəşri, Bakı, 2006
  18. ↑ "Encyclopædia Britannica, Azerbaijani". 2014-10-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-04-23.
  19. ↑ 1 2 3 Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1994, səh 65
  20. ↑ F. cəlilov – Azər xalqı, II nəşri, Bakı, 2006, səh 161 – "Hər hansı bir ərazidə formalaşan xalq əvvəllər həmin ərazidə yaşamış tayfaların birbaşa və ya dolayı xələfidir. Mada əhalisi istər türk olsun, istər qeyri-türk, bugünkü Azərbaycan türklərinin soykökünü təşkil edən tayfalardandır. Mada dövləti, onun etnik tərkibi və mədəniyəti Azərbaycan mədəniyyəti tarixinin müəyən mərhələsinin ayrılmaz parçasıdır. Ona görə də, Azərbaycan türklərinin islama qədərki tarixində müəyyən dövrü əhatə edən Mada layına biganəlik ən azı metodoloji baxımdan yanlış mövqedir."
  21. ↑ Əhməd Kəsrəvi. Namha şəhrha və dihhaye İran. Tehran 1937 (farsca), səh 27
  22. ↑ Əhməd Kəsrəvi. Namha şəhrha və dihhaye İran. Tehran 1937 (farsca)
  23. ↑ Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев, том 1. Баку, 1991, səh 270
  24. ↑ İ. M. Dyakonov – Midiya tarixi, Moskva-Leninqrad, səh 249
  25. ↑ John Curtis, British Museum, 2000, 2nd edition. pg 34: "They were an Indo-European people who, like the related Persians, spoke an Iranian language"
  26. ↑ Andrew Dalby, Dictionary of Languages: the definitive reference to more than 400 languages, Columbia University Press, 2004, pg 278
  27. ↑ Ian Shaw, Robert Jameson, A Dictionary of Archaeology, Blackwell Publishing, 1999
  28. ↑ Sabatino Moscati, Face of the Ancient Orient, Courier Dover Publications, Published 2001. pg 67
  29. ↑ Касумова С. Ю. Азербайджан в III—VII вв. Баку, 1992, səh 39- 40
  30. ↑ Q. Qeybullayev, Bakı, 1994
  31. ↑ Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1994
  32. ↑ 1 2 3 4 5 6 Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев, том 1. Баку, 1991
  33. ↑ Юсифов Ю. Б. Топонимы и этническая история древнего Азербайджапа. "Материалы конференции о проблемах Азербайджанского ономастики". Баку, 1986
  34. ↑ Алиев И. Г. Очерк истории Атропатены. Баку, 1989 , səh 22
  35. ↑ Алиев И. Г. Очерк истории Атропатены. Баку, 1989
  36. ↑ Касумова С. Ю. Азербайджан в III—VII вв. Баку, 1992, səh 181
  37. ↑ Əl Yəqubi, I, 34
  38. ↑ Миллер Б. В. К вопросу о языке населения Азербайджана до отюречения этой области. Уч. записки. ИЭНК, вып. I, М., 1930 , səh 208
  39. ↑ Azərbaycan ədəbi dili tarixi, 4 cilddə, I cild, Bakı, 2007, səh 214
  40. ↑ Caspian Sea, Terky, Derbent, Astracan. Arxivləşdirilib 2020-10-01 at the Wayback Machine davidrumsey.com
  41. ↑ Amélie Kuhrt, "The Persian Empire, Volume 1", Chp 2: Medes, Routledge, 2007. excerpt from pg 19: "The early history of the western Iranians (Medes and Persian) is a thorny problem..."
  42. ↑ Encyclopedia of Indo-European Culture or EIEC, edited by J. P. Mallory and Douglas Q. Adams, published in 1997 by Fitzroy Dearborn. pg 30: "..and the Medes (Iranians of what is now north-west Iran)"
  43. ↑ Gwendolyn Leick, Who's Who in the Ancient Near East, Routledge, Published 2001.
  44. ↑ John Prevas, Xenophon's March: Into the Lair of the Persian Lion, Da Capo Press, 2002.
  45. ↑ "Encyclopedia Britannica. Media". 2015-05-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-04-23.
  46. ↑ S. Qaşqay – Qədim Azərbaycan tarixi mixi yazılı mənbələrdə, Bakı, 32007, səh 67
  47. ↑ Alban tarixi, I kitab 2-ci fəsil
  48. ↑ Алиев И. Г. О проникновении на территорию Азербайджана ира-ноязычных племен в конце II—начале I тыс. до н. э. Известия АН Азерб. ССР. Серия истории, философии и права. 1987, № 2.
  49. ↑ Грантовский Э. А. Ранняя история иранских племен Передней Азии. М., 1970, səh 340
  50. ↑ Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев, том 1. Баку, 1991, səh 274.
  51. ↑ Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев, том 1. Баку, 1991, səh 252
  52. ↑ История Тувы. М., 1964, səh 201 – 215
  53. ↑ История Тувы. М., 1964, səh 242-243
  54. ↑ Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев, том 1. Баку, 1991, səh 168
  55. ↑ Алиев И. Г. История Мидии. Баку, 1960, səh 130
  56. ↑ Дьяконов И. М. История Мидии. М. — Л., 1956, səh 220
  57. ↑ Herodot, I, 101
  58. ↑ Herodot, I, 102
  59. ↑ Herodot, I, 114.
  60. ↑ Herodot, III, 73
  61. ↑ Herodot, III, 31
  62. ↑ В. И. Авдиев – История Древнего Востока, Москва, "Наука", 1989, стр. 486 – "Madalılar, mannalar, sak və albanlarda yaxın qohumla evlənmək qadağan olduğu halda, farslarda ata – qız, ana – oğul, qardaş – bacı ilə evlənməsi qəbahət hesab olunmurdu. Əhəməni sülaləsinin hakimiyyətinə düşmüş xalqlar, farsların bu adəti ilə qətiyyən uyuşmur, onlara nifrət bəsləyirdi. Əhəməni sülaləsi farslara qarşı nifrətin qarşısını almaq üçün Avestaya bu etnik əxlaqsızlığı qanuniləşdirmək üçün maddə əlavə etdilər."
  63. ↑ Herodot, III, 81
  64. ↑ Herodot, VII, 62
  65. ↑ Herodot, III, 97
  66. ↑ Herodot, III, 92
  67. ↑ Herodot, I, 140
  68. ↑ L. Kərimov – Azərbaycan xalçası, I cild, Bakı, 1961, səh 126
  69. ↑ Strabon, XII, 13, 9
  70. ↑ 1 2 Strabon, XI, 13, 11
  71. ↑ Alban tarixi, I kitab, 1-ci fəsil
  72. ↑ Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkülü tarixindən, Bakı, 1994, səh 64
  73. ↑ Юсифое Ю. Б. О некоторых компонентах неизвестного происхождения. V Всесоюзная сессия по Древнему Востоку. (Тезисы докла-дов). Тбилиси, 1971
  74. ↑ 1 2 3 4 Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, 1994
  75. ↑ Cəlilov F. A. Azərbaycan dilinin morfologiyası,Bakı 1988, səh 262
  76. ↑ История Армении Моисея Хоренского. Пер. Н. Эмина. М., 1893
  77. ↑ История Туркменской ССР, том 1, Ашхабад, 1955, səh 373
  78. ↑ Herodot, I, 95
  79. ↑ Дьяконов И. М. История Мидии. М. — Л., 1956, səh 178
  80. ↑ Севортян Э. В. Этимологический словаоь тюркских языков.. Том I, М., 1974; том II, М, 1978; том III, М., 1982, I, səh 582
  81. ↑ Документы архива хивинских ханов по истории и этнографии каракалпаков. М., 1967
  82. ↑ Дьяконов И. М. История Мидии. М. — Л., 1956
  83. ↑ Дьяконов И. М. Языки древней Передней Азии. М., 1967, səh 81
  84. ↑ Herodot, I, 153
  85. ↑ Herodot, I, 96
  86. ↑ Дьяконов И. М. История Мидии. М. — Л., 1956, 18
  87. ↑ Алиев И. Г. Мидия—древнейшее государство на территории Азер-байджана. "Очерки но древней истории Азербайджана". Баку, 1956, səh 78
  88. ↑ 1 2 3 4 5 6 Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən,Bakı, 1994
  89. ↑ Herodot, I, 162
  90. ↑ 1 2 Herodot, I, 137
  91. ↑ Herodot, I, 107
  92. ↑ Herodot, I, 114

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]