Buddist iqtisadiyyat

Buddist iqtisadiyyat — qismən Buddist inanclardan ilham alan bir sıra iqtisadi prinsiplərdir. Buddist iqtisadiyyat insanları inkişafını təmin etmək üçün işlərini görməyə təşviq edir.

Termin 1955-ci ildə ingilis iqtisadçı Ernst Fridrix Şumaxer tərəfindən Baş nazir U Nunun məsləhətçisi olaraq Birmada olarkən ortaya atılmış və Şumaxer və theravadanın davamçıları tərəfindən istifadə olunmağa başlanmışdır. 1966-cı ildə Schumacher ilk dəfə Buddist İqtisadiyyatını Asiyada nəşr etdirdi: Əl kitabı, daha sonra 1973-cü ildə yenidən nəşr olundu, Az Gözəldir: İnsanlar üçün vacib olan bir iqtisadiyyat.

Buddist iqtisadiyyat əzabları minimuma endirmək üçün Buddist prinsipə uyğundur. Macar tədqiqatçısı Laszlo Zsolnayinin dediyinə görə “Buddist iqtisadiyyat ruhu azad etməyə yönəlmişdir. Qərb iqtisadiyyatının (I) mənfəəti artırmaq, (II) istəyi inkişaf etdirmək, (III) inkişaf etməkdə olan bazarlar, (IV) dünyanın alətdən istifadəsi və (V) eqoist mənafelərin əsas prinsiplərinə meydan oxuyur. Buddist iqtisadiyyat (i) əzabları minimuma endirmək, (ii) istəkləri sadələşdirmək, (iii) şiddətdən çəkinmək, (iv) həqiqi yardım və (v) səxavət ”kimi alternativ prinsiplər təklif edir.” ^[1]. Buddist iqtisadçı üçün istehlak hədəf deyil, vasitədir, lakin həyat səviyyəsinin göstəricisi minimum istehlakla maksimum rifahdır, Qərb elmi isə optimal istehsal yolu ilə maksimum istehlaka yönəlmişdir ^[2]..

2007-ci ildə Buddist İqtisadiyyat Tədqiqat Platforması, dünyanın müxtəlif yerlərindən olan alimlərin bu mövzuda araşdırmalarını təqdim etdikləri ilk konfransını keçirdi^[3].

Ənənəvi iqtisadiyyatdan fərqli olaraq, Buddist iqtisadiyyat, məhsulların istehlakdan sonrakı mərhələlərini, meyllərin insan varlığının bir-biri ilə əlaqəli üç tərəfinə necə təsir etdiyini araşdıraraq araşdırır: şəxsiyyət, cəmiyyət və ətraf mühit. Məsələn, siqaret istehlakında bir artım olsaydı^[4], Buddist iqtisadçılar bu artımın ətraf mühitdəki çirklənmə səviyyələrini, siqaret çəkən və siqaret çəkənlərə təsirini və siqaretlə əlaqəli müxtəlif sağlamlıq təhlükələrini necə təsir etdiyini öyrənməyə çalışardılar. beləliklə iqtisadiyyatın etik tərəfini nəzərə almaq. Bunun etik tərəfi qismən gətirdiyi nəticələrə, qismən də ona gətirib çıxaran keyfiyyətlərə görə qiymətləndirilir^[5].

Buddist baxış üç funksiyanı işə aid edir: bir insanın öz qabiliyyətlərindən istifadə etməsini və inkişaf etdirməsini təmin etmək; ona başqa insanları ümumi işlərə cəlb edərək özünə hörmətsizlikdən qalib gəlmək imkanı vermək; və daha yaxşı bir mövcudluq üçün lazım olan mal və xidmətlər təklif etmək.

Ənənəvi iqtisadiyyatla Buddist iqtisadiyyat arasında bir sıra fərqlər var.

• Ənənəvi iqtisadiyyat şəxsi mənfəət üzərində dayanarkən, Buddist baxışlar mənlik anlayışını anatta ya da özünə deyil dəyişdirərək buna meydan oxuyur. Duyğumuz tərəfindən algılanan hər şeyin əslində "mən" və ya "mənim" olmadığını iddia etdiyini və bu səbəbdən insanların özlərini bu hissdən uzaqlaşdırmaları lazım olduğunu söyləyir. Buddist iqtisadçılar inanırlar ki, etik maraqlara əsaslanan fürsətçi bir yanaşma həmişə uğursuz olur. Buddist iqtisadçılara görə, səxavət qarşılıqlı qarşılıqlı münasibətlərin həyata keçirilə bilən iqtisadi bir modelidir, çünki insanlar verilənlərdən daha çox verərək hissləri (müsbət və ya mənfi) qarşılamağa meylli homines qarşılıqlı hərəkətlərdir ^[6].
• Ənənəvi iqtisadçılar mənfəət və fərdi qazancın artırılmasının vacibliyini vurğulayırlar, Budist iqtisadiyyatının əsas prinsipi isə bütün canlı və ya cansız varlıqlar üçün əziyyəti (itkini) minimuma endirməkdir. Buddist iqtisadçıların apardıqları araşdırmalar insanların itkilərə qazancdan daha həssas olduğunu göstərir və insanların daha çox birincini kəsməyə diqqət yetirmələri lazım olduğu qənaətinə gəldi. ^[6]
• İstək anlayışında bir fərq var. Ənənəvi iqtisadiyyat, insanların bu istəkləri təmin etmək üçün daha çox sərvət toplamağa çalışdıqları maddi sərvəti və istəyi təşviq edir. Əksinə, Budist iqtisadiyyatı insanın istəklərini sadələşdirməyə böyük əhəmiyyət verir. Budist iqtisadçılara görə qida, sığınacaq, geyim və dərman kimi əsas ehtiyaclardan əlavə digər maddi ehtiyaclar da minimuma endirilməlidir. Buddist iqtisadçılar deyirlər ki, insanlar mənasız istəklər güdərlərsə, ümumi rifah azalır; istək insan, yaşadığı cəmiyyət və bütövlükdə təbiət üçün daha az faydalı olacaqdır^[6].
• Bazara baxışlar da fərqlidir. Bir çox iqtisadçı bazarları maksimum dərəcədə doyma səviyyəsinə çatdırmağı müdafiə edərkən, Buddist iqtisadçılar şiddəti minimuma endirməyə çalışırlar. Ənənəvi iqtisadiyyat gələcək nəsillər və təbiət aləmi kimi “orijinal maraqlı tərəfləri” nəzərə almır, çünki onların səsləri alıcılıq qabiliyyəti baxımından əhəmiyyətli hesab edilmir. Kasıb və marjinal insanlar kimi digər maraqlı tərəflərin, alıcılıq qabiliyyətlərinin çatışmazlığı səbəbindən az təmsil olunduğunu və ən güclü payçıya üstünlük verildiyini düşünürlər. Buna görə də bazarın qərəzsiz deyil, həqiqətən iqtisadiyyatı təmsil etdiyinə inanırlar. Beləliklə, Buddist iqtisadçılar ahimsa və ya şiddətin olmamasını müdafiə edirlər. Ahimsa, insanları birbaşa özlərinə və ya başqalarına əzab verməyə səbəb olan bir şey etməkdən çəkindirir və onları iştirakçı həll yolları axtarmağa təşviq edir. İcma tərəfindən dəstəklənən kənd təsərrüfatı, cəmiyyətə əsaslanan iqtisadi fəaliyyətin belə bir nümunəsidir. Buddist iqtisadçılar inanırlar ki, cəmiyyət tərəfindən dəstəklənən əkinçilik inamı artırır, dəyərlərə əsaslanan cəmiyyətlərin qurulmasına kömək edir və insanları torpaq və qida mənbələrinə yaxınlaşdırır. Bu dözümlülüyə və şiddətə yol verilməməsi, müdafiə etdikləri müasir işin hakim konfiqurasiyalarının yenidən qurulmasını tələb edir. Bu, əsas məqsəd kimi mənfəətin artırılmasına yönəlmiş diqqətin azalmasına və kiçik miqyaslı, yerli uyğunlaşdırılmış, ümumi iqtisadi fəaliyyətlərin tətbiqinə yenidən diqqət yetirilməsinə gətirib çıxarır ^[6].
• Ənənəvi iqtisadçılar hər hansı bir obyektin dəyəri onun məhsula marjinal töhfəsi ilə təyin olunduqda, instrumental istifadəni maksimum dərəcədə artırmağa çalışırlar, buddist iqtisadçılar isə obyektin həqiqi dəyərinin tanınmadığına və əhəmiyyət verilmədiyinə inanırlar. Buddist iqtisadçılar alətlərin istifadəsini azaltmağa və rəhbərlik, həmkarları və işçilərinin etimadı ilə mükafatlandırılacaq qayğıkeş təşkilatlar yaratmağa çalışırlar^[6].
• Ənənəvi iqtisadçılar çox şeyin daha yaxşı və daha yaxşı olduğunu düşünməyə meyllidirlər, buddist iqtisadçılar isə azın gözəl, azın daha yaxşı olduğunu düşünürlər ^[6].
• Ənənəvi iqtisadiyyat ümumi milli məhsula, Buddist iqtisadiyyat isə ümumi milli xoşbəxtliyə əhəmiyyət verir^[7].

• Мантатов В. В., Доржигушаева О. В. Экономическая этика: буддизм и современность. Улан-Уде: Бурят. кн. изд-во. 1997.
• Уланов М. С., Бадмаев В. Н. Буддизм и хозяйственная культура Востока (социально-философский анализ). Элиста: Калмыцкий гос. ун-т им. Б. Б. Городовикова. 2017. ISBN 978-5-91458-235-4.
• Уланов М. С., Бадмаев В. Н. Буддийская этика и «дух капитализма» (о роли буддизма в социально-экономическом развитии и модернизации Японии) // Диалог со временем. 2018. — № 62. — С. 210—221.
• Уланов М. С., Уланова Г. В. Буддизм и этико-философские основы развития современных экономик (ЭКО). Новосибирск: АНО "Редакция журнала "ЭКО". 2012. 177–187.
• Уланов М. С., Уланова Г. В. Э. Ф. Шумахер и концепция буддийской экономики // Вестник Калмыцкого университета. — 2014. — № 3(23). — С. 108—112.
• Шумахер Э. Ф. Малое прекрасно. Экономика, в которой люди имеют значение. Социальная теория. М.: Изд. дом ВШЭ. Пер. с англ. и примеч. Д. О. Аронсона. 2012 [Small Is Beautiful: A Study of Economics As If People Mattered]. ISBN 978-5-7598-0822-0.
• Шумахер Э. Ф. Малое прекрасно: экономика для человека. Карта для заблудившихся (PDF). РСПИ. Пер. с англ. Л. и И. Шарашкиных. 2007 [Small Is Beautiful: A Study of Economics As If People Mattered. A Guide for the Perplexed].

• Шумахер, Э. Ф. Буддийская экономика
• Вонг, К. Буддийская экономическая мудрость Шиничи Иноу
• Савиных, С. Буддийская экономика Arxivləşdirilib 2018-04-25 at the Wayback Machine