İqtisadi əsas cərəyan

İqtisadi əsas cərəyan (ing. mainstream — hakim cərəyan) və ya iqtisadi düşüncənin əsas axını — iqtisadçıların ümumiyyətlə onlardan başladığı, dünyada öyrədilən biliklər, nəzəriyyələr və iqtisadiyyat modelləri məcmusudur. "Ortodoksal iqtisadiyyat" olaraq da bilinən qeyri-adi iqtisadiyyatla fərqli məktəbləri və ya yalnız azlıqlı iqtisadçılar tərəfindən qəbul edilən yanaşmaları əhatə edən iqtisadiyyata qarşı qoymaq olar.

İqtisadi peşə ümumiyyətlə neoklasik iqtisadiyyatla[1] və neoklassik sintezlə əlaqələndirilir və XX əsrin ortalarından etibarən makroiqtisadiyyata Keynesian yanaşmasını da əhatə etmişdir[2].

Neoklassik iqtisadi nəzəriyyənin əsas konsepsiyası fərdlərin rasional subyektlər kimi, iqtisadi sistemin isə tarazlığa can atması kimi fikirləridir.

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İqtisadiyyat bir çox iqtisadi düşüncə məktəbi ilə həmişə fərqlənmişdir və fərqli məktəblər fərqli ölkələrdə və zamanla fərqli şöhrət qazanmışlar. "İqtisadi əsas axın" ifadəsinin hazırkı istifadəsi II Dünya Müharibəsindən sonrakı dövr üçün, xüsusən də ingilisdilli dünyada və daha az qlobal səviyyədə xarakterikdir.

Klassik iqtisadiyyatın inkişafından və yayılmasından əvvəl Avropada hakim məktəb merkantilizm idi, bu institusional məktəbdən daha çox əlaqəli fikirlər toplusu idi. XVIII əsrin sonunda şərti olaraq Adam Smitin "Millətlərin Sərvətinin Təbiəti və Səbəbləri haqqında Tədqiqat" adlanan müasir iqtisadiyyatın inkişafı ilə İngilis iqtisadiyyatı inkişaf etdi və indi klassik məktəb adlanan bölgədə üstünlük təşkil etməyə başladı. Xalqların zənginliyindən Böyük Depressiyaya qədər İngilis dilində danışan dünyada hakim məktəb klassik iqtisadiyyat idi və neoklassik iqtisadiyyat onun davamçısı idi.[3] Kontinental Avropada, Fransadakı Fiziokratların ilk işi, Almaniyadakı Tarixi İqtisadiyyat Məktəbinin sonrakı işləri kimi fərqli bir ənənə meydana gətirdi və XIX əsr boyunca İngilis iqtisadiyyatında, xüsusən müxaliflərin az istehlak nəzəriyyəsində mübahisələr yaşandı.

Böyük Depressiya və sonrakı İkinci Dünya Müharibəsi dövründə Sualtı İstehlak Məktəbinin işinə arxalanan Keynsçilik İqtisadiyyat Məktəbi çox diqqəti cəlb etdi və müasir iqtisadi axın, II Dünya Müharibəsindən sonra Keynesiya makroiqtisadi və neoklassik mikroiqtisadiyyatın qaynaşması olan neoklassik sintezdən qaynaqlandı.

Kontinental Avropada, əksinə, Keyns iqtisadiyyatı rədd edildi və Alman düşüncəsi, Qərbi Alman neoliberalizminin siyasi fəlsəfəsi Almaniyanın müharibədən sonrakı sosial yönümlü bazar iqtisadiyyatının intellektual təməlini təşkil edən Frayburq məktəbinin hakimiyyəti altında qaldı. Dünya əhalisinin əksəriyyətini təşkil edən inkişaf etməkdə olan ölkələrdə müxtəlif inkişaf iqtisadiyyatı məktəbləri böyük təsirə malikdir.

2007-ci ildən bəri, 2007–2008 maliyyə böhranı və sonrakı qlobal iqtisadi böhran iqtisadiyyatdakı bölünmələri açıq şəkildə ortaya qoydu və mübahisələrə təkan verdi.[4]

Termin

[redaktə | mənbəni redaktə et]

"İqtisadi əsas axın" ifadəsi XX əsrin sonunda tətbiq olundu. Con Meynard Keynsin (1936) və neoklasik iqtisadiyyatın (1860) "müasir əsas iqtisadiyyat" dakı oxları təsvir edən Şamaxı İqtisadiyyat Ağacının arxa üz qabığındakı Samuelson və Nordhausun[5] seminal iqtisadiyyat dərsliyinin 2001-ci il nəşrində çıxdı. "Neoklassik sintez" termininin özü də ilk dəfə Samuelsonun dərsliyinin 1955-ci il buraxılışında meydana çıxmışdır[5]. Günümüzdə neoklasik sintez və ortodoksal iqtisadiyyatın iki anlayışının eyni olub olmadığı müzakirə olunur.

ABŞ

[redaktə | mənbəni redaktə et]

ABŞ-də iqtisadçılar ümumiyyətlə məktəblərə bölünmürlər, lakin iki əsas müasir düşüncə məktəbi "duz və şirin su məktəbləri" ilə təmsil olunurlar. 1970-ci illərin əvvəllərində "şirin su iqtisadçıları" adlandırılanlar, makroiqtisadi tədqiqatlarda hakim olan konsensusa meydan oxudular. Onların yanaşmalarının əsas elementləri makroiqtisadiyyatın dinamik, kəmiyyət və qeyri-müəyyənlik qarşısında fərdlərin və qurumların necə qərar verəcəyinə əsaslanması idi.

Makroiqtisadiyyata bu kökündən yeni yanaşmanın bir çox tərəfdarı Karnegi Mellon Universiteti, Çikaqo Universiteti, Roçester Universiteti və Minnesota Universiteti ilə əlaqələndirildi. Pirsburq, Çikaqo, Roçester və Minneapolis Böyük Göllərə daha yaxın yerləşdiyinə görə onlara "şirin su məktəbi" deyirdilər. Uzun müddətdir davam edən konsensus, böyük ölçüdə ABŞ-nin Berkeley, Harvard, MIT, Pensilvaniya University, Prinston, Kolumbiya University, Staeford və Yel kimi şərq və qərb sahillərinə yaxın universitetlərdən və digər qurumlardan iqtisadçılar tərəfindən müdafiə olunurdu. Buna görə də onlara "duzlu su məktəbləri" deyirdilər. İqtisadçılar ümumiyyətlə özlərini müəyyən bir məktəbin üzvləri kimi tanımırlar, baxmayaraq ki, bəzən siyasi arenada təsnif edilirlər.

Miqyas

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İqtisadi əsas axın, digər iqtisadi məktəblərdən fərqli olaraq, müxtəlif meyarlarla, xüsusən fərziyyələri, metodları və mövzuları ilə müəyyən edilə bilər. Bununla yanaşı, əsas iqtisadiyyatın mutasiyası işığında bu fərqə meydan oxumaq da faydalıdır.

Fərziyyələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Uzun müddətdir bir çox qeyri-adi məktəb tərəfindən rədd edilməsinə baxmayaraq, bir çox əsas iqtisadi modelin əsasını təşkil edən bir neçə fərziyyə mövcud idi. Bunlara rasional seçim nəzəriyyəsinin neoklassik əsasları, təmsilçi agent və əksər hallarda rasional gözləntilər daxildir. Bununla birlikdə, günümüzdəki iqtisadi axının çox hissəsi, qüsurlu və asimmetrik məlumatlar, natamam bazarların məhdud rasionallığı, mükəmməl olmayan rəqabət və əməliyyat xərcləri kimi mürəkkəbləşdirən amillərin modellərə təsirinin öyrənilməsi ilə əlaqədardır.

Ortodoksal iqtisadi analiz üçün orijinal çıxış nöqtəsi fərd idi. Fərdlər və firmalar ümumiyyətlə ümumi bir hədəfə sahib olan vahidlər olaraq təyin olundular: rasional davranış yolu ilə maksimizasiya. Fərqlər yalnız belə idi:

  • maksimumlaşdırmanın müəyyən bir hədəfi (fərdlər faydanı maksimuma çatdırmağa çalışırlar və firmalar — mənfəət);
  • və maksimizasiya prosesi ilə üzləşən məhdudiyyətlər (fərdlər məhdud gəlir və ya əmtəə qiymətləri ilə, firmalar isə texnologiya və ya qaynaq mövcudluğu ilə məhdudlaşa bilər)[6].

Alfred Marşall kimi neoklasik iqtisadçılar bu (təsviri) nəzəri çərçivədən tez-tez iqtisadi sistemin problemlərini həll etmək üçün siyasi fəaliyyətdən istifadə edilməməsi barədə bir siyasi əmr çıxardılar (sistematik olmasa da). Bunun əvəzinə, qərar yuxarıda göstərilən hədəflərə müdaxilə və maksimumlaşdırma məhdudiyyətlərinə əsaslanmalıdır. Məhz bu kontekstdə iqtisadi kapitalizm öz əsasını tapır. Bununla birlikdə, mövcud iqtisadi əsas məqam bazar və hökumət uğursuzluğunun, həmçinin özəl və ictimai malların təsviri nəzəriyyələrini əhatə edir. Bu inkişaflar, hökumətin daha normativ baxımdan müdaxiləsinin arzuolunmazlığı və ya arzuolunmazlığı ilə bağlı bir sıra fikirlər təklif edir.

Metodlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əsas iqtisadiyyat eyni zamanda metodoloji cəhətdən əsas iqtisadçıların etmək istədikləri, hesablama, optimallaşdırma və müqayisəli statika da daxil olmaqla riyazi modellərin əsas dilinə uyğunluğu tələb edən bir iş olaraq təyin edilmişdir. Bu tərifə görə, ekonofizika, davranış iqtisadiyyatı və təkamül iqtisadiyyatı kimi tipik neoklassik fərziyyələrə uyğun fəaliyyət göstərmədikləri üçün ümumiyyətlə qeyri-adi sayılan düşüncə sahələri, əsas metodlardan istifadə edərək əsas cərəyana çəkildikdə əsas axın hesab edilə bilər[7]. Ceffri Hocson, təkamül iqtisadiyyatı və institusional iqtisadiyyatın yeni əsas axın ola biləcəyini düşündü[8].

Bundan əlavə, bəzi iqtisadi sahələrə həm ümumi iqtisadiyyat, həm də heterodoks iqtisadiyyatının elementləri daxildir: məsələn, Avstriya iqtisadiyyatı[9], institusional iqtisadiyyat, neyroiqtisadiyyat və qeyri-xətti mürəkkəblik nəzəriyyəsi[10]. Neoklasik iqtisadiyyatı bir başlanğıc nöqtəsi olaraq istifadə edə bilərlər. Ən azı bir institusionalist "neoklasik iqtisadiyyat artıq iqtisadi əsaslara hakim deyil" olduğunu iddia etdi[11].

Mövzular

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İqtisadiyyat əvvəlcə pul və sərvətlə əlaqəli bir sıra məsələləri həll edən bir intizam kimi formalaşmışdır. Lakin 1930-cu illərdə ümumi iqtisadiyyat insan qərarları elminə keçməyə başladı. 1931-ci ildə Layonel Robbins məşhur bir məqalə yazdı: "İqtisadiyyat insan davranışını alternativ tətbiqetmələrlə hədəflər və cüzi vasitələr arasındakı əlaqə olaraq araşdıran bir elmdir." Bu, ümumi iqtisadiyyatla digər fənlər və iqtisadiyyatı öyrənən məktəblər arasında sərhəd xətti çəkməyə imkan verdi.

Qərar vermə elmi kimi iqtisadiyyatın əsas yanaşması bu fənni əhatə dairəsini genişləndirmişdir. Hari Bekker kimi iqtisadçılar cinayət, ailə, hüquq, siyasət və din kimi uzaq görünən sahələri araşdırmağa başladılar. Bu genişlənməyə bəzən iqtisadi imperializm də deyilir[12].

Tənqid

[redaktə | mənbəni redaktə et]

2007–2008 maliyyə böhranından sonra həm iqtisadi nəzəriyyəçilər arasında, həm də geniş ictimaiyyət arasında qısa müddətli makroiqtisadiyyatın vəziyyəti və gələcəyi ilə bağlı bütün əsas iqtisadiyyata qarışan əhəmiyyətli bir qarşıdurma meydana gəldi[4][13][14]. Bəzi tənqidçilər, potensial perspektivli yanaşmaların əsas model nəşrlərdən kənarlaşdırıldığını iddia etdilər, çünki formal modelləşdirməyə uyğun problemlərə diqqət yetirildi[15][16].

Ümumiyyətlə Postkeynsçilik düşüncə məktəbinin bir hissəsi hesab edilən şartistlər, əsas nəzəriyyəni müasir etibarlı pul iqtisadiyyatının həqiqi mexanikasını təsvir etməkdə aciz kimi tənqid edirlər. Çartalizm iqtisadiyyatın müxtəlif sahələri ilə pulun hərəkəti üçün alternativ bir model üzərində dayanır. Şartalistlər borc bazarı, pul çarpanı və qənaət siyasəti kimi əsas nəzəriyyələri rədd edirlər.

Bəzi iqtisadçılar ekoloji iqtisadiyyat ruhunda düşünürlər ki, neoklasik rasionallıq, xəsislik və tarazlığın "Müqəddəs Üçlüyü" Müqəddəs Üçlük əvəzinə məqsədyönlü davranış, işıqlı eqoistlik və dayanıqlıq əsas məkanın əhatə dairəsini genişləndirir[10]. Ekoloji iqtisadiyyat ictimai mallar, təbii kapital və mənfi xarici təsirlər (ətraf mühitin çirklənməsi kimi) kimi davamlılıq məsələlərini həll edir[17].

İqtisadi konsepsiyaların enerji ilə əlaqəli nəzəriyyələri, enerji ehtiyaclarını hesablamaq kimi iqtisadi düşüncənin termodinamik konsepsiyaları ilə əlaqəli enerji iqtisadiyyatı çərçivəsində də mövcuddur[18]. Biyofiziki iqtisadiyyat bu sahəyə aiddir[17].

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ David Colander (2000). Complexity and History of Economic Thought, 35. Arxivləşdirilib 2020-02-15 at the Wayback Machine
  2. ↑ Olivier J. Blanchard (2008), "neoclassical synthesis, " The New Palgrave Dictionary of Economics, 2nd Edition. Abstract. Arxivləşdirilib 2017-07-28 at the Wayback Machine
  3. ↑ Ex post (International Monetary Economics, 1870–1960). 1990-02-23. 335–343.
  4. ↑ 1 2 chapter 2. The not so worldly philosophers Metaphysics,Newtonian Physics, and Classical Economics (The Wealth of Nature). New York Chichester, West Sussex: Columbia University Press. 2003-01-31. ISBN 978-0-231-50776-9.
  5. ↑ 1 2 Paul A. Samuelson, William D. Nordhaus. Közgazdaságtan. Akadémiai Kiadó. 2016. ISBN 978-963-05-9781-4.
  6. ↑ Sue Himmelweit. The Individual as Basic Unit of Analysis (Economics: An Anti-Text). London: Macmillan Education UK. 1977. 21–35. ISBN 978-0-333-21202-8, 978-1-349-15751-8.
  7. ↑ Colander, David C. The changing face of economics : conversations with cutting edge economists. Ann Arbor: University of Michigan Press. 2004. ISBN 978-0-472-02479-7, 0-472-02479-5, 1-282-44469-7, 978-1-282-44469-0, 9786612444692, 661244469X.
  8. ↑ Geoffrey M. Hodgson. Evolutionary and Institutional Economics as the New Mainstream?. 4 (Evolutionary and Institutional Economics Review). 2007-12. 7–25.
  9. ↑ Samuels, Warren J., 1933-. A companion to the history of economic thought. Malden, MA: Blackwell. 2003. ISBN 1-4051-2896-8, 978-1-4051-2896-4, 0-631-22573-0, 978-0-631-22573-7, 978-1-4051-6636-2, 1-4051-6636-3, 1-280-28463-3, 978-1-280-28463-2, 978-0-470-99905-9, 0-470-99905-5, 978-1-4051-6511-2, 1-4051-6511-1.
  10. ↑ 1 2 David Colander, Richard Holt, Barkley Rosser. The changing face of mainstream economics. 16 (Review of Political Economy). 2004-10. 485–499.
  11. ↑ John B. Davis. The turn in economics: neoclassical dominance to mainstream pluralism?. 2 (Journal of Institutional Economics). 2006-04. 1–20.
  12. ↑ E. P. Lazear. Economic Imperialism. 115 (The Quarterly Journal of Economics). 2000-02-01. 99–146.
  13. ↑ "New York Times New York City Poll, September 2003". ICPSR Data Holdings. 2004-04-21. 2020-03-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-04-27.
  14. ↑ Paul J. Thibault. Re-reading Saussure. 2013-01-11.
  15. ↑ Daniel A. Schiffman. Mainstream economics, heterodoxy and academic exclusion: a review essay. 20 (European Journal of Political Economy). 2004-11. 1079–1095.
  16. ↑ Tony Lawson. The nature of heterodox economics. 30 (Cambridge Journal of Economics). 2006-07-01. 483–505.
  17. ↑ 1 2 Cutler J. Cleveland. Editor-in-Chief (Encyclopedia of Energy). Elsevier. 2004. ii. ISBN 978-0-12-176480-7.
  18. ↑ I. Daniel Posen, Paulina Jaramillo, W. Michael Griffin. Uncertainty in the Life Cycle Greenhouse Gas Emissions from U.S. Production of Three Biobased Polymer Families. 50 (Environmental Science & Technology). 2016-03-04. 2846–2858.