Bəlx xanlığı

Bəlx xanlığı (özb. Balx xonligi / Балх хонлиги / بلخ خانلیگی) — 1850–1702-ci illərdə Cənubi Türkistan ərazisində mövcud olan özbək dövləti. Bəlx Buxara xanlığının (1526–1702) ən böyük inzibati vahidi olmuşdur. 1590-cı ildən başlayaraq, Bəlx valisi Buxara hökmdarının varisi olmuş və xan rütbəsi alaraq müstəqiliyini elan etmişdir. 1850-ci ildə Əfqanıstan Əmirliyi tərəfindən işğal edilmişdir. İlk xan Kistin Qara Sultan xan, son xan isə Rüstəş xan olmuşdur.

Xanlıq
Bəlx xanlığı
Bəlx xanlığı
←   → 1526 — 1850
Paytaxt	Bəlx
Dilləri	Özbək dili
Rəsmi dilləri	özbək
Dövlət dini	İslam
Əhalisi	özbəklər türkmənlər
İdarəetmə forması	monarxiya
Xan, Bəy
• 1526-1544	Kistin Qara Sultan

Bəlx xanlığının ən yüksək inkişaf dövrü Həştərxanilər sülaləsi nümayəndələri, xüsusilə Nadir Məhəmməd xan və Subxankuli xan zamanında olmuşdur.

Bəlx xanlığının paytaxtı eyniadlı şəhər — Həştərxanilərin hakimiyyəti altındakı ikinci siyasi mərkəz olan Bəlx idi.

Bəlx xanlığı Hissar vilayəti ilə Hinduquş dağları arasında, qərbdən şərqə Murqab çayı və Bədəxşan arasında şimaldan cənuba uzanan geniş bir ərazini tuturdu.^[1]

Bəlx xanlığının ərazisi arxeoloqlar tərəfindən kifayət qədər araşdırılmamışdır, bizə gəlmiş yazılı mənbələrin məlumatları isə çox azdır. Tarixi məlumatları Bəlxin əsas şəhərlərini və böyük yaşayış məntəqələrini lokallaşdırmağa, ərazisini və sərhədlərini təyin etməyə imkan verən yeganə yazılı mənbə Mahmud ibn Vəlinin — "Bəhr əl-əsrar" əsəridir. O, əsərində Bəlx xanlığının böyük bir ərazini, təxminən Yunan-Baktriya padşahlığı və Kuşan imperiyası ilə eyni ərazini əhatə etdiyini söyləyir.^[1]

XVII əsrdə Balx xanlığı Bamyan, Toxaristan, Bədəxşan, Çağaniyan, Xuttalyan və Bəlx kimi böyük vilayətlərdən ibarət idi.^[1]

Bəlx xanlığına bu iri şəhərlər daxil idi: Bəlx, Akça, Şibirğan, Andxud, Məymanə, Fəryab, Çeçektu, Katnam, Parvard, Derzab.^[1]

Şeybanilər və Həştərxanilərin dövründə Buxara xanlığından nominal asılılıqda olan yarı müstəqil Balx vilayəti, bir zamanlar Balx xanlığı, Bəlx krallığı, Bəlx dövləti kimi tanınmış və Mərkəzi Asiyanın tarixində nəzərəçarpacaq izlə yanaşı, həm də Şərqin qonşu ölkələri — İran, Əfqanıstan və Hindistanın tarixində mühüm təsir göstərmişdir.^[1]

XVI əsrin əvvəllərində Bəlx Teymurilər Xorasanının tərkibində idi. Bəlx valisi, Teymurilər sülaləsindən olan şahzadə — Bədi əl-Zaman Mirzə (1497–1506), köçəri özbəklərə qarşə uğursuz ittifaq yaratmaq cəhdindən sonra başqa yerlərə qoşun toplamaq bəhanəsi ilə aradan çıxdı. Gedərkən o, şəhərin müdafiəsini məsləhətçilərini və ən sadiq əmirlərini tabeliyinə verdiyi oğullarından birinə tapşırdı.^[2]

1503-cü ilin payızında Şeybani xan Bəlxi üç ay mühasirədə saxlasa da onu ala bilmədi. Nəhayət Şeybani xan ikinci cəhdindən və dörd aylıq mühasirədən sonra şəhər fəth edildi. Bəlx 1506-cı ildə Şeybanilər dövlətinə bitişik torpaqlarla birləşdirildi.^[2] Özbək xanı Bəlx vilayətini kiçik oğlu Xürrəmşah-sultana verdi. Lakin vilayət əvvəlllər mərkəzləşdirilməmişdi və hissələrə bölünürdü.^[3]

Mərv döyüşündə Səfəvilər özbək qoşunlarını məğlub etməsindən sonra, 1511-ci ildə Bəlxdə Səfəvilərin müvəqqəti hakimiyyəti quruldu. Lakin 1513-cü ildə Ubeydullah xanın rəhbərlik etdiyi Şeybani qoşunlarının Qızılbaşları ağır məğlubiyyətə uğratdığı Gicduvan döyüşündə səfəvilərin Bəlx valisi öldürüldü.^[2][1]

Səfəvilər dövründə Mavəraünnəhr ilə sərhəd olan Bəlx, Farab, Mayman, Şibirxan, Talikan, Andxoy şəhərləri daxil geniş bir bölgənin hərbi valisi qısa müddətə Səfəvi şahı I İsmayılın silahdaşı və köməkçisi Bayram xan Karmanlı (1511–1513) təyin edildi. Bu zaman Bəlx, Şibirxan və Andxud sakinləri Şeybani xanın əmisi oğlu Canıbey Sultan tərəfindən Amudəryanın sağ sahilinə köçürüldü.^[4]

1516-cı ilin mayında Bəlx vilayəti, Qarçistanda həzara-nikudaryalıların köçəri qəbilələrindən böyük qüvvələr toplamağı bacaran Badi əl-Zaman Mirzənin oğlu Timuri Məhəmməd Zaman və Orda-Şeyx tərəfindən tutuldu. İki ay yarımdan sonra Məhəmməd Zamanın hakimiyyəti, Bəlx vilayətində güc bölgüsü mövzusunda Əmir Orda-Şeyx ilə fikir ayrılıqları səbəbiylə kəsildi. Bu əsasda başlayan mübahisə silahlı qarşıdurmaya səbəb oldu və Məhəmməd Zaman Bəlxdən qovuldu.^[1]

Məsələni sülh yolu ilə həll etmək üçün bir neçə dəfə cəhd etdikdən və bir neçə toqquşmadan sonra Məhəmməd Zaman və Orda-Şeyx 1517-ci il martın 25-də görüşüb barışıq əldə etməyi bacardılar. Lakin həmin gün Orda-Şeyx Məhəmməd Zaman tərəfindən xəyanətdə günahlandırıldı. Sonuncunun əmri ilə Orda-Şeyxin başı kəsildi və tərəfdaşları qətl edildi. Bəlxdə qalan Orda-Şeyxin qardaşı Kavam bəy, baş verənləri öyrənərək, ordu ilə yenicə gəlmiş Baburun sərkərdəsi Zəfər bəyə şəhərin açarlarını təhvil verdi. Bu vəziyyətdə Məhəmməd Zaman itaət məktubu ilə adamını Babura göndərdi və başqa yerə getməyə məcbur oldu. Bir neçə gündən sonra Babur dörd minlik ordu ilə Kabildən Bəlxə yola düşdü və Məhəmməd Zamana məktub göndərdi. Babur Bəlxdakı hadisənin dövlətin mənafeyi ilə əlaqəli olduğunu yazmış və Bəlxi və ona tabe olan torpaqları təslim edildikdən dərhal sonra Məhəmməd Zamana qaytaracağını vəd etmişdi. Məhəmməd Zaman dərhal cavab məktubunu Babura göndərdi, burada yazılmışdı ki, indiki vaxtda əlahəzrətin hüzuruna gələ bilməyəcək və ona Bəlxi verib Kəbilə yola düşən kimi mütləq gələcəyəm. Məhəmməd Zaman, Orda-Şeyxin əmisi oğlu İmin bəylə ittifaq bağlamaq üçün uğursuz cəhddən sonra Qarçistana yola düşdü. Uzun müddət orada və digər dağlıq ərazilərdə gəzdi, lakin uğursuz şəkildə Bəlxə sahib çıxmağa çalışdı. Sonra Şiberqanda İmin bəy və İbrahim Çapukanın birləşmiş qüvvələri tərəfindən məğlub edildi. Onlara əsir düşdü və Kabula göndərildi. Xondəmirin yazdığına görə, Babur onun bütün pis əməllərini bağışladı, ətrafında ona yer verdi və iki ay sonra Bəlxə göndərdi. Məhəmməd Zaman burada 1523-cü ilin sentyabrına qədər Babura, sonra da I Şah İsmayılla tabe olaraq hökmranlıq etdi.^[1]

1523–1525-ci illərdə Bəlxdə və onun ətrafında olan bölgələrdə baş verən hadisələr haqqında çox az məlumat var. Mahmud ibn Vəlinin məktublarından aydın olur ki, 1523-cü ilin noyabrında Şeybani sultanları — Suyunxoca xan, Ubeydulla xan, Canıbek Sultan və başqalarının Herata yürüşü zamanı özbəkləri "duz və çörək"lə qarşılayan Qazi Salih adlı şəxs Bəlxə hakim idi. Tarixçi B. A. Əhmədovun mülahizələrinə görə Məhəmməd Zaman nominal olaraq hökmdar sayılırdı və əslində Baburun adından şəhəri Qazi Salih idarə edirdi.^[1]

Bəlx xanlığının əsası 2 iyul 1526-cı ildə Şeybani Kistin Kara-Sultan (1526–1544) tərəfindən qoyuldu. O zamandan bəri Bəlx əvvəlcə Şeybanilər, sonra isə onları əvəz edən Həştərxanilər dövlətinin bir hissəsi oldu. Zamanla Bəlx xanlığı əvvəlcə Toxaristan və Bədəxşanı, sonra isə indiki Mərkəzi Əfqanıstanın dağlıq bölgələri və Kaşkadarya vadisi və Qulyabı ələ keçirdi.^[1]

1526-cı ildə köçəri özbəklər qərbdəki Murqab çayından, şərqdə Kokça çayının mənsəbinə qədər və cənubda Əfqan Türkistanının bütün sahil Amudərya bölgələri üzərində nəzarəti qurmağı bacardılar. Kistin Kara-Sultanın mülkləri təxminən Surxab çayının orta axarı boyunca uzanırdı. O dövrdə Künduz və Talkan bölgələri hələ də Baburdan asılı idilər və onlarə nəzarət, Qəndəhar və Bədəxşan kimi, böyük vəsait və səylər hesabına həyata keçirilirdi.^[1] Babur bu barədə belə yazırdı:

... bu bölgələrin heç bir əhəmiyyətli faydası yoxdur. Əksinə, adı çəkilən torpaqların bir qismi [Bədəxşan, Künduz, Kabul və Qəndəhar] düşmənlərə yaxın idi və onlara əhəmiyyətli kömək göstərmək lazım olurdu.[5]

Kistin Kara-Sultanın hakimiyyətinin ilk illəri, o zaman Baburun Kabil mülkiyyətində olan Humayun və Bədəxşanın hakimi Süleyman Şahla mübarizədə keçdi. Humayunun sərhəd bəyləri tez-tez silahlı toqquşmalara səbəb olan Bəlx bölgələrini qarət edirdilər. 1529-cu ilin martında Humayun Amudəryanın sağ sahilini işğal etdi. Termiz hökmdarı Tursun Məhəmməd-Sultanla birləşərək Şeybanilər və Baburlar dövlətləri arasında müharibəyə səbəb ola biləcək Kubadianı tutdular.^[1]

Süleyman şah Bəlxi xüsusilə ciddi narahat edirdi. 1536-cı ilin avqust ayının ortalarında Bəlx torpaqlarını işğal etdi və eyni il 5 sentyabrda Bəlxin özünə sahib oldu. Kistin Kara-Sultan Amudəryanın sağ sahilinə çıxarıldı. Ancaq Süleyman Şah uzun müddət Bəlxdə qala bilmədi və iki-üç aydan sonra Kistin Kara-Sultan Ubeydulla xanın böyük köməkliyi ilə onu oradan qovdu. Acı bir dərs alan Kistin Kara-Sultan, Bəlx şəhər istehkamlarını bərpa etməyə başladı. O, 1539–1540-cı illərdə şəhərin daxili qalasını bərpa etdi. Tezliklə Kistin Kara-Sultanın mövqeyi o qədər güclü oldu ki, 1541-ci ilin yayında, Buxara xanı Ubeydulla xanın (17 mart 1540) ölümündən sonra Mavərənəhrdə yaranan siyasi qarışıqlıqdan istifadə edərək, hətta Burxan-Sultandan Buxaranı alır. Lakin məsələ barışıqla bitdi və Moğul xanımı özünə arvad götürərək Kistin Kara-Sultan torpaqlarına qayıdır.^[1]

Mənbələrə görə, Kistin Kara-Sultan dövründə Bəlxin özündə əhali və qoşunlar arasında iğtişaşlar baş verdi. Bu hadisə 1543–1544-cü illərdə baş vermişdir.^[1]

1544-cü il oktyabrın 8-də Kistin Kara-Sultanın ölümündən sonra, Bəlx torpaqlarında hakimiyyət kiçik oğlu və xələfi Qılınç Kara-Sultanın əlinə keçdi. O, təqribən iki il hakimiyyətdə oldu. Onun rəhbərliyində Süleyman şah 14 fevral 1545-ci ildə yenidən Bəlxi ələ keçirdi, lakin tezliklə oradan qovuldu.^[1]

13 aprel 1546-cı ildə Pirməhəmməd xan (1546–1567) Bəlxdə hakimiyyətə gəldi. Onun rəhbərliyi altında güclənən Şeybanidlər Bəlx xanlığı, Mavırrınıhr və Bədəxşanın siyasi həyatında belə böyük rol oynayırdı. Üstəlik, Bəlx xanlığı onun hakimiyyəti altında tam müstəqillik qazandı. Buxara xanı Əbdüləziz xan (1540–1550) onun müstəqilliyinə son qoymağa çalışaraq, Bəlxə qarşı böyük bir kampaniya hazırlamağa başladı. Lakin Bəlxə planlaşdırılan kampaniya həyata keçirilmədi və çox keçmədən Əbdüləziz xanın özü öldü (16 may 1550-ci il). Bacarıqsız və zəif iradəli Şeybani xanın nəvəsi Məhəmməd Yar-sultan Buxarada taxta oturdu. Elə həmin günlərdə Pirməhəmməd xan, Əbdüləziz xanın ölümü ilə əlaqədar başsağlığı vermək bəhanəsi ilə Buxaraya gəldi və 1550-ci il avqustun 18-də müxtəlif hiylələrlə ali hakimiyyəti ələ keçirdi.^[1]

Zadəganların çoxu və müsəlman ruhanilərin başçısı Pirməhəmməd xana dəstək vermədi. O, həm də hörmətli Xoca Məhəmməd İslamın dəstəyini də ala bilmədi. Pirməhəmməd xan daha sonra Buxara taxtına öz adamını — Şeybani Rüstəm Sultanın oğlu Özbək xanı kimi daha çox tanınan Umarqazi Sultanı oturtmağa çalışdı. Nüfuzlu əmirlər Özbək xanı taxta oturtmaq üçün Xoca Məhəmməd İslamdan Çingiz xanın Yasasına istinad edərək icazə istəyəndə o, onlara belə cavab verdi: "Dərvişlər Çingiz xanın qanunlarına tabe olmurlar, ancaq Allahın iradəsinə tabedirlər." İşan əmirlərinə Pirməhəmməd xanın Özbək xanı başqalarından daha böyük, qətiyyətli və cəsur olduğu üçün dəstəklədiyini xatırlatmaq üçün Xoca Məhəmməd İslam qəti şəkildə cavab verdi: "Əgər Özbək Sultanı Pirməhəmməd xan tərəfindən ucaldılırsa, Abdalla xan Allah tərəfindən ucaldılır."^[1]

Pirməhəmməd xan, təxminən bir il ali hökmdar olaraq Buxarada qaldı, lakin əmirlərin və işan Xoca Məhəmməd İslamın köməyini və dəstəyini almadı. 1551-ci ilin iyun-iyul aylarında hakimiyyəti yenidən Səmərqənddən geri çağırılan Məhəmməd Yar-sultana qaytararaq Buxaranı tərk etmək məcburiyyətində qaldı.^[1]

Mavərənnəhrdə (1551–1556) kəskin daxili qarşıdurma illərində Şeybani sultanlarının öz aralarında ali hakimiyyət uğrunda inadla mübarizə apardıqları zaman, Pirməhəmməd xan yaxın qohumlarını — Mavərənnəhrin ayrı bölgələrini idarə edən Canıbəy Sultanın oğul və nəvələrini güclü şəkildə dəstəklədi. Onların arasında ən aktiv və inadkarı gənc Abdulla xan və Özbək xanı idi. Pirməhəmməd xan yenə də ikincisini dəstəkləyirdi. Kaşan yaxınlığında II Abdulla xan ilə Burhan Sultan arasında qanlı döyüş başladıqda və Pirməhəmməd xan, II Abdulla xanın ordusunun üstün olduğu zaman Bəlx ordusunun başında ora gəldi. Burhan Sultan məğlub olaraq Buxaraya doğru çəkildi və II Abdulla xan ilə Pirməhəmməd xan bir araya gələrək Şeybanid Novruz Əhməd xan tərəfindən mühasirəyə alınan Keşə yürüş etdilər. Bundan xəbər tutan Novruz Əhməd xan mühasirəni qaldıraraq torpaqlarına çəkildi. Sonra Pirməhəmməd xanda Bəlxə getdi.^[1]

1554-cü ildə Noxruz Əhməd xan yenidən Mavərənnəhrə hücum etdi və Miyankal, Nessef və Keş bölgələrini Canıbey sultanın nəslindən aldı. Onlar Karşı şəhəri yaxınlığında gedən şiddətli döyüşdə məğlub oldular. 10 dekabr 1554-cü ildə Rüstəm xan öldürüldü. II Abdulla xan, Özbək xan, Xosrov Sultan, Dustum Sultan, İbadull Sultan Bəlxə, onları Andxud və Şeberqana göndərən Pirməhəmməd xanın yanına qaçdılar.^[1]

Bəlx tarixçisinin yazdığına görə, Pirməhəmməd xan qardaşlarının Qarşidəki məğlubiyyəti əvəzində Novruz Əhməd xandan və nəslindən intiqam almağa qərar verərək Mavərənnəhrə yola düşdü. Lakin 1555-ci il aprelin 15-də Miyankalada ərazisində Farrakində baş verən döyüşdə məğlub oldu.^[1]

Növbəti 1556-cı ilin baharına qədər II Abdulla xan Çeçektuda və Pirməhəmməd xanın ona ayırdığı Məymendə idi. Hafiz-i Tanış Buxarinin yazdığına görə Pirməhəmməd xan qardaşı oğluna diqqət göstərdi, silah və lazımlı hər şeylə kömək etdi.^[1]

24 sentyabr 1556-cı il axşamında Novruz Əhməd xan vəfat etdi. Bundan istifadə edən II Abdulla xan, Pirməhəmməd xanın, Buxara əmirlərinin və hər şeyə qadir olan Cübar Xocaların köməyi ilə bu dəfə nəhayət Buxaraya sahib çıxa bildi. 13 iyun 1557-ci il ikinci cümə günü Buxara cümə məscidində Pirməhəmməd xanın adına xütbə oxundu. 17–18 aprel 1561-ci ilin əvvəlinə qədər bütün özbəklərin ali xanı olaraq qaldı. Pirməhəmməd xanın adına xütbə oxunub sikkə zərb edilsə də, onun hakimiyyəti tamamilə formal idi. Bədəxşan hökmdarı Süleyman Şahın Bəlx torpaqları və daxili sərhədləri içərisində fəallaşması, oğlu Dinməhəmməd Sultan və Əmir Xudaydadın Şiberqanda üsyan etməsi səbəbiylə, əslində, 1557-ci ildən bəri burada hökmranlıq edən II Abdulla Bəlxdən ayrılıb Buxaraya köçə bilmədi.^[1]

Bəlx tarixçisinin məlumatına görə 1560-cı ilin iyul-avqust aylarında Pirməhəmməd xan, nəhəng ordu ilə Bəlxi işğal edən Süleyman şahla mübarizə aparmaq məcburiyyətində qaldı. Pirməhəmməd xan xahişlə Buxaraya qasid göndərdi. II Abdulla xan dərhal əmisinin köməyinə gəldi. Bu vaxt Süleyman şah, Bəlxin ətraf bölgələrini yaxşıca qarət edərək Saripul Şibirqanda möhkəmləndi.^[1]

Süleyman şah üzərində qələbədən ilham alan Pirməhəmməd, Toxaristanın Künduz və Talcan kimi əhəmiyyətli şəhərlərinə sahib çıxmağa qərar verdi və 5 sentyabr 1560-cı ildə ordu ilə oraya yürüş etdi. Mənbələr yürüşün necə bitməsi barədə susur. Əbu-əl-fəzl Əllamiyə görə, Süleyman şah Bədəxşanda müqavimət göstərə bilmədi və Aqraya Əkbər şahın yanına qaçdı. Ardınca bu ərazilər yenidən Bəlxə birləşdirildi.^[1]

1561-ci ildə Pirməhəməd xan ilə II Abdulla xan arasında son dəfə yollar ayrıldı. Onları aralarında nüfuz bölgələrinin bölünməsi barədə razılaşma olsa da, bu müqavilə qüvvəyə minmədi. Tədqicən güclənən II Abdulla əmisi Pirməhəməd xanı sıradan çıxardı.^[1] II Abdulla xan, Mavərənnəhrin birləşməsi uğrunda mübarizə ilə məşğul olmasına baxmayaraq, Bəlxin müstəqilliyini aradan qaldırmaq üçün bir plan hazırladı. Beləliklə, 1567-ci ilin payızında Mərvi ələ keçirmək məqsədilə ora döğru yola çıxdı. Mərv mühasirəyə alındı ​​və qanlı döyüşlər bir neçə gün davam etdi. Lakin Buxara qoşunları xanın əmri ilə Murqab çayı üzərindəki Sultan Bənd bəndinin dağıdılmasından sonra da şəhəri ala bilmədilər.^[1]

1570-ci ildə II Abdulla xan Özbək xanın da iştirak etdiyi Andxud və Şibirqana qarşı yürüşə başladı. Şəhər hökmdarı nayman Şahmuhəmməd sultan və atalik Candövlət bəy onlara inadla müqavimət göstərdilər. Ancaq düşmənin üstün qüvvələrinə müqavimət göstərə bilmədilər və zadəganlarla razılaşaraq Özbək xana qalanı təslim etdilər. Şeberqana getmək məcburiyyətində qalan II Abdullanı Özbək xanı şəhərə buraxmadı. Bununla belə Özbək xan onunla münasibətləri tamamilə korlamaq istəmədi, Andxudda etibarlı adamını qoyaraq oranı tərk etdi. Özü isə Şiberqan kəndindi Xoca Dukkada II Abdulla xana yetişdi. II Abdulla xan onu soyuq qarşıladı. Canından qorxaraq Özbək xan gecə ilə Bəlxə doğru hərəkət etdi və Dinmuhammad xanla birləşdi. Padşah Məhəmməd Sultan və ətrafı istehkamların gücünə ümid edərək müqavimət göstərməyə qərar verdiklərinə baxmayaraq, Şiberqan müqavimət göstərmədən II Abdulla xana təslim oldu. Şiberqan tutulduqdan sonra Buxara qoşunları Bəlxə doğru yola çıxdılar. Ancaq məsələ döyüşlə bitmədi və hər iki tərəf barışıq imzaladı. Barışıq imzalamağı II Abdulla xana Bəlx ruhanilərinin başçıları: Mola Məhəmməd Əmin Zahid və Seyid Mirim Şah inandırdılar.^[1]

Beləlikllə, 1573-cü ildə öz əmisi oğlu Din Məhəmmədin idarə etdiyi Bəlxi tabe edərək oğlu Əbdülmömini Bəlxin canişini təyin etdi.^[6] Bundan sonra II Abdulla xan 1574-cü ildə Şəhrisəbzi, Karşi və Hisarı, 1576-cı ildə isə Səmərqənd və Daşkəndi ələ keçirərək Şeybanilər dövlətinin əvvəlki əzəmət və qüdrətini bərpa etməyə nail oldu.^[6] Bəlxin ələ keçirilməsi Abdulla xanın Xorasan uğrunda mübarizəsində mühüm əhəmiyyətə malik dayaq məntəqəsi rolunu oynamağa şərait yaratdı. Şeybanilərdövətinin gücləndiyi ərəfədə Səfəvilər dövlətinin daxili çəkişmələr nəticəsində zəifləməsi də özbəklərin Xorasan uğrunda mübarizəyə yenidən başlamasına təkan verən səbəblərdən biri oldu. Abdulla xan 1598-ci ildə Səmərqənddə vəfat etdi.^[7].

Şeybanilər sülaləsindən olan aşağıdakı nümayəndələr, Buxara xanlığının Bəlx mülklərinin sultanı və ya valisi olaraq təyin edildilər: Xürrəmşah Sultan (1506–1511), Kistin Kara-Sultan (1526–1544), Kılıç Kara-Sultan (1544–1545), Pirməhəmməd xan (1546–1566), Din Məhəmməd Sultan (1566–1573), Əbdülmömin xan Şeybani (1582–1590).^[2][8]

1590-cı ildə Əbdülmömin xan atası II Abdulla xandan sonra Buxara xanlığının xanı vəzifəsinə varis elan edildi və eyni zamanda fəxri xan adına layiq görüldü. O, II Abdulla xan Şeybaninin yeganə oğlu idi. Atasının sağlığında müstəqil siyasət yürüdür, hətta öz adından sikkə belə zərb etdirmişdi.^[2][8] Lakin atasına qarşı qiyam qaldıraraq hakimiyyəti ələ alan Əbdülmömin xan 1598-ci il iyunun 28-də özbək sərkərdələri tərəfindən qətl edildi və Şeybanilər sülaləsi başsız qaldı.^[9]

1599-cu ildə Şeybanilər hakimiyyətinin süqutundan sonra, Mavərənnəhrdə qeyri-sabit bir siyasi vəziyyət meydana gəldi. Səfəvi hökmdarı Böyük I Şah Abbas bundan istifadə etməyə qərar verdi. Bəlxdə şahın köməyi ilə qısa müddət ərzində onun müttəfiqi Şeybani Məhəmməd İbrahim hökmdar oldu.^[2] 1602-ci ilin aprelində qoşunların başında Amudəryanın cənubundakı Buxara xanlığına aid bölgələri fəth etmək üçün hərəkətə keçdi. Şah Həştərxanilər qoşunlarını məğlub edib Bəlxi ala bilmədi. İyun ayında baş verən Bəlx döyüşü Səfəvi qoşunlarının geri çəkilməsi ilə sona çatdı.^[10]

Həştərxanilər sülaləsinin hakimiyyəti altında Buxara xanlığının ərazisində iki siyasi mərkəz yaradıldı: Buxara və Bəlx.^[11] Ümumiyyətlə, Bəlx vilayətindəki Buxara xanının valisi, xan titulu alaraq onun varisi olurdu.^[12] Çox vaxt varis çox gənc olurdu və bu vəziyyətdə əyalətdə ən yüksək Atalıq rütbəsi almış bir hörmətli adam ona regent (lələ) rolunda təyin edilirdi.^[13][14]

XVIII əsrin əvvəllərində Bəlx atalıqları əyalətlərdə bütün hakimiyyəti ələ keçirərək, Buxara xanının ciddi şəkildə hesablaşmalı və müxtəlif güzəştlər və imtiyazlar verməli olduğu güclü feodallara çevrildi. "Tarix-i Mukim-xani"də buna aid bir sıra nümunələr verilmişdir. XVIII əsrin əvvəllərində, Bəlx vilayəti, inzibati cəhətdən yalnız Herat əyalətindən Bədəxşana qədər olan Əfqan Türkistanının bölgələrini deyil, həm də Amudəryanın sağ sahili boyunca Hisara qədər olan bölgələr də tabe etdi.^[14]

Həştərxanilər sülaləsi xüsusən də Şərqdə yarı müstəqil Bədəxşanla, cənubda Böyük Moğol imperiyasına həmsərhəd olan, ən böyük inzibati, hərbi və ticarət mərkəzi kimi Bəlx vilayətinə xüsusi diqqət yetirirdilər.^[14]

1645-ci ildə Bəlx Moğol imperiyasının padşahı Cahan şah tərəfindən tutuldu və 1645–1647-ci illərdə onun nəzarəti altında qaldı.^[15] Burada Baburilər fəth edilmiş ölkədəki kimi davranırdılar. Əhali burdan qaçmağa başladı, ailə şəklində Amudəryanı keçib Mavərənnəhrə gedirdilər. Yalnız 1647-ci ildə Buxara xanı Əbdüləziz xan (1645–1681) işğalçıları bu ərazidən qovdu.^[2]

XVII əsrdən başlayaraq, Xanlıq Rusiya, Hindistan və Səfəvi dövlətləri ilə birbaşa ticarət və siyasi əlaqələrə sahib idi. 1676-cı ilin dekabrında Bəlx xanı Sübhanqulu xan, Rusiya çarı Fyodor Alekseyeviç Romanova məktub göndərmişdi. Bu məktubda xanlığa aid bölgələr göstərilirdi.^[16] Sübhanqulu xan (1681–1702) 1681-ci ildə Buxara xanı seçildi. Hakimiyyətinin son illəri ümumi dağıntılarla yadda qaldı. Bəlx ərazisində ayrı-ayrı özbək tayfaları arasında şiddətli mübarizə gedirdi və Bəlx bölgəsi tamamilə anarxiya ilə əhatə olunmuşdu.

Şeybanilər və Həştərxanilər sülalələrindən olan aşağıdakı nümayəndələr Bəlxə xan rütbəsi ilə vali təyin edilmiş və ya müstəqil olaraq oranı idarə etmişdilər: Əbdülmömin xan (1590–1598), Məhəmməd İbrahim (1598–1602), Vəli Məhəmməd (1602–1605), Nadir Məhəmməd xan (1612–1642 və 1645–1651), Sübhanqulu xan (1651–1680), İskəndər Xan ibn Sübhanqulu(1680–1683), Əbül-Mənsur xan ibn Sübhanqulu (1683), Siddiq Məhəmməd-xan ibn Sübhanqulu (1683–1687), Əbül Müzəffər Məhəmməd Mukim xan ibn İskəndər (1687–1707), Vəli Məhəmmədin nəticəsi — Abdulla (1711–1712), Səncər xan ibn Abdulla (1712–1717) və Məhəmməd Xan (1717–1720).^[17][18]

Sübhanqulu xanın ölümündən sonra, 1702-ci ildə nəvəsi Məhəmməd Mukim xan özünü müstəqil xan elan etdi. Nə Məhəmməd Mukim xanın sağlığında, nə də ölümündən sonra Buxaranın Həştərxaniləri Bəlxi özünə tabe edə bilmədi.^[2] Bəlx mülkiyyəti nəhayət Buxara xanlığından uzaqlaşdı.^[2]

1736–1737-ci illərdə Bəlx Nadir şah tərəfindən tutuldu. 1747-ci ildə Şahın ölümündən sonra Cənubi Türkistanın digər kiçik özbək xanlıqları ilə birlikdə yenidən müstəqil oldu.^[2][19]

1742 və 1745-ci illərdə Bəlxdə Nadir şah qoşunları tərəfindən vəhşicəsinə yatırılan şah hakimiyyətinə qarşı kütləvi üsyan baş verdi.

Əhməd xan Abdali Dürrani dövründə Dürrani imperiyası (1747–1772) Orta Şərqin ən böyük dövləti idi. 1750–1752-ci illərdə Hinduquşun şimalındakı kiçik özbək xanlıqları Əhməd Şah Durraniyə tabe idi: Bəlx, Şibirxan, Andxoy, Künduz, Meymene. Onların əksəriyyətində yerli sülalələrdən olan hökmdarlar vassal olaraq saxlanıldı, ancaq bir Əfqan valisi Bəlxə göndərildi. Əhməd şahın Amudəryanın sol sahilindəki Özbək xanlıqları üzərində hakimiyyəti güclü dayağa malik deyildi. Bu, xüsusilə 1755-ci ildə bu bölgələrə güclü bir Əfqan ordusunun göndərilməsindən aydın olur.^[20]

XVIII-ci əsrin sonlarında Əhməd Şahın hakimiyyəti ilə müqayisədə xarici siyasət vəziyyəti xeyli dəyişdi. Durani imperiyasının qonşuları xeyli gücləndi. Əmir I Şahmuradın (1785–1800) dövründə Buxara əmirliyi nisbətən sabit siyasi güc yığdı və iqtisadi və hərbi baxımdan möhkəmləndi.^[20]

1790-cı ildə Əfqan Şahı Teymur Şah Dürrani (1772–1793) Bəlxə yürüş təşkil etdi.^[20] 1790–1791-ci illərdə Buxara əmiri Şahmurad, Amudəryanın sol sahilindəki keçmiş Buxara mülkləri üzərində Teymur Şah Dürrani ilə müharibə apardı. Amudəryanın sol sahilindəki Özbək xanlıqlarında Əfqan şahının gücü faktiki olaraq heçə endirildi. Bu torpaqlardan onların xəzinəsinə heç bir rupi belə gəlmədi. Timur Şah Dürrani hakimiyyəti dövründə şahın müxaliflərinin lağ mövzusuna çevrilən vali olmağa razı olacaq bir adam belə tapa bilmədi.^[21] Şimala edilmiş böyük yürüş ona yeni ərazi əldə etməyə imkan vermədi və Amudəryanın sol sahilindəki həqiqi gücünü gücləndirmədi. Baxmayaraq ki, rəsmi olaraq Buxara əmiri Şahmuradla bağlanan sülh müqaviləsinə əsasən Amudərya çayı yenə də Durani dövləti ilə Buxara əmirliyi arasında sərhəd olaraq tanındı.^[2][20]

XIX əsrin əvvəllərində Əfqan valisinin Bəlxdəki gücü şişirdilmişdi. Bəlx xanlığı və Cənubi Türkistanın digər kiçik özbək xanlıqları Əfqan hökmdarlarının hakimiyyətindən çıxdı və tamamilə müstəqil oldu.^[2][20]

İngilislər Hinduquşun şimalından Bamiyandan keçmək cəhdində uğursuz oldular. Belə ki, burada Amudəryanın sol sahilində özbəklər və taciklərin güclü müqavimətinə məruz qaldılar.^[22][21]

Şərqdə və cənub-şərqdə uğurlu nəticələrin mümkünlüyünə ümidini itirən Dost Məhəmməd xan şimalda aktiv siyasətə keçdi. "Kiçik Türkistan"ı fəth etmək üçün ora böyük bir hərbi ekspedisiya göndərdi.^[20] 1850-ci ildə ingilislərin tam dəstəyi ilə Dost Məhəmməd xan Bəlxi özünə tabe etdi.^[23] Beləliklə, uzun illərdən sonra Əfqan əmirlərinin qoşunları tərəfindən Amudəryanın sol sahilinin fəthi başladı.

XIX əsrin ortalarında bütün Cənubi Türkistan Gündüz xanlığı da daxil olmaqla Buxara əmirliyinin nəzarəti altında idi. Lakin daimi daxili müharibələr və xarici müdaxilələr xanlığın məhvinə gətirib çıxarırdı. Xanlıqda əsas mübarizə yerli sakinlər ilə əfqan tayfaları arasında gedirdi. Əfqanlar bu əraziləri Şimali Əfqanıstan hesab etdiklərindən, buraya sahib olmağa çalışırdılar. Yerli əfqan deodalları Buxara xanlığı tərəfindən dəstəklənirdi. Əfqanlar isə britaniyalılardan kömək alırdı. Yerli əhalinin güclü müqavimətinə baxmayaraq, Dost Məhəmməd xan əraziləri bir-bir tuturdu.^[24] Əfqanıstanda mərkəzləşmiş dövlət yaratmağa çalışan Dost Məhəmmədin rəhbərliyi ilə əfqanlar 1850-ci ildə Bəlx və Taşqurqanı, 1855-ci il Akça daxil olmaqla daha dörd qərb xanlığını əla keçirdilər. Bununla əfqanlar Günduzə təhlükə yaratmağa başladılar. 1859-cu ildə Dost Məhəmməd xan tərəfindən Günduz fəth edildi.^[25]

Əfqan əmirlərinin şimaldakı hökmranlığının uzun müddət əsas qalası Bəlx, Məzari-Şərif, Akça, Taş-Kurqan qarnizonları idi. Daxili idarəetmə yerli özbək və tacik feodallarının əlində qaldı. Bir çox hallarda onların Əfqan əmirlərinin ali gücünü tanıması üçün vassal asılılığına salındı. XIX əsrin 50-ci illərində artıq Dost Məhəmməd xanın mülkiyyətinə yeni bir vilayət artıq daxil edilmişdi. Bu vilayət Əfqan Türkistanı adını almışdı. O, böyük oğlu Məhəmməd Əfzal xanı bura vali təyin etmışdi.^[23][20]

Dost Məhəmmədin şimaldakı hücum siyasəti keçmişdə Amudəryanın sol sahilindəki xanlıqların hökmdarları olan Buxara əmirliyi ilə qarşıdurmalara səbəb oldu.^[20] Kabil əmirinin Bəlx şəhəri üzərindəki hakimiyyətinin ilk rəsmi tanınması ikinci Peşəvər Müqaviləsində qeydə alınan İngiltərə tərəfindən edildi.^[20]

Bəlx əhalisinin müstəqillik uğrunda mübarizəsi uzun müddət davam etdi. Əvvəl Buxara xanlığı əmiri Nəsrulla xan, sonra Müzəffər xan yerli əhaliyə əfqanlara qarşı mübarizədə dəstək göstərməsinə baxmayaraq, bu mübarizə məğlubiyyətlə nəticələndi.^[26] Hətta Nəsrulla xan bir dəfə Bəlxə doğru yürüşə çıxsa da Amudəryaya çatıb, sonra Buxaraya geri döndü.^[27][24] 26 yanvar 1847-ci ildə hər iki xanlıq arasında imzalanan müqaviləyə görə Amudərya çayı ölkələri arasında sərhəd oldu ^[24]

1873-cü ildə imzalanmış İngilis-Rusiya müqaviləsi ilə Bəlx daxil olmaqla, bütün Cənubi Türkistan Əfqanıstanın nəzarətinə keçdi. Əbdürrəhman xanın (1880–1901) sərt siyasəti ilə bu uzaq əyalət bütünlüklə Kabula tabe edildi.^[28]

1878-ci ildə polkovnik N. İ. Qrodekov Əfqanıstana səyahət edərkən Bəlx xanlığından bəhs etmişdir:

İndiki Əfqanistan Türkistanının əsas şəhəri olan Məzari-Şerifin də daxil olduğu Bəlx xanlığı da 30 il əvvəl ilhaq edildi. Son Xan Rüsteş, Kabildə qardaşı oğlu tərəfindən öldürüldü.[29]

Bəlx xanlığının əsas əhalisi müxtəlif mənbələrdə fərqli mənada verilmiş köçərilərdən ibarət idi. Məsələn, XVII əsrin birinci yarısında Bəlx xanlığının siyasi tarixini özündə cəmləşdirən "Bəhr əl-əsrar"da 50-dən çox Özbək köçəri və yarı köçəri tayfa və qəbilələrin adları verilmişdir. Bu qəbilələrin yaşadığı ərazi və hər birinin sayı mənbələrdə kifayət qədər məlumat olmadığından müəyyən etmək mümkün deyil. Kiçik müxtəlif məlumatlar yalnız qıpçaqlar, minlər, kunqratlar, kataqanlar, naymanlar və Hazarejatın ayrı-ayrı tayfa və qəbilələrinin: tulkiçi, saikançi, zirenqi və kileqinin etnik ərazisini müəyyən etməyə imkan verir.^[1] Mənbələrin məlumatına görə, qıpçaqların yurdu və ya ulusu Çeçektu, Kaysar, Almar və Yabaqu bölgələri, minlərin ərazisi — Meymene və onun ətrafındakı bölgələr idi. Kunqratlar Termiz və sağ sahil Amudəryasının bitişik dağlıq bölgələrində yaşayırdılar. Kataqanlar — Künduz bölgəsində, naymanlar və qanqlılar — Hulm və Aybak bölgələrində məskunlaşmışdılar. Tulkiçi, saikançi, zirenqi və kileqi Anderab, Kaxmerd, Mulqan və Dere-i suf hüdudlarında köçəri həyat sürüdülər. Xanlığın ərazisində də köçərilər — ərəblər, ərəb fəthi dövründən qalanların nəsilləri yaşayırdı. Mahmud ibn Vəlinin məlumatına görə, onların yurdu qədim Hulma yaxınlığında yerləşirdi.^[1]

Kitabxanalar xanlar sarayında, mədrəsələrdə, müsəlman müqəddəslərin türbələrində bə biliyə, elmə meyilli şəxslərin evlərində idilər. "Bəhr əl-əsrar" da kitabdor-i xossa (xanın kitabxanaçısı), kitabdor-i mədrəsə-i ali (bir mədrəsənin kitabxanaçısı) və sadəcə kitabdor kimi sözlər mövcuddur. Mədrəsə kitabxanasının fondu heç bir halda xan kitabxanasından geri qalmırdı ki, bu da mədrəsə qurucularının yüksək vəzifəli məmurların onlara tez-tez vəqf kimi kitablar təqdim etməsi ilə asanlaşırdı. Belə ki, Nadir Məhəmməd xan öz kitabxanasından özünün inşa etdiyi və adını daşıyan mədrəsənin vəqf kitabxanasına 2000 cildlik kitabı hədiyyə vermişdi. Fərdi kitabxanalar da var idi, məsələn, qüdrətli əmir Kulbab kukeldaş, Allayar divanbəyinin Bəlxdəki kitabxanası bu qəbildən idi. Fərdi şəxslər, adlarını əbədiləşdirmək üçün paytaxt şəhərlərində öz hesablarına kitabxanalar tikdirdilər.^[1].

Xan və sultan kitabxanalarında və mədrəsələrdəki kitabxanalarda katiblər (kitab navisandagon), miniaturist rəssamlar (munakkashon), müəlliflər (muzahhibon), redaktorlar (muharriron), naşırlər (səhhafon) və başqaları işləyirdi. Məsələn, bir sıra dəyərli əsərlərin üzünün köçürüldüyü Nadir Məhəmməd xan və Sübhanqulu xanın kitabxanası məlumdur. Hal-hazırda Londonda saxlanılan "Bəhr əl-Əsrar"ın son hissəsinin dünyadakı yeganə siyahısının da Bəlxdən olduğu və Nadir Məhəmməd xanın kitabxanasında müəyyən bir Şah Kasım tərəfindən sürətinin köçürüldüyü diqqət çəkir.^[1]

Xanın kitabxanaçısı "Buxara risaləsi"ndə düzgün göstərildiyi kimi, elm adamları-ilahiyyatçılar, yazıçılar və şairlər tərəfindən yazılmış və təqdim olunan əsərləri topladıqdan və neytral şəxs tərəfindən təsdiqləndikdən sonra qəbulunu həyata keçirırdi. Maraqlıdır ki, o uzaq dövrlərdə kitabların bərpası bir kitabxanaçının — kitabdarın əsas vəzifələrindən biri idi. Xanın kitabxanaçısı, eləcə də mədrəsə və türbə kitabxanaçıları xan tərəfindən təyin edilirdi. Mədrəsə kitabxanalarını divan, türbə kitabxanalarını vəqf maliyyələşdirirdi. Xanın kitabxanaçısı xanın xüsusi rəftarına malik olur, ən etibarlılar arasında sayılırdı.^[1]

Şeybanilər

• Hürrəmşah Sultan, Şeybani xanın oğlu, Bəlx sultanı (1506–1511)
• Kistin Kara-Sultan, Canıbəy Sultanın oğlu, Bəlxin sultanı (1526–1544)
• Kılıç Kara-sultan, Kistin Kara-Sultanın oğlu, Bəlx sultanı (1544–1545), Kərşi sultanı (1552)
• Pirməhəmməd xan, Canibəy Sultanın oğlu, Bəlx Sultanı (1546–1566), Buxara Sultanı (1550–1551), Mavərənnəhr xanı (1556–1561)
• Süleyman Sultan, Canibəy Sultanın oğlu, Bəlx Sultanı (1566–1566)
• Din Məhəmməd Sultan, Pirməhəmməd xanın oğlu, Bəlx Sultanı (1566–1573)
• Əbdülmömin xan Şeybani, II Abdulla xanın oğlu, Bəlxin Sultanı (1582–15830, Bəlx xanı (1583–1598), Mavərənnəhr xanı (1598)
• Əbdələmin xan, İbadulla Sultanın oğlu, Bəlx xanı (1598–1601)
• Məhəmməd İbrahim Sultan, Bəlx xanı, Tursun Məhəmməd Sultanın oğlu (1601)

Həştərxanilər

• Vəli Məhəmməd, Canıbəy Sultanın oğlu (1602–1605)
• Nadir Məhəmməd Sultanın oğlu Nadir Məhəmməd, (1612–1642), (1645–1651)
• Nadir Məhəmmədin oğlu Sübhanqulu xan, (1652–1680)
• İskəndər xan, Sübhanqulu xanın oğlu, (1680–1683)
• Əbül-Mənsur xan, Sübhanqulu xanın oğlu, (1683)
• Siddiq Məhəmməd Xan, Sübhanqulu xanın oğlu, (1683–1687)
• Əbül Müzəffər Məhəmməd Mukim Xan, İskəndər Xanın oğlu, (1687–1707)
• Abdulla xan, Vəli Məhəmmədxanın nəvəsi, (1711–1712)
• Sancar xan, Abdulla xanın oğlu, (1712–1717)
• Məhəmməd xan, Səncər xanın əmisi oğlu, (1717–1720)
• 1737–1747-ci illər Nadir şahın hakimiyyətiv altında
• Özbək Hacı Xan (1747–1748)
• 1748–1751-ci illərdə Buxara xanı hakimiyyəti altında
• 1752–1793-cü illərdə Dürrani hakimiyyətində
• 1793–1826-cı illərdə Buxara əmiri tərəfindən idarə olunurdu
• Əfqan Türkistanı
• Rüsteş Xan 1850-ci ilə qədər