Məhəmməd Sarıkərimli

Məhəmməd Sarıkərimli və ya Məhəmmədnuru Berköz (türk. Mehmet Nuri Berköz; 1889, Nuxa – 18 yanvar 1975, İstanbul) — əslən Şəkidən olan Osmanlı dövlətinin və Türkiyə Respublikasının zabiti, general-leytenant, tanınmış hərbi xadim və Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi iştirakçısı.[1][2][3]

Məhəmməd Sarıkərimli
türk. Mehmet Nuri Berköz
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi
Doğum yeri Şəki Rusiya imperiyası
Vəfat tarixi
Vəfat yeri Türkiyə Respublikası
Vətəndaşlığı Türkiyə Respublikası
Həyat yoldaşı Rəidə Berköz
Uşağı Beliğ Bərköz
Atası Hacı İlyas Sarıkərimli
Təhsili
  • Osmanlı Hərbi Məktəbi[d]
Hərbi fəaliyyəti
Mənsubiyyəti Türkiyə Silahlı Qüvvələri
Qoşun növü Quru Qoşunları
Xidmət illəri 1912-1951
Rütbəsi General-leytenant
Vəzifəsi Jandarma komandanı
Döyüşlər I Dünya müharibəsi
Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi
Təltifləri Müharibə medalı
Gümüş medal
Yararlılıq medalı
İstiqlaliyyət medalı
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatının ilk illəri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Məhəmməd Hacı İlyas oğlu Sarıkərimli 1889-cu ildə Şəkidə anadan olub.[4] İbtidai təhsilini Şəkidəki rus-tatar məktəbində almışdır. İbtidai təhsilini başa vurduqdan sonra atası Hacı İlyas Sarıkərimli XX əsrin əvvəllərində Osmanlı dövlətinə köçməyə qərar vermişdir. Ailənin Bursaya yerləşməsindən qısa müddət sonra Hacı İlyas Sarəkərimli vəfat etmişdir.[1]

Təhsili

[redaktə | mənbəni redaktə et]

O və qardaşı Bursaya yerləşdikdən sonra Bursadakı Hərbi liseyə qəbul olmuş, buradakı təhsillərini başa vurduqdan sonra Bursa Ali Hərbi Məktəbinə (bugünkü İşıqlar Hərbi Hava Qüvvələri Ali Məktəbi) qəbul olmuşdur. 1909-cu ildə buradakı təhsilini də başa vuraraq Osmanlı Hərb Akademiyasına qəbul olmuşdur. 1912-ci ildə buranı bitirərək leytenant rütbəsi ilə Osmanlı ordusu sıralarında hərbi xidmətə başlamışdır.[3]

Hərbi karyerası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Birinci Dünya müharibəsindən əvvəl

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1912-ci ilin mart ayında leytenant olaraq əvvəlcə Vanda XI Ordu korpusu, XXXIII tümən, 97-ci alay, I tabor, II bölüyün taqım komandanlığına təyin edilmiş, 1913-cü ilin aprelində isə Vandakı 52-ci alayın birinci bölüyünə təyin edilərək, gerilla döyüşü təşkil etməsi və rus ordusunun analiz edilməsi üçün qısa bir müddətlik Cənubi Azərbaycana göndərilmişdir.[5]

1913-cü ilin iyul ayında yenidən Osmanlı dövlətinə geri dönməsindən sonra baş leytenant rütbəsinə qaldırılmışdır.[6][6]

Birinci Dünya müharibəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1916-cı ilə qədər 33-cü tümən komandanı general Qalatalı Şövkətın əmr zabiti olaraq Sarıqamış əməliyyatına qatılmışdır. 11 iyul 1916-cı ildən 12 fevral 1917-ci il tarixinə qədər Ərzurumda II Qafqaz ordu korpusunun bütün cəbhə döyüşlərində iştirak etmişdir.

1917-ci ilin mart ayında İstanbulda Ənvər paşanın qərərgahında kəşfiyyat şöbəsinə (Təşkilati-məxsusa) təyin edilmişdir. Burada qısa bir müddət işlədikdən sonra gizli pasportla bir il Stokholm və Kopenhagendə, daha sonra da Peterburq və Moskvada kəşfiyyat tapşırıqlarında xidmət etmişdir.

Bu dövrlərdə türk hərbi əsirlərin rus müharibə əsirləri ilə dəyişilməsi üçün Xilali-əhmar (Qırmızı Aypara) Cəmiyyətinə üzv olaraq Sankt-Peterburqa göndərilmişdir. Bu heyətin rəhbəri isə türk siyasi düşüncə tarixinin görkəmli simalarından Yusif Akçura (əslən Kazan tatarı) olmuşdur. I Dünya müharibəsinin sonlarına yaxın mayor rütbəsinə qaldırılmışdır.[7]

Müharibədən sonra

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1918-ci ildə müharibənin bitməsindən sonra Türkiyəyə dönərək 24 oktyabr 1919-cu il tarixində Hərbi Akademiyaya girmişdir. Bir illik təhsildən sonra 18 may 1921-ci ildə Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsinə qatılmaq üçün Anadoluya keçmişdir.

Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İlk əvvəllər Baş Qərərgah Şərq İşləri müdirlüyünü, 1921-ci ilin noyabr ayından 1921-cü ilə qədər də Qərb cəbhəsi qərərgahında III şöbənin müdirliyini etmişdir. Bundan əlavə müharibə zamanı marşal Fevzi Çaxmaqın rus dili üzrə tərcüməçisi olaraq da xidmət etmişdir.

Türkiyə Respublikası zamanı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Müharibənin bitməsindən sonra 1921-cü ildə digər sinif yoldaşları ilə birlikdə Hərbi Akademiyadakı təhsilinə davam etmişdir. 1925-ci ildə akademiyanı bitirmişdir. Bundan sonra İzmir Mövqe Komandanlığının Kəşfiyyat şöbəsinin müdiri təyin edilmişdir. 1927-ci ildə Ankarada Milli Təhlükəsizlik Xidməti müdirliyinə təyin edilmişdir. 1929-cu ildə 189-cu Alayın II Tabor komandanlığını etmişdir. 30 avqust 1930-cu ildə polkovnik-leytenant rütbəsinə qaldırılmış və Baş Qərərgahın Kəşfiyyat şöbəsinin müdiri təyin edilmişdir.

Millətlər Cəmiyyətinin nizamnaməsinin VIII maddəsinə əsasən 2 fevral 1932-ci il tarixində Cenevrədə toplanan Silahsızlanma Konfransına dəvət edilən türk heyətinə Baş Qərərgah Rəisliyi tərəfindən hərbi ekspert olaraq qatılmışdır.[1]

30 avqust 1933-cü il tarixində polkovnik rütbəsinə qaldırılmışdır. 1933-cü ilin oktyabr ayında Cümhuriyyətin 10-cu ildönümü mərasimlərinə qatılan və aralarında marşal Kliment Voroşilov, marşal Semyon Budyonni, SSRİ xarici işlər nazirinin köməkçisi Lev Karaxan, SSRİ-nin Ankaradakı keçmiş səfiri Semyon Aralov, SSRİ təhsil naziri Bubnov, təhsil nazirinin köməkçisi Krijanovskinin yer aldığı Sovet heyətinə mehmandar olaraq təyin edilmişdir.

Nuri Bərköz (solda) K.Voroşilov və Mustafa Kamal Atatürk üçün tərçüməçilik edərkən, Ankara, 1933-cu il

1933-1935-ci illərdə Ehtiyat Zabit Məktəbi komandanlığına təyin edilmişdir. 1935-ci ildə Kiyev təlimlərinə dəvət edilən ordu generalı Fəxrəddin Altayın rəhb ərliyindəki hərbi heyətin qərərgah rəisi olmuşdur.

1936-cı ildə Moskvaya Türkiyənin hərbi ateşesi təyin edilmişdir. Burada bir il xidmət etdikdən sonra 1937-ci ildə Trabzon Piyada Alayının komandanlığına, 1938-ci ildə İstanbul Maltəpə Piyada Atıcılıq Məktəbinin komandanlığına, 30 avqust 1939-cu ildə də Sivasda və İslahiyədə briqada komandanlığına təyin edilmişdir.

1939-cu ilin 30 avqustunda briqada generalı rütbəsinə, 30 avqust 1941-ci ildə general-mayor rütbəsinə qaldırılmışdır. Bu müddət ərzində Şərqi Bəyaziddə 53-cü sərhəd qoşunlarının komandanlığını, 1943-cü ildə Bornovada 57-ci tümən komandanlığına, 1945-ci ildə İzmirdə 12-ci ordu korpusu komandanlığına təyin edilmişdir. 1946-cı ilin 30 avqust tarixində general-leytenant rütbəsinə qaldırılmışdır[8].

ABŞ Hərbi Nazirinin müavini Vilyam Draper, Xarici İşlər Nazirinin müavini Frank Visner və ABŞ Baş Qərargah Heyəti Planlar və Hərəkat şöbəsinin müdiri general-polkovnik Albert Redemayerlə müxtəlif görüşlərə qatılanlar arasında general Mahmud Bərköz və qardaşı general Mehmet Bərköz də vardı. 6 aprel 1949-da ABŞ-nin yüksək rütbəli hərbçilərinin Ankaraya ikinci səfəri zamanı Türkiyədə nümayəndə heyətini qarşılamağa general Mahmud Bərköz, və qardaşı general Mehmet Bərközə həvalə edilmişdir.[1]

1947-ci ildə Baş Qərərgah Rəisliyinin Əməliyyat Yarbaşqanlığına, 1949-cu ildə Jandarma Ümumi Komandanlığına təyin edilmişdir.

1950-ci ilin iyununda təqaüdə ayrılmışdır. Ancaq bir həftədən sonra, 13 iyunda o daha önəmli bir vəzifə olan olan Milli Təhlükəsizlik Təşkilatının Baş katibi təyin edilir. Mahmud Bərköz 6 sentyabr 1951-də bu vəzifədən öz istəyi ilə təqaüdə çıxır.[9]

Ailəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bu məşhur generalın həyat yoldaşı Türk ordusunun general olmuş Mustafa Kərəmin qızı Rəidə xanım idi. Həyat yoldaşı öz xatirələrində yazırdı[1]:

" Məhəmməd qeyri-adi insan idi. O yalnız savaşmaq ücün doğulmuşdu. Harada savaş var idisə Məhəmməd da orada idi. Amma uşaqlarını hərbçi kimi görmək istəmirdi Mahmud. "

Məhəmməd Bərközün oğlu Sina Bərköz dünya üzrə məşhur memar və professordur.

Məhəmməd Bərközün qardaşı oğlu Bəliğ Bərköz ABŞ-də yaşayıb. Professor Bəliğ Bərköz ABŞ-dəki türk dərnəklərinin ümumi başqanı olub. Türkiyə-ABŞ münasibətlərinin tənzimləməsində onun xidmətləri əvəzsiz olub. Kaliforniya Universitetinin professor olan Bəliğ bəy 2001-ci ildə vəfat edib.

Mahmud Sarıkərimlinin qardaşı oğlu Sina Bərköz məşhur memar və professordur.[10]

Şəxsiyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mükəmməl rusca ilə yanaşı Mahmud Sarıkərimli, fransızca və bir qədər də İsveç dilini bilmişdir. Tarix, rus ədəbiyyatı və türk dilləri ilə dərindən maraqlanmışdır. Türk dillərinə olan marağına görə Türk Dil Qurumu tərəfindən Eduard Pekarskinin Yakutca-Rusca lüğətinin türkcəyə tərcüməsi üçün yaradılan komitəyə dəvət edilmişdir. Ruscadan türkcəyə bir necə hərb elminə aid olan kitabı tərcümə etmişdir. Bundan əlavə hərb elminə və strategiyaya aid məqalələr yazmışdır.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 4 5 "Türkiyənin hərb tarixinə adını yazdırmış iki qardaş". 2019-09-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-10-29.
  2. ↑ "TMA GRADUATE GENERAL COMMANDERS OF GENDARMERIE". 2017-06-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-10-29.
  3. ↑ 1 2 "nuri berköz". 2023-08-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-10-29.
  4. ↑ Ədalət Tahirzadə, Orxan Cəbrayıl. Qurtuluş Savaşının azərbaycanlı zabitləri. Bakı: Çapar nəşriyyatı. 2022. səh. 29. ISBN 978-9952-5513-4-1.
  5. ↑ "Şəkililər osmanlı sarayında və Türkiyə ordusunda". 2021-12-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-10-29.
  6. ↑ 1 2 "Ədalət TAHİRZADƏ". 2021-12-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-10-29.
  7. ↑ "Ədalət Tahirzadə - III hissə". 2021-12-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-10-29.
  8. ↑ Abdulhamit Avşar. Türkiyənin İstiqlal müharibəsində Azərbaycan türkləri: Türkiyə arxiv sənədləri və mətbuatında: 1919-1922. Bakı: AzAtaM. 2007. səh. 42. 2022-06-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-12-29.
  9. ↑ "Ədalət Tahirzadə: "Türkiyə ordusunda əslən Şəkidən olan 3 general qulluq edib"". 2015-11-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-11-08.
  10. ↑ Sina Bərköz

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]