Tıva Muxtar Sovet Sosialist Respublikası

Tıva Muxtar Sovet Sosialist Respublikası və ya TMSSR (tıva Тыва Автономнуг Совет Социалистиг Республика) — 10 oktyabr 1961-ci il — 28 avqust 1991-ci illərdə Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikası tərkibində mövcud olan türkdilli muxtar respublika. 10 oktyabr 1961-ci ildə Tıva Muxtar Vilayəti əsasında yaradılmışdır.[1] İnzibati mərkəzi və paytaxtı Kızıl şəhəri olmuşdur.[2] Ərazisi 170.5 min. km² təşkil etmişdir. Respublika cənubda Monqolustan, şərqdə Buryatiya ASSR, qərbdə Altay diyarı və şimalda Krasnoyarsk diyarı ilə həmsərhəd olmuşdur.[3] Tıva MSSR Sovet İttifaqına daxil olmasının 20-ci ildönümü münasibətilə 9 oktyabr 1964-cü ildə Lenin ordeni ilə, habelə SSRİ-nin 50 illiyini yubileyində 29 dekabr 1972-ci ildə "Xalqlar Dostluğu" ordeni ordeni ilə təltif edilmişdir. Tıva MSSR-də ən yüksək idarəetmə orqanı, beş illik müddətdə 130 millət vəkilindən ibarət Tıva MSSR Ali Soveti idi.[4][5]

muxtar respublika
Tıva Muxtar Sovet Sosialist Respublikası
tıva Тыва Автономнуг Совет Социалистиг Республика
Bayraq Gerb
Bayraq Gerb
Tıva Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının RSFSR xəritəsində yeri
Tıva Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının RSFSR xəritəsində yeri
← 
 →
Paytaxt Kızıl
Rəsmi dilləri tıva
rus
Ərazisi 170.5 min. km²

28 avqust 1991-ci ildə Avqust qiyamından sonra, Tıva MSSR adı respublikanın Ali Soveti tərəfindən dəyişdirilərək Tıva Respublikası adlandırılmışdır.[6]

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Tuva Respublikasının, əvvəllər Tuva Xalq Respublikasının xəritəsi.

Tıva Muxtar Sovet Sosialist Respublikası 9 oktyabr 1961-ci ildə RSFSR Ali Sovetinin Rəyasət Heyətinin fərmanı ilə Tuva Muxtar Vilayətinin əsasında yaradılmışdır.[7] Bu qərar oktyabrın 10-da SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti tərəfindən təsdiq olundu.[7] Dekabrın 8-də isə SSRİ Ali Soveti qərarı təsdiq etdi.[8]

12 dekabr 1990-cı ildə, yeddinci çağırış Tuva ASSR Ali Sovetinin (1990–1993) sessiyasında, Respublikanın Dövlət Suverenliyi haqqında Bəyannamə qəbul edildi. Bəyannamə ilə Tıva Respublikası elan edildi.[9][10]

24 May 1991-ci il tarixində RSFSR Xalq Deputatları yığıncağı Tıva MSSR-nın adında dəyişiklik edərək Tıva SSR-ə çevirdi.[11] RSFSR Konstitusiyasının 71-i maddəsində görə 28 Avqust 1991-ci ildə Tıva Ali Şurası respublikanın Tıva Respublikası adlandırılmasına qərar verdi.[12]

21 aprel 1992-ci ildə yeni ad Rusiya Xalq Deputatları Yığıncağı tərəfindən təsdiq edildi.[13]

İqtisadiyyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tuvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının iqtisadiyyatı əsasən əkinçilik və faydalı qazıntı hasilatı kimi iki əsas sahədən ibarət olub. Kənd təsərrüfatı əsas məhsulları buğda və arpa idi.[14] Həmçinin respublikada iri buynuzli maldarlıq və maralçılıq da kənd təsərrüfatının əsas sahələrindən olub. Yerli kənd təsərrüfatından fərqli olaraq, Tuva sənayesi böyük ölçüdə rus mühacir əməyi ilə təmin olunurdu.[15]

Etnik vəziyyət

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Rusları köçürülmə siyasəti və həm orta, həm də orta məktəbdən sonrakı təhsil sistemi 1990-cı illərdə demək olar ki, yalnız rus dilində aparılmasına baxmayaraq, tıvalılar Tıvada ən böyük etnik qrup olaraq qalmışdılar. Belə ki, 1990-cı ildə respublikanın təxminən 206.000 sakini tıvalı, 98.000 isə etnik rus idi.[16] Tıva Muxtar Sovet Sosialist Respublikası dövründə respublika ərazisində xeyli sayda islah-əmək koloniyaları və həbsxana düşərgəsi mövcud olmuşdur.[16]

1990-cı ildə respublikada azlıq ruslar ilə əksəriyyət tuvalılar arasında etnik toqquşmalar baş vermişdir. hərçənd Toomas Alataluya görə, bu münaqişə Rusiya mediası tərəfindən böyük ölçüdə şişirdilmişdir.[16] Bu narazılıqlar hökumətin yerli əhali ilə ruslar arasında qoyulan fərqlərdən irəli gəlmişdi. Belə ki, yerli köçəri maldarlar məcburi şəkildə övladlarının rus dilli internatlara qəbul edilməsi siyasətinə qarşı qalxmışdılar.[16]

1990-cı il Tıva Seçkiləri və 1991-ci il Rusiya Federal Seçkiləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Estoniya siyasətçisi və yazıçısı Toomas Alatalunun sözlərinə görə, etnik gərginliyə baxmayaraq, Tıva kiçik respublikada böyüyən güclü partokratiyanın dəstəklədiyi Sovet mühafizəkarlığının qalasına çevrilmışdi. 1990-cı il Tıva seçkiləri, Tıvanın SSRİ-yə qoşulmasından bu yana respublikada əsas rəhbər üç vəzifənin etnik tıvalılar tərəfindən tutulduğu ilk hadisə idi. 1991-ci il Rusiyada keçirilən prezident seçkilərində, Tıva çox səslə Kommunist Partiyasının namizədi Nikolay Rıjkova səs verən az sayda muxtar respublikadan biri oldu. Səslərin 65%-i Rıjkova, cəmisi 15%-i Boris Yeltsinə verilmişdi.[16] 1991-ci ildə tələbələr, gənclər təşkilatları və ziyalılar da daxil olmaqla demokratik qüvvələr koalisiyası 27 avqustda respublika rəhbərliyinin istefasını tələb edərək aclıq aksiyasına başladı. Avqustun 28-də o vaxt Ali Sovetin sədri olan Çimit-Dorju Ondarın istefa verdi və Kommunist Partiyasının bütün mülkiyyətini mənimsəyən yeni Parlament iclası çağrıldı.[17] Bu hərəkətlər Tıva Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının dağılmasına səbəb oldu. 31 mart 1992-ci il tarixində onun varisi olan Tıva Respublikası, Rusiya Federasiyasının qurucu üzvü oldu.

İnzibati bölgüsü

[redaktə | mənbəni redaktə et]
1962–1978-ci illərdə Tıva Respublikasının gerbi

Yarandığı dövrdə Tuva MSSR 11 inzibati vahiddən ibarət idi:

  • Bay-Taiqinski
  • Barun-Xemçikski
  • Dzun-Xemçikski
  • Kaa-Xem
  • Ovyurski
  • Piy-Xemski
  • Tandinski
  • Tes-Xemski
  • Tojhinski
  • Uluq-Xemski
  • Erzinski.
  • 1963-cü ilin əvvəlində Bay-Taiyinski və Erzinski rayonları ləğv edildi.
  • 1965-ci ilin yanvarında Bay-Taiqinski və Erzinski rayonları yenidən quruldu.
  • 9 sentyabr 1968-ci ildə Monqun-Taiqinski rayonu yaradıldı.
  • 11 fevral 1975-ci ildə Qızıl rayonu yaradıldı.
  • 25 aprel 1983-cü ildə Sut-Xol rayonu yaradıldı.
  • 1992-ci ildə Çaa-Xol rayonu və 1993-cü ildə Çedi-Xol rayonu yaradıldı.

Bu tərkibdə (16 rayon) Tıva Respublikası mövcudluğuna başladı.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Keesing's Contemporary Archives Volume 7, (October 1961) p. 18377
  2. ↑ Тыва́ / Самойлова Г.С., Горячко М.Д., Кызласов И.Л., Доржу З.Ю // Телевизионная башня — Улан-Батор. — М. : Большая российская энциклопедия, 2016. — С. 591–598. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004–2017, т. 32). — ISBN 978-5-85270-369-9.
  3. ↑ Mongush, Mergen. "The Annexation of Tannu‐Tuva and the Formation of the Tuva ASSR." Central Asian Survey 12, no. 1 (1993): 81–85. https://doi.org/10.1080/02634939308400802. p.81
  4. ↑ The Great Soviet Encyclopedia, 3rd Edition. S.v. "Tuva Autonomous Soviet Socialist Republic."
  5. ↑ ibid.
  6. ↑ "Государственные символы Тувы: история и современность. Национальный музей Республики Тыва". 2010-02-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-09-30.
  7. ↑ 1 2 Указ Президиума Верховного Совета СССР от 10 октября 1961 года "О преобразовании Тувинской автономной области в Тувинскую Автономную Советскую Социалистическую Республику" Arxivləşdirilib 2016-01-29 at the Wayback Machine // Правда коммунизма. 1961. № 123
  8. ↑ "Закон СССР от 8 декабря 1961 года "Об утверждении Указа Президиума Верховного Совета СССР "О преобразовании Тувинской автономной области в Тувинскую Автономную Советскую Социалистическую Республику" и о внесении изменений в статью 22 Конституции (Основного Закона) СССР"". 2014-03-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-16.
  9. ↑ "Тува-Онлайн: 16 лет назад тувинский парламент принял Декларацию о государственном суверенитете". 2007-09-08 tarixində arxivləşdirilib.
  10. ↑ "Принятие Декларации о государственном суверенитете Советской Республики Тува". 2020-02-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-16.
  11. ↑ "Закон РСФСР от 24 мая 1991 года № 1326-I "Об изменениях и дополнениях Конституции (Основного Закона) РСФСР"". 2018-01-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-16.
  12. ↑ "Государственные символы Тувы: история и современность. Национальный музей Республики Тыва". 2010-02-23 tarixində arxivləşdirilib.
  13. ↑ Закон Российской Федерации от 21 апреля 1992 года № 2708-I "Об изменениях и дополнениях Конституции (Основного Закона) Российской Советской Федеративной Социалистической Республики". Данный закон вступил в силу с момента опубликования в Российской газете 16 мая 1992 года.
  14. ↑ ibid.
  15. ↑ Alatalu, Toomas. "Tuva—A State Reawakens." Soviet Studies 44, no. 5 (1992): 881–95. https://doi.org/10.1080/09668139208412051. p.890
  16. ↑ 1 2 3 4 5 Ibid.890
  17. ↑ Ibid.893

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Лузянин С. Г. Россия - Монголия - Китай в первой половине XX века. Политические взаимоотношения в 1911-1946 гг. М.: «ОГНИ». 2003. ISBN 5-9548-0001-4.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]