Maltusçuluq

Maltusçuluq — əhalinin məskunlaşması nəzəriyyəsi; müəllifinin - ingilis iqtisadçısı və ruhanisi Maltusun adı ilə belə adlandırılmışdır. Sənaye çevrilişi və "çəpərləmələr"lə əlaqədar olaraq işsizliyin artması dövründə meydana gəlmişdir. Maltus sübut etməyə çalışırdı ki, zəhmətkeşlərin yoxsulluğu iqtisadiyyatla deyil, təbii şəraitlə bağlıdır. Onun çıxardığı qanuna görə, guya, əhali həndəsi silsilə ilə, dolanışıq vasitələrinin miqdarı isə ədədi silsilə ilə artır və nəticədə "əhalinin mütləq artımı" meydana çıxır.

Maltus

Maltusa görə əhalinin sayı və yaşayış vasitələrinin miqdarı arasındakı nisbət geniş kütləsinin tələf edən epidemiya, aclıq, müharibə və s. ilə tənzimlənməlidir. Markzim-leninizm klassikləri Maltusun mürtəcə mahiyyətini göstərmiş, onu burjuaziyanın proletariata qaşı elan etdiyi açıq müharibə adlandırmışlar. Onlar sübüt etmişlər ki, insan cəmiyyətində "əbədi təbii əhali qanunları" və " torpağın münbitliyinin azalması qanunu" yoxdur və ola da bilməz. Hər bir istehsal üsulunun özünəməxsus əhali qanunu var. Kapitalizim şəraitində nisbi əhali artıqlığı, yəni işsizlik hökm sürür, əhalinin təkrar istehsalı və "insanın törəyib artması şəraiti bilavasitə müxtəlif ictimai orqanizmlərin quruluşundan asılıdır."( Lenin V. İ., Əsər. tam külliyyatı, c. 1. səh. 500.) Yeni maltusçular Maltusun müddəalarını müasir şəraitə tətbiq etməyə çalışırlar; onlar iddia edirlər ki, inkişaf edən ölkələrdə əhalinin yüksək artım sürəti Maltusun fikirlərinin doğruluğunu sübut edir. Əslində isə bu ölkələrdə müasir demoqrafiq vəziyyət onların sosial-iqtisadi inkşaf səviyyəsindən, tibb elminin tərəqqisi nəticəsində ölüm hallarının xeyli azalmasından irəli gəlir. Bəzi müasir maltusçular əhali artımının dünyada mineral xammal və yeyinti ehtiyatlarının tükənməsinə səbəb olmasını, guya elmi-texniki tərəqqisinin ətraf mühitin pozulmasına səbəb ola biləcək fəlakətli nəticələrinə imkan yaratmasını sübut etməyə çalışır, ətraf mühiti şüurlu surətdə dəyişdirməkdə müasir cəmiyyəttin real imkanlarını nəzərə almırlar. Yeni Maltusun müddəaları burjua ideologiyasının mürtəce xarakterinə əyani sübutdur. Maltus zəhmətkeşlərin istismarına və milli azadlıq hərəkatına qarşı mübarizəni gücləndirməyə xidmət edir.[1]

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Maltusun nəzəri arqumenti

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1798-ci ildə Tomas Maltus “Əhali prinsipi haqqında esse” əsərində öz fərziyyəsini irəli sürdü.

O, iddia edirdi ki, insan əhalisi artmağa meylli olsa da, bir millətin xoşbəxtliyi qida istehsalında da eyni artımı tələb edir. “Bir ölkənin xoşbəxtliyi tamamilə yoxsulluğundan və ya zənginliyindən, gəncliyindən və ya yaşından, arıq və ya tam məskunlaşmasından deyil, onun artan sürətindən, dərəcəsindən asılıdır. ərzaq məhsullarının illik artımı qeyri-məhdud əhalinin illik artımına yaxınlaşır."

Bununla belə, əhalinin artımına meyl həm də təbii bolluq və çatışmazlıq dövrünə gətirib çıxarır:

Biz güman edəcəyik ki, hər hansı bir ölkədə yaşayış vasitələri onun sakinlərinin asan təminatına bərabərdir. Əhali ilə bağlı daimi səy... dolanışıq vasitələri çoxalmazdan əvvəl insanların sayını artırır. Buna görə də əvvəllər yeddi milyonu təmin edən ərzaq indi yeddi milyon yarım və ya səkkiz milyona bölünməlidir. Buna görə də yoxsullar daha pis yaşamalıdırlar və onların çoxu ağır sıxıntıya düşməlidir. İşçilərin sayı da bazardakı işin nisbətindən çox olduğundan, əməyin qiyməti azalmağa meyl etməlidir; ehtiyatların qiyməti isə eyni zamanda yüksəlməyə meyllidir. Buna görə də fəhlə əvvəlki kimi qazanmaq üçün daha çox çalışmalıdır. Bu sıxıntılı mövsümdə evlənməkdə ruh düşkünlüyü, ailə saxlamaqda çətinlik o qədər böyükdür ki, əhali ayaqdadır. Bu arada əməyin ucuzluğu, fəhlələrin çoxluğu və onların arasında artan sənayenin zəruriliyi əkinçiləri öz torpaqlarında daha çox işçi qüvvəsi işə götürməyə sövq edir; təzə torpağa çevirmək və artıq əkində olanı daha tam şəkildə gübrələmək və yaxşılaşdırmaq; Nəhayət, yaşayış vasitələri bizim yola çıxdığımız dövrdəki əhali ilə eyni nisbətdə olana qədər. İşçinin vəziyyəti yenidən dözüləcək dərəcədə rahat olduğu üçün əhaliyə qoyulan məhdudiyyətlər müəyyən dərəcədə yumşaldılır; və xoşbəxtliklə bağlı eyni retrograd və mütərəqqi hərəkətlər təkrarlanır.

— Thomas Malthus, 1798. An Esse on the Principle of Population, Fəsil II.

Qıtlıq təbiətin sonuncu, ən qorxulu sərvəti kimi görünür. Əhalinin gücü yerin insan üçün dolanışıq yaratmaq gücündən o qədər üstündür ki, vaxtından əvvəl ölüm bu və ya digər şəkildə bəşər övladını ziyarət etməlidir. Bəşəriyyətin əxlaqsızlıqları aktiv və bacarıqlı əhalini məhv edən nazirlərdir. Onlar böyük məhv ordusunun öncülləridir və çox vaxt qorxulu işi özləri bitirirlər. Ancaq bu qırğın müharibəsində uğursuzluğa düçar olsalar, xəstəlik mövsümləri, epidemiyalar, vəba və vəba dəhşətli sıra ilə irəliləyir və minlərlə və on minlərlə insanı süpürür. Müvəffəqiyyət hələ də yarımçıq qalarsa, arxada nəhəng qaçılmaz aclıq budaqları baş qaldırır və bir güclü zərbə ilə əhalini dünyanın qidası ilə bərabərləşdirir.

— Thomas Malthus, 1798. An Essay on the Principle of Population. VII fəsil, səh. 61[2]

Maltus həm sağlığında, həm də ondan sonra iqtisadçıların müqaviməti ilə üzləşdi. Bir neçə onillikdən sonra səsli tənqidçi Fridrix Engels idi.[3][4]

Erkən tarix

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Maltus hiss etdiyi problemləri ilk təsvir edən deyildi. Orijinal esse 18-ci əsrin sonunda yoxsulluğun mənşəyi ilə bağlı davam edən intellektual müzakirənin bir hissəsi idi. Əhali Prinsipi xüsusilə Uilyam Qodvin və Markiz de Kondorset kimi mütəfəkkirlərə və bəşəriyyətin mükəmməlliyinə inanan Maltusun öz atasına təkzib kimi yazılmışdır. Maltus, bəşəriyyətin çox sürətlə təkrar istehsal etmə qabiliyyətinə inanırdı ki, mükəmməlliyə çatmaq üçün səylər məhv edildi və müxtəlif problemlərə səbəb oldu.

Onun fəhlə sinfinin sürətlə çoxalma meylini tənqid etməsi və bunun kapitalistlər tərəfindən onların əməyinin istismarı deyil, onların yoxsulluğuna səbəb olduğuna inanması onun nəzəriyyəsinin geniş tənqidinə səbəb oldu.[5]

Maltusçular, Tori paternalizmi ilə səciyyələndirilən yoxsullara xeyriyyəçilik ideyalarını əbəs hesab edirdilər, çünki bunlar yalnız yoxsulların sayının artması ilə nəticələnəcəkdi , bu nəzəriyyələr 1834-cü il Yoxsullar Qanununa Dəyişiklik Aktı ilə örnəklənən Vhig iqtisadi ideyalarına çevrildi. Akt opponentlər tərəfindən “kasıbları mühacirət etməyə, daha aşağı maaşla işləməyə və daha qaba yeməklə yaşamağa məcbur etmək üçün hazırlanmış Maltus qanun layihəsi kimi təsvir edilmişdir"[6] ixtişaşlara və yandırmalara baxmayaraq, iş evlərinin tikintisinə təşəbbüs göstərdi.

Maltusçuların böyük qorxusu ondan ibarət idi ki, “ayrı-seçkilikdən kənar sədəqə” əhalinin yoxsulluq həddinə çatan artımına, asılı olanların bu artan ordusunu dəstəkləmək üçün dövlət cüzdanına qoyulan ödənişlərin artmasına və nəhayət, milli iflas fəlakətinə gətirib çıxaracaq. Baxmayaraq ki, sonradan Maltusçuluq ümumi həddindən artıq əhali problemi ilə eyniləşdirilsə də, ilkin Maltusçuların narahatlığı daha konkret olaraq, asılı yoxsullar tərəfindən həddindən artıq əhalinin qorxusu ilə bağlı idi..[7]

Maltusçuluğun tərəfdarlarından biri romançı Harriet Martineau idi və onun tanışları arasında Çarlz Darvin də var idi və Maltusun fikirləri Darvinin təkamül nəzəriyyəsinin yaranmasına əhəmiyyətli təsir göstərmişdir.[8] Darvin, populyasiyanın artımının nəticədə hər hansı bir mühitdə yaşaya biləcəkdən daha çox orqanizmə gətirib çıxaracağı fikrini heyran etdi və onu yaşamaq və çoxalma uğrunda mübarizədə nisbi üstünlüyə malik olan orqanizmlərin öz xüsusiyyətlərini insanlara ötürə biləcəklərini nəzəriyyə etməyə vadar etdi. gələcək nəsillər. Maltusçuluğun tərəfdarları öz növbəsində Darvinin fikirlərindən təsirləndilər, hər iki məktəb yevgenika sahəsinə təsir göstərməyə başladı. Henry Fairfield Osborn Jr. "yararsız" olanı aradan qaldıraraq Maltus fəlakətindən qaçmaq üçün "insani doğuşa nəzarət yolu ilə insani doğum seçimini" müdafiə etdi.

Müasir formula

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Oded Galor

Maltus nəzəriyyəsinin müasir formalaşdırılması Quamrul Əşrəf və Oded Qalor tərəfindən hazırlanmışdır.[9]Onların nəzəri strukturu belə deməyə əsas verir ki, nə qədər ki, yüksək gəlir reproduktiv uğura müsbət təsir edir və torpaq resurs istehsalında məhdudlaşdırıcı amildirsə, texnoloji tərəqqi adambaşına (adambaşına) gəlirə yalnız müvəqqəti təsir göstərir. Qısa müddətdə texnoloji tərəqqi adambaşına düşən gəliri artırsa da, texnoloji tərəqqinin yaratdığı resurs bolluğu əhalinin artımını təmin edəcək və nəticədə adambaşına düşən gəliri ilkin uzunmüddətli səviyyəyə qaytaracaq.

Nəzəriyyənin sınaqdan keçirilə bilən proqnozu ondan ibarətdir ki, Maltus dövründə texnoloji cəhətdən inkişaf etmiş iqtisadiyyatlar daha yüksək əhali sıxlığı ilə xarakterizə olunurdu, lakin onların adambaşına düşən gəlir səviyyəsi texnoloji cəhətdən geridə qalmış cəmiyyətlərin səviyyəsindən fərqlənmirdi.


İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. VI. Bakı. 1982. səh. 336.
  2. ↑ Oxford World's Classics reprint
  3. ↑ Engels, Friedrich. The Condition of the Working-Class in England in 1844. London: Swan Sonnenschein & Co. 1892. 2014-10-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-06-02. Engels wrote that poverty and poor living conditions in 1844 had largely disappeared.
  4. ↑ Fogel, Robert W. The Escape from Hunger and Premature Death, 1700–2100. London: Cambridge University Press. 2004. ISBN 978-0521808781.[səhifə göstərin]
  5. ↑ Neurath, Paul. From Malthus to the Club of Rome and Back. M.E. Sharpe. 1994. səh. 5. ISBN 978-1563244070. 2023-10-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-06-02 – Google Books vasitəsilə.
  6. ↑ Desmond, Adrian. The Politics of Evolution: Morphology, Medicine, and Reform in Radical London. University of Chicago Press. 1992. səh. 126. ISBN 978-0226143743 – Google Books vasitəsilə.
  7. ↑ ""Outcast London" and the late-Victorian Discovery of Poverty: Malthusianism and the New Poor Law". 21 June 2007 tarixində arxivləşdirilib.
  8. ↑ Wyhe, John van. "Charles Darwin: gentleman naturalist: A biographical sketch". 2006. 2020-01-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-06-02.
  9. ↑ Ashraf, Quamrul; Galor, Oded. "Dynamics and Stagnation in the Malthusian Epoch". American Economic Review. 101 (5). 2011: 2003–2041. doi:10.1257/aer.101.5.2003. PMC 4262154. PMID 25506082.