Qaraçöp xalçası

"Qaraçöp" xalçaları — Gəncə–Qazax tipli Qazax qrupuna daxil olan Azərbaycan xovlu xalçalarıdır.

Xalça
Qaraçöp
Qaraçöp xalçaları
Qaraçöp xalçaları
Xalça haqqında məlumatlar
Tam adı Qaraçöp xalçaları
Məktəbi Gəncə - Qazax tipi, Qazax qrupu
Növü Xovlu xalça
Ölkə Azərbaycan
Toxunması haqqında məlumatlar
Üslubu Qazax xalçaçılıq məktəbi[1]

Ümumi məlumat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Gəncə-Qazax tipinin Qazax qrupuna daxil olan bu xalçanın adı müasir Gürcüstan Respublikasının ərazisində, Qazax rayonundan 20 km şimal-qərbdə yerləşən bir neçə kəndin adı ilə bağlıdır. Etnik azərbaycanlıların məskunlaşdığı keçmiş Muğanlı rayonunda yerləşən Muğanlı, Ləmbəli, Tüllər, Qəmbəli, Düzəqrəm kəndləri ümumilikdə "Qaraçöp" adı ilə tanınırdı. Ümumiyyətlə, bu kəndlər, xüsusilə Ləmbəli, Muğanlı və Tüllər Qazax xalçaçılıq qrupunun əsas inkişaf mərkəzlərindəndir və Borçalı xalçaçılıq mərkəzi onlara bitişikdir. Burada toxunan xalçalar "Qarabirçək" adı ilə də tanınır.[2] V. Muradovun "Qazax-Borçalı bölgəsinin xalçaçıları" kitabında dərc olunan məlumatlara əsasən qeyd etmək olar ki, Qaraçöp xalçaları bu gün də Gürcüstan Respublikası ərazisində yerləşən və azərbaycanlıların məskunlaşdığı Bolnisi (Çörük Qəmərli), Marneuli (Sarvan) və Dmanisi (Başkeçid) rayonlarında toxunur.[3] "Qaraçöp" sözündə "qara" – Dədə Qorqud ağzında "böyük" deməkdi, "çöp" isə yerlilərin deyimində "yurd", "oba", "olacaq" mənasına gəlir"[4]

Bədii analiz

[redaktə | mənbəni redaktə et]
XIX əsrə aid Qaraçöp xalçası

XIX – XX əsrlərdə hazırlanmış "Qaraçöp" xalçalarının nümunələri bədii baxımdan sadədir. Nadir hallarda xüsusi sifarişlə istehsal olunan ən keyfiyyətli və yüksək kateqoriyalı xalçalara rast gəlmək olar. "Qaraçöp" xalçalarının ara sahəsini əhatə edən haşiyə zolaqları "Gəncə" və "Qazax" xalçalarının haşiyə zolaqları ilə eynidir. Yaşıl rəngli ara sahə daha çox "Qaraçöp" xalçaları üçün xarakterikdir.[5]

"Qaraçöp" xalçası orijinal və tanınan bədii kompozisiyaya malikdir. Onun kompozisiyası iki hissədən ibarətdir: ara sahə və haşiyə. Xalçanın ara sahəsinin yuxarı hissəsi mərkəzdən aşağı hissədə güzgü simmetriyasında təkrarlanır. Mərkəzdə bütün sahənin 1/3 hissəsini tutan bir böyük kvadrat formalı medalyon, onun daxilində isə zirehşəkilli ornament fonunda səkkizguşəli medalyon yerləşir. Onun mərkəzində kiçik səkkizguşəli medalyon var, ondan yuxarı və aşağıda – iki cüt qoç buynuzu kvadratda və buynuzşəkilli çıxıntıları dörd istiqamətə uzanan kvadratlar təsvir olunmuşdur. Ara sahənin yuxarı və aşağı hissələrində müxtəlif ölçülü bir neçə kvadrat təsvir edilmişdir. Ən böyük kvadratlar ara sahənin dörd küncündə yerləşir. Bir qayda olaraq, onların içərisində doqquz səkkizguşəli gül, xaricdə isə ədəbiyyatda qarmaqlı adlanan stilizə edilmiş buynuz təsvirləri vardır.[6]

Bu kvadratların arasında yerləşdirilən kvadratın içərisində stilizə edilmiş həyat ağacının təsviri var. Orta sahənin qalan hissəsi iki cüt qoç buynuzu şəklində ornamentlə doldurulmuşdur, həm ayrı, həm də kvadratın içərisində təsvir edilmiş. Haşiyə üç hissəyə bölünüb, mərkəzdə böyük orta (adətən ona ara və ya ana haşiyə deyilir) haşiyə, onun hər iki tərəfində isə kiçik haşiyələr var. Qaraçöp xalçalarında ara haşiyə bu xalça üçün xarakterik olan təkrar elementlərin birləşməsindən əldə edilən bir neçə növə malikdir. Ən tipik element mərkəzdə birləşdirilmiş dörd ox şəklindədir, həmçinin iki cüt qoç buynuzu və qarmaqlı romb ornamentlərlə birlikdə istifadə olunur. Eyni zamanda "məşəl" və ya "şamdanlı" adlı haşiyədən də istifadə olunur. Qaraçöp xalçasının ən səciyyəvi kiçik haşiyəsi "mollabaşı" haşiyəsidir, daha nadir haşiyə üçbucaqlı motivlə düzəldilmişdir, bəzən "meandr" haşiyəsinə də rast gəlinir. Bir qayda olaraq, bu xalçalarda əsas fiqurların düzülüşündə simmetriya, birləşmə boşluğunu dolduran elementlər arasında isə asimmetriya müşahidə edilir[7]

"Qaraçöp xalçaları"nın orta sahəsi əsasən xalçanın mərkəzində yerləşən böyük səkkizbucaqlı göldən ibarətdir. Xətləri qarmaqşəkilli çıxıntı sırası ilə tərtib edilmiş kiçik ölçülü analoji göllər isə orta sahənin künclərində yerləşir. Qarmaqşəkilli çıxıntılar mərkəzi göldə (medalyonda) daxili xətt boyunca keçdiyi halda, kiçik göllərdə (medalyonlarda) xarici xətt boyunca sıralanır. Ağ yerlikli daxili sahədə çox sayda kiçik ulduzabənzər naxışlar yerləşdirilmişdir.

Rəng xüsusiyyətləri: Qaraçöp xalçasının ara sahəsi əsasən yaşıl, qırmızı və açıq göy rənglərdə olur. Mərkəzi gölün içərisində yerləşən səkkizbucaqlı ornament, dörd küncündə yerləşən kvadrat göllər, eləcə də ara haşiyəsi adətən ağ yerlikdə olurlar.[8]

Semantik məna. Dördbucaqlı xalça dünyanın proyeksiyasıdır, burada mərkəz ən müqəddəs hissədir.[9] Buna görə də əsas semantik yükü xalçanın mərkəzi hissəsində yerləşən elementlər, eləcə də daha çox işlənən elementlər daşıyır. Bu xalça üçün səciyyəvi olan motivlər arasında iki birləşən qoç buynuzu, iki və ya dörd qarmaqlı romb, kvadrat, 9 səkkizguşəli ulduz şəklində ornamentləri göstərmək olar.

9 ədəd səkkizbucaqlı ulduz. Qaraçöp xalçasının dörd bucağında olan iri kvadrat göllərin içərisində həmişə 9 səkkizbucaqlı ulduz yerləşir. Xalçanın belə kompozisiyası, eyni zamanda göllərdə davamlı olaraq təkrarlanan ulduzların sayı bu faktı Qaraçöp xalçasının tipoloji xüsusiyyətlərinə aid etməyə imkan verir. Ulduzların sayı semantik yükü daşıdığı üçün doqquz rəqəminin mənasını nəzərdən keçirmək çox vacibdir[10] . Doqquz rəqəmi türk xalqlarında müqəddəs hesab olunur .[11]

Texniki xüsusiyyətlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Orta ölçülü "Qaraçöp xalçaları" daha çox istehsal olunurdu. Bu xalçaların ölçüsü əsas etibarilə çox da böyük olmur. "Qaraçöp xalçaları"da bir kvadrat desimetrdə ilmələrin sıxlığı 26x26 ilmədən 35x35 ilməyə qədər yerləşir. Bir kvadrat metrdə isə 68 min ilmədən 120 min ilməyə təsadüf edilir. "Qaraçöp xalçaları"nda xovun hündürlüyü 5–8 mm-dir.[12]

Xarici muzey və kolleksiyalarda

[redaktə | mənbəni redaktə et]

“Qaraçöp” xalçaları dünyanın bir çox muzeylərində də qorunub saxlanılır. Bu xalçalar Kanada Tekstil Muzeyində [13] - “Qazax”, Azərbaycan; Hindistanda Danny Mehranın Xalça Kolleksiyasında [14], Budapeşt Tətbiqi İncəsənət Muzeyində[15] - “Qazax”, “Qaraçöp”; İsveçrə Bazel muzeyində [16] ; İstanbul Vakıflar Xalı Muzeyində [17], Praqa Milli Qalereyasında [18] isə “Qaraçöp” adı ilə verilmişdir.

İstanbul Vakıflar Xalı Muzeyində qorunan E. 100 inv.№-li xalça kompozisiya baxımından Qazax xalça məktəbinin "Qaraçöp" çeşnisini xatırladan bu xalça XVIII əsrə aiddir. Ölçüsü 205x145 sm, toxuma texnikası gördəst olan bu xalça vaxtilə "Yeni Cami" məscidinin anbarından muzeyə təhvil verilmişdir. Saxlandığı muzeyin toplusunda şimali-şərqi Anadolu nümunəsi kimi təqdim olunsa da elə ilk baxışdan xalçanın mərkəzindəki həndəsi formalı göl onun məhz Qazax məktəbinin əsrlər boyu formalaşdırdığı klassik bədii ənənə əsasında toxunduğunu sübut edir. Xalçanın ara sahəsinin künclərində yerləşdirilmiş kiçik ölçülü dörd ağ yerlikli köməkçi göllər və hətta onların içərisində yerləşdirilmiş ulduzlar belə "Qaraçöp" xalçasının bədii ənənələrini özündə yaşadır.[19]

Xarici tədqiqatçıların əsərlərində

[redaktə | mənbəni redaktə et]

“Qaraçöp” xalçalarına müxtəlif illərdə dərc olunmuş xarici tədqiqatçıların əsərlərində də rast gəlinir. Qeyd edək ki, bu xalçalar daha çox “Qazax” və “Qaraçöp” adları altında qeyd edilmişdir. James F. Ballard [20] , Ali Hosain [21], Yetkin Şerare [22] , Walter B. Denny [23] kitablarında “Qazax”, Raoul Tschebull [24], George W. O Bannon [25], Enzo e Roberto Danon [26], Gordon Redford Walker [27], Mirco Cattai [28] və Walter B. Denny [29] kitablarında isə “Qaraçöp” adı ilə verilmişdir.


İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Nasirova S. Gəncə-Qazax xalçaları (ing.). 2002. P. 13.
  2. ↑ "Керимов Л. Азербайджанский ковёр. III том. 1983 s.153". 2023-09-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-09-01.
  3. ↑ "Muradov. V. Qazax-Borçalı bölgəsinin xalçaçıları. Bakı, 2014, s.156, 163, 168, 176, 191, 208, 210, 213, 215, 217, 222, 224, 225, 227, 228, 230, 244, 251, 255, 258, 262, 272, 274, 281". 2017-12-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-09-12.
  4. ↑ N. Əbdülrəhmanlı "Qaraçöp". "Dünya" nəşriyyatı. Bakı-1996. s.20
  5. ↑ "Керимов Л. Азербайджанский ковёр. III том. 1983 s.153". 2023-09-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-09-01.
  6. ↑ Керимов Л. Азербайджанский ковёр. I том. Баку-Ленинград: "Издательство Академии Наук Азербайджанской ССР, 1961, s.6, tab.50–59
  7. ↑ Галабекова С.Ш. Типология Азербайджанского ковра "Гарачёп". "Известия по Архитектуре и Искусству Азербайджана". 3, 2000, с. 34–36
  8. ↑ Галабекова С.Ш. Типология Азербайджанского ковра "Гарачёп". "Известия по Архитектуре и Искусству Азербайджана". 3, 2000, с. 36
  9. ↑ Галабекова С.Ш. "Четырехугольность ковра – как упорядоченная бесконечность мира", "Известия по Архитектуре и Искусству Азербайджана", 1, 2000, с.40–49; с.46.
  10. ↑ Галабекова С.Ш. Типология Азербайджанского ковра "Гарачёп". "Известия по Архитектуре и Искусству Азербайджана". 3, 2000, с. 38–39
  11. ↑ Türk Medeniyyeti tarihi Ziya Gökalp İstanbul, 1976, s150–152; Фадлун Эфенди "Двенадцать символов. Баку: "Гянджлик, 1998, с96–97.
  12. ↑ "Керимов Л. Азербайджанский ковёр. III том. 1983 s.153". 2023-09-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-09-01.
  13. ↑ "The Textile Museum of Canada". 2024-05-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-21.
  14. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2024-05-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-13.
  15. ↑ "Museum of Applied Arts Budapest". 2024-05-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-21.
  16. ↑ В.Г.Керимли. Тюрки в Грузии. Баку, «Текнур», 2011. 240 стр. s.219
  17. ↑ Rasim Əfəndiyev. Azərbaycan xalçalari dünya kolleksiyalarinda. 2010. s.166
  18. ↑ Klimtova Zdenka. Kavkazske koberce/Caucasian rugs. 22. Rijna 2006 – 28. Ledna 2007 / October 22, 2006 – January 28, 2007. National Gallery in Prague, 2006 p.44-45 (şəkil 10)
  19. ↑ Rasim Əfəndiyev. Azərbaycan xalçaları dünya kolleksiyalarında. 2010. s.166.
  20. ↑ Catalogue of Oriental Rugs in The Collection of James F. Ballard. 1924 p.171
  21. ↑ Ali Hosain “Oriental Carpets”. ACO DRUCK GMBH, Braunschweig, 1963, p.17
  22. ↑ Yetkin Şerare “Early Caucasian carpets in Turkey” II Volume, 1978, p.79-80
  23. ↑ Walter B Denny Oriental rugs. [New York]: Cooper-Hewitt Museum. USA, Library of Catalog Card Number: 78-62734, 1979, p.64
  24. ↑ Raoul Tschebull. Kazak rugs. Textile Museum Journal. Volume III, Number 2, December, 1971, p.3
  25. ↑ Oriental rugs the collector s guide George W. O Bannon. Quintet Publishing Limited London, 1994, p.30
  26. ↑ Collezione Textila. Catalogo a cura di Enzo e Roberto Danon. Tappeti Classici D`oriente. Dal XVI al XIX secolo. 1996, p.47
  27. ↑ Gordon Redford Walker “Oriental rugs: an introduction”, Prion, 1999, p.124
  28. ↑ Mirco Cattai. İtinerari3. IL MONDO DEİ KAZAK. Mohtashem. Tappeti Antichi Rari Pregiati. Mostra - Exhibition. 12-30 ottobre - October 2004, p. 29
  29. ↑ Walter B Denny Oriental rugs. [New York]: Cooper-Hewitt Museum. USA, Library of Catalog Card Number: 78-62734, 1979, p.64

Mənbə

[redaktə | mənbəni redaktə et]