Van Qoq

Vinsent Villem van Qoq (nid. Vincent Willem van Gogh; 30 mart 1853[4][5][…], Zyundert[d], Şimali Brabant[6][7] – 29 iyul 1890[4][5][…], Over-syür-Uaz[8][6]) — holland postimpressionist rəssam. O, ölümündən sonra qərb incəsənət tarixinin ən görkəmli simalarından birinə çevrildi. Həyatda olduğu zaman yalnız 1 əsəri satılmışdır. Rəssamın 10 il ərzində yaratdığı təxminən 2100 sənət əsərinə peyzaj, natürmort, portret və avtoportretlər daxildir. O, 860 yağlı boya rəsminin əksəriyyətini ömrünün son iki ilində çəkib. Aydın rəng çalarları və Vinsentin fırçadan özünəməxsus istifadə tərzi ilə xaraterizə olunan bu rəsm əsərləri müasir incəsənətin təməl daşları hesab olunur. Bütün bunlara baxmayaraq, rəssam həyatı boyunca daim maddi çətinlik içində yaşadı, uzun illər ruhi xəstəlik, depressiya və yoxsulluqdan əziyyət çəkdikdən sonra 37 yaşında vəfat etdi.

Vinsent van Qoq
nid. Vincent Willem van Gogh
Avtoportret, 1889-cu il, Orse muzeyi
Avtoportret, 1889-cu il, Orse muzeyi
Doğum adı Vincent Willem Van Gogh[1]
Doğum tarixi
Doğum yeri Niderland
Vəfat tarixi (37 yaşında)
Vəfat yeri Fransa
Vəfat səbəbi güllə yarası[d]
Dəfn yeri
  • Over-syür-Uaz qəbiristanlığı[d]
Vətəndaşlığı Niderland Niderland
Fəaliyyəti rəssam, boyakar[d], rəssam-qravüraçı[d]
Təhsili
  • Kral Rəssamlıq Akademiyası[d]
Janr Peyzaj
Stillər postimpressionizm[2], ekspressionizm
Tanınmış işləri
Kartof yeyənlər (1885)
Günəbaxanlar (1887)
Arlda yataq otağı (1888)
Ulduzlu gecə (1889)
Həkim Qaşenin portreti (1890)
Qarğalarla taxıl sahəsi (1890)
Siesta (1890)
Overdə kilsə (1890)
Hamisi Teodor van Qoq
Təsir edib Adolf Montiçelli, Ejen Delakrua
İmza
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
Günəbaxanlar (F.458), sarı arxa fonlu 4-cü versiyanın təkrarı, 1889-cu ilin avqustu.[3] Van Qoq muzeyi, Amsterdam
Qarğalarla taxıl sahəsi, 1890-cı il. Van Qoq muzeyi, Amsterdam

Yuxarı-orta təbəqəyə mənsub bir ailədə dünyaya gəlmiş Vinsent ciddi, sakit və düşüncəli bir uşaq idi. Uşaqlığında şəkil çəkməklə məşğul olan Vinsent gənclik illərində tez-tez səyahət etdi və incəsənət dileri kimi fəaliyyət göstərdi. Londona transfer olunduqdan sonra depressiyaya düşdü, daha sonra, dinə üz tutdu və cənubi Belçikada vaxtını protestant missioner olaraq keçirdi. Xəstə və tənha Vinsent 1881-ci ildə rəssamlığa maraq salmazdan əvvəl evinə, valideynlərinin yanına gətirildi. Gənc qardaşı Teo ona maddi baxımdan yardım göstərdi və onlar uzun illər məktublaşaraq daim ünsiyyətdə oldular. Əksəriyyəti natürmort və kəndli işçilərin təsvirlərindən ibarət olan erkən yaradıcılıq işlərində parlaq rəng tonlarının az olması onları rəssamın sonrakı rəsmlərindən fərqləndirirdi. 1886-cı ildə o, Parisə köçdü, Emil Bernar və Pol Qogen də daxil olmaqla, avanqard üslubun impressionizmin həssasiyyətinə qarşı çıxan bir sıra nümayəndəsi ilə tanış oldu. Getdikcə özünü inkişaf etdirən Van Qoq artıq natürmort və peyzaj çəkərkən onlara yeni baxış bucağından yanaşırdı. 1888-ci ildə, Fransanın cənubunda, Arlda yaşayarkən fərqinə vardığı və təkmilləşdirdiyi üslubdan istifadə etməyə başladıqdan sonrakı rəsmləri rəng çalarlarının parlaqlığı ilə seçilirdi. Bu müddət ərzində zeytun ağacları, buğda tarlası və günəbaxanların təsvir olunduğu çoxlu rəsm əsəri yaradaraq yaradıcılığının mövzusunu daha da genişləndirdi.

Psixotik epizod və deluziyalardan əziyyət çəkən Vinsent ruhi sağlamlığına görə narahat olsa da, fiziki sağlamlığına heç vaxt fikir vermir, düzgün qidalanmır və tez-tez spirtli içkləridən istifadə edirdi. Sol qulağının bir hissəsini kəsmiş Vinsenti əlində ülgüclə gördükdən sonra Pol Qogenin onunla olan dostluğu sona çatdı. O, Sen-Remidə yaşadığı period da daxil olmaqla, bir müddət ruhi xəstəxanalarda qaldı. Daha sonra, Paris yaxınlığındakı Over-syür-Uaza köçdü və homeopatik həkim Pol Qaşe onun qayğısına qaldı. Hələ də depressiyadan əziyyət çəkən Vinsent 1890-cı il 27 iyulda Lefoşe markalı tapança ilə özünü sinəsindən güllələdi. Yaralı halda olan rəssam iki gün sonra vəfat etdi.[9]

Van Qoq yaşadığı müddət ərzində uğur qazanmadı və bacarıqsız bir dəli hesab olundu. O, intiharından sonra məşhurlaşdı, insanların nəzərində "səhv başa düşülmüş dahi"yə yaxud "dəlilik və yaradılıcığı özündə birləşdirən rəssam"a çevrildi.[10] Vinsentin populyarlığı 20-ci əsrin əvvəllərində, onun rəsm əsərlərində istifadə etdiyi ünsürlər fovistlər və alman ekspressionistləri tərəfindən mənimsənilməyə başladıqdan sonra daha da artdı. Sonrakı onilliklər ərzində o, dünyanın bir çox yerində böyük tənqidi və ticari uğur əldə etdi. Bu gün rəsmləri dünyanın ən bahalı rəsm əsərləri arasında yer alan və incəsənət tarixinin ən vacib rəssamlarından biri olaraq tanınan Van Qoq öz faciəvi həyatı ilə eyni zamanda ideal "iztirab çəkmiş rəssam" obrazıdır. Amsterdamda Vinsentin adını daşıyan Van Qoq muzeyi onun yaratdığı sənət əsərlərinin ən böyük kolleksiyasına ev sahibliyi edir.

Məktubları

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Həmçinin bax: Vinsent van Qoqun məktubları

Vinsent haqda ən əsas və etibarlı mənbə qardaşı Teo ilə bir-birilərinə göndərdikləri məktublardır. İki qardaşın ömür boyu davam edən dostluğu, Vinsentin düşüncələri və incəsənət haqdakı nəzəriyyələri onların 1872–1890-cı illər ərzində bir-birinə yazdığı yüzlərlə məktubda öz əksini tapır.[11] İncəsənət dileri olan Teo ömrünün sonuna qədər Vinsentdən maddi və mənəvi dəstəyini əsirgəmədi, onu müasir incəsənətin görkəmli simaları ilə tanış etdi.[12]

Vinsent van Qoq Haaqadakı “Qupil” incəsənət qalereyasında işləyərkən, 1873-cü il. Teo van Qoq (sağdakı) bütün ömrü boyu qardaşının dəstəkləyicisi və dostu olmuşdur.

Teo Vinsentin bütün məktublarını saxlasa da,[13] qardaşı eynisini etməmişdir. Hər ikisinin vəfatından sonra Teonun yoldaşı Yohanna bu məktubları nəşr etdirməyə nail oldu. Məktubların az bir hissəsi 1906 və 1913-cü ildə, böyük əksəriyyəti isə 1914-cü ildə çap olundu.[14][15] Vinsentin ifadəli yazı tərzi və "gündəlik yazan birinə xas səmimiyyəti"[12] ilə xarakterizə olunan məktublar hissə-hissə yazılmış avtobioqrafiya təsiri bağışlayır.[12] Tərcüməçi Arnold Pomerans bu məktubların nəşrinin "Van Qoqdan başqa demək olar heç bir rəssamın bizə bəxş etmədiyi Vinsentin rəssamlıq uğuru anlayışına yeni bir ölçü qazandırdığını" deyib.[16]

Vinsentdən Teoya gələn məktubların sayı 600-dan çox olsa da, Teonun Vinsentə yazdığı məktublardan geriyə təxminən 40-ı qalıb. Bundan əlavə, Vinsentin məktublarına bacısı Vil van Qoqa yazdığı 22, rəssam Anton van Rapparda yazdığı 58, Emil Bernara yazdığı 22 məktub, bundan əlavə, Pol Sinyak, Pol Qogen və tənqidçi Qabriel Alber Oreyə göndərdiyi tək-tək məktublar da daxildir. Bəzilərində rəssamın çəkdiyi eskizlərin[12] də yer aldığı məktubların çoxunda tarix qeyd olunmasa da, tarixçilər onların xeyli hissəsini xronoloji ardıcıllıqla sıralaya biliblər. Bununla belə, xüsusən Arldan göndərilmiş məktubların tarixi və transkripsiyası ilə bağlı problemlər hələ də qalmaqdadır. Arlda olarkən göndərdiyi təxminən 200 məktub holland, fransız və ingilis dillərində yazılıb.[17] Vinsentin bir müddət Parisdə Teo ilə yaşaması iki qardaşın məktublaşmasına olan ehtiyacı aradan qaldırdığından, onun həyatının bu mərhələsinə aid məlumatlarda müəyyən boşluqlar var.[18]

Vinsent məktublarında yaxşı məvacibi olan fransız rəssam Jül Bretonun adını tez-tez çəkib. O, 1875-ci ildə Teoya yazdığı məktublarda Bretonu gördüyünü qeyd etmiş, onun Salondakı rəsmləri haqda danışmış və Bertonun kitablarından birini qaytarmaq şərti ilə ona göndərə biləcəyini demişdir.[19][20] 1884-cü ilin martında Rapparda yazdığı məktubunda bir tablosunu Bretonun şeirindən təsirlənərək çəkdiyini qeyd etmiş,[21] 1885-ci ildə onun Torağayın mahnısı adlı məşhur əsərini "yaxşı" hesab etdiyini bildirmişdir.[22] 1880-ci ildə Bretonla tanış olmaq üçün 10 kilometr piyada yol qət edib Kuryer kəndinə getsə də, yəqin ki, Bretonunun uğurundan və (və ya) malikanəsini əhatə edən hündür divardan çəkinərək, varlığını hiss belə etdirmədən geri qayıtmışdır.[23][24][25] Belə görünür ki, Breton Vinsentin kim olduğundan və onun yanına gəlməyə cəhd etməsindən xəbərsiz olub. İki rəssamın bir-birinə göndərdiyi heç bir məktub aşkarlanmayıb və Breton 1891-ci ildə yazdığı Rəssamın həyatı adlı avtobioqrafiyasında müasir rəssamlardan bəhs edərkən Vinsentin adını çəkməyib.

Həyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Vinsent van Qoq xronologiyası

Erkən həyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Həmçinin bax: Vinsent van Qoq incəsənətində ailəsinin təsviri

Vinsent Villem van Qoq 1853-cü il 30 martda Hollandiyada, əhalisinin əksəriyyətini katoliklərin təşkil etdiyi Şimali Brabant əyalətinin Qrut-Zyundert məntəqəsində anadan oldu.[26] O, reformasiya olunmuş holland kilsəsinin keşişi Teodor van Qoq (1822–1885) və yoldaşı Anna Kornelia Karbetin (1819–1907) sağ qalmış ən böyük övladı idi. Van Qoq babasının və özündən düz bir il qabaq ölü doğulmuş qardaşının adını daşıyırdı.[a] Vinsent Van Qoqlar ailəsində çox istifadə olunan ad idi: onun Vinsent (1789–1874) adlı babası 1811-ci ildə Leyden Universitetində teologiya üzrə təhsilini tamamlamış və altı övladından üçü incəsənət dileri olmuşdur. Valideynləri Van Qoqa bu adı atasının heykəltaraş olan əmisi Vinsentin (1729–1802) şərəfinə də qoymuş ola bilər.[28]

Van Qoqun anası Haaqadakı imkanlı bir ailənin qızı idi[29] və atası keşinin ən kiçik oğlu idi.[30] O, gələcək həyat yoldaşı ilə kiçik bacısı Kornelia Teodorun böyük qardaşı Vinsent (Sent) ilə evlənəndə tanış oldu. Onlar 1851-ci ilin mayında evlənib Zyundertə köçdü.[31] Vinsentin kiçik qardaşı Teo 1857-ci il 1 mayda dünyaya gəldi. Onun daha bir qardaşı (Kor) və üç bacısı (Elizabet, Anna və Vil olaraq tanınan Villemina) vardı. Sonrakı həyatında Vinsentin sadəcə Villemina və Teo ilə əlaqəsi qaldı.[32] Çox sərt və dindar qadın olan Anna Kornelia ailənin əhəmiyyətini ətrafındakı insanlarda klaustrofobiya yaradacaq qədər çox vurğulayırdı.[33] Teodorun maaşı çox olmasa da, kilsə ailəni ev, qulluqçu, iki aşpaz, fayton və atla təmin etmiş, Anna isə öz növbəsində uşaqlarına ailənin yüksək sosial mövqeyini qorumaq vəzifəsi vermişdi.[34]

Van Qoq ciddi və düşüncəli uşaq idi.[35] Təhsili ilə əvvəlcə anası və mürəbbiyəsi məşğul oldu 1860-cı ildə isə kənd məktəbinə getdi. 1864-cü ildə Çevenberqendəki yatılı məktəbə göndərilən Van Qoq burada özünü tərk edilmiş hiss etdi[36] və evə qayıtmaq üçün mübarizə apardı.[37] Bununla belə, 1866-cı ildə o, orta məktəb təhsili almaq üçün Tilburqa göndərildi və orada da özünü həddən artıq qəmgin hiss edirdi. Onun incəsənətə olan marağı gənc yaşda başlamışdı. Hələ uşaq ikən anası onu şəkil çəkməyə həvəsləndirirdi.[38] Onun ilk rəsmləri təsir gücünə malik olsalar da,[36] özlərində Vinsentin sonradan yaratdığı sənət nümunələrinə xas olan dərinliyi ehtiva etmirdilər.[39] Parisin tanınmış rəssamlarından olan və Tilburqdakı tələbələrə dərs keçən Konstant Kornelis Huismans əşyaları, xüsusən də, gündəlik istifadə olunan əşyaları və təbiəti təqlid etmək metodunu rədd edirdi. Van Qoqun sonsuz kədəri üzərində onsuz da az təsir gücü olan dərslərinə diqqət yetirməsinə imkan vermədi.[40] 1868-ci ilin martında o, qəflətən evə qayıtdı. Rəssam sonralar gəncliyinin "sərt, soyuq və bəhrəsiz" keçdiyini yazıb.[41]

1869-cu ilin iyulunda əmisi Sent Vinsent üçün "Qupil" firmasının Haaqadakı ofisində bir iş təşkil etdi.[42] 1873-cü ildə təlimini tamamladıqdan sonra firmanın Sauthempton küçəsində yerləşən London filialına transfer olundu və Stokueldə, 87-ci Hekford Yolu ünvanında yaşadı.[43] Bu vaxtlar Van Qoqun həyatının xoşbəxt dövrləri idi; sadəcə 20 yaşında olan və işində yetərincə uğur qazanan Vinsentin gəliri atasından çox idi. Teonun yoldaşı sonralar qeyd edib ki, həmin il Van Qoqun həyatının ən yaxşı ili idi. Ev sahibəsinin qızı Ursula Lauyeyə aşiq olan Vinsent hisslərini etiraf etdikdən sonra rədd cavabı aldı; Ursula gizlincə əvvəlki kirayəçi ilə nişanlanmışdı. Bundan sonra o, daha da özünə qapandı və dinə maraq göstərməyə başladı. Atası və əmisi 1875-ci ildə onun Parisə transferini təşkil etdilər, lakin onların incəsənəti əmtəələşdirdiyini düşünən Vinsent bir il sonra işdən çıxarıldı.[44]

Van Qoqun Kyusmisdəki evi. O, bu evdə rəssam olmağa qərar vermişdi.

O, 1876-cı ilin aprelində İngiltərəyə qayıtdı və bir müddət Ramsheytdə kiçik bir yatılı məktəbdə əvəzedici müəllim kimi pulsuz işlədi. Sahibkar Midlseksə, Aylvort şəhərinə gedəndə Vinsent də onunla birlikdə getdi.[45][46] Bu plan yolunda getməsə də, o, metodik məktəbdə nisbətən yaxşı bir iş tapıb keşiş köməkçisi oldu.[47] Bu müddət ərzində onun valideynləri Ettenə köçmüşdü;[48] 1876-cı ildə Milad bayramı vaxtı altı aylıq evə qayıdan Vinsent Dordrextdə bir kitab dükanında satıcı kimi işə başladı. O, işindən məmnun deyildi, vaxtını cızma-qara edərək və ya Bibliyanın bəzi hissələrini ingilis, fransız və alman dillərinə tərcümə edərək keçirdi.[49] Bütün fikrini dinə yönəldən Vinsent getdikcə daha dindarlaşdı və keşişlərə bənzəməyə başladı.[50] Həmin vaxtlar otaq yoldaşı olan Paul van Qörlitzin sözlərinə görə, o, ət yeməkdən imtina edib çox sadə şeylərlə qidalanırmış.[51]

Vinsentin dini etiqadını və pastor olmaq arzusunu dəstəkləyən ailəsi 1877-ci ildə onu Amsterdamda yaşayan, adlı-sanlı və hörmətli teoloq olan dayısı Yohannes Strikkerin yanına göndərdi.[52][53] Amsterdam Universitetində teologiya ixtisası üzrə təhsil almaq üçün imtahana hazırlaşan Vinsent imtahandan kəsildi[54] və 1878-ci ilin iyulunda dayısının evini tərk etdi. O, Brüssel yaxınlığında, Lakendəki protestant missionerlik məktəbində üç aylıq hazırlığı qarşısına məqsəd qoysa da, onda da uğurlu ola bilmədi.[55]

O, 1879-cu ilin yanvar ayında Belçikanın daş kömür şaxtaları rayonu olan Borinajda, Kiçik Vam[56] qəsəbəsində missioner kimi fəaliyyət göstərməyə başladı. Yoxsul əhaliyə dəstəyini nümayiş etdirmək üçün çörəkçidəki rahat yerini evsiz bir adama verdi, özü isə komada yaşadı və saman üzərində yatdı.[57] Amma onun cəhdləri uğursuzluqla nəticələndi, çünki səfil şəraitində yaşaması kilsənin nüfuslu şəxslərinin xoşuna gəlmədi və "keşişlik ləyaqətini ayaqlar altına aldığı" üçün onu işdən çıxardılar. Belə olduğu halda, o, Brüsselə qədər 75 kilometr piyada yol qət etdi, daha sonra Kuryerə gəldi, ancaq valideynlərinin təzyiqi ilə Ettənə qayıtdı. Təxminən 1880-ci ilin mart ayına qədər orada qalan Van Qoqun gedişi valideynlərinin narahatlığına və qəzəbinə səbəb oldu.[b] Atası əsəbləşərək onun Hildəki ruhi xəstəxanaya aparılmasını məsləhət gördü.[59][60][c]

Van Qoq 1880-ilin avqustunda Kuryerə qayıtdı və oktyabr ayına qədər bir mədən işçisi ilə birgə yaşadı.[62] Ətrafındakı insanlar və mənzərələr onda maraq oyatmağa başladı və Teonun incəsənətlə ciddi məşğul olması haqda verdiyi məsləhətdən sonra gördüyü şeyləri çəkməyə başladı. Teo ona holland rəssam Villem Rulofsdan dərs almağı təklif etdi və Vinsent qardaşına qulaq asıb bu məqsədlə Brüsselə getdi. Rəsmi incəsənət məktəblərinə nifrət etməsinə baxmayaraq, Rulofs onu Təsviri İncəsənət üzrə Kral Akademiyasına getməyə razı saldı. 1880-ci ilin noyabrında akademiyada qeydiyyatdan keçən Van Qoq orada anatomiyanı öyrəndi, kölgə verməyin və perspektivi tutmağın təməl qaydalarını mənimsədi.[63]

Etten, Drent və Haaqa

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Həmçinin bax: Vinsent van Qoqun erkən yaradıcılıq nümunələri
Key Vos-Strikker oğlu Yan ilə, 1979–1980-ci illər

O, 1881-ci ilin aprelində Ettenə qayıtdı və bir müddət valideynləri ilə yaşadı.[64] Rəsm çəkməyə davam edən Vinsent model olaraq çox vaxt qonşularından istifadə edirdi. 1881-ci ilin avqustunda anasının böyük bacısı Villeminanın və Yohannes Strikkerin yenicə dul qalmış qızı Kornelia "Key" Vos-Strikker onlara baş çəkdi. Bu vəziyyətdən çox məmnun olan Vinsent onunla uzun gəzintilərə çıxırdı. Key ondan yeddi yaş böyük idi və səkkiz yaşında bir oğlu vardı. Van Qoq sevgisini etiraf edib ona evlənmə təklif edərək hər kəsi təəccübləndirdi.[65] O, bu təklifi "yox, heç vaxt, heç vaxt" (nid. "nooit, neen, nimmer") sözləri ilə rədd etdi.[66] Key Amsterdama qayıtdıqdan sonra Van Qoq da rəsmlərini satmaq üçün Haaqaya getdi və xalası qızının həyat yoldaşı Anton Mauve ilə tanış oldu. O, Van Qoqun olmaq istədiyi müvəffəqiyyətli rəssam idi.[67] Mauve ona bir neçə aya geri qayıtmasını və vaxtını həm kömür, həm də pastel boyalarla işləyərək keçirməsini məsləhət gördü; Vinsent Ettenə geri qayıtdı və Mauvenin məsləhətinə qulaq asdı.[67]

1881-ci il noyabrın sonlarında Van Qoqun Yohannesə yazdığı məktubu o, Teoya Vinsentin ona etdiyi "hücum" olaraq təsvir etmişdi.[68] Bir neçə gün içində o, Ettendən Amsterdama yollandı.[69] Key onunla görüşmədi və valideynləri göndərdikləri məktubda "Vinsentin israrının iyrənc olduğunu" yazırdı.[70] Ümidsizlik içində olan Van Qoq sol əlini lampanın alovuna tutaraq bu sözləri demişdir: "Onu görməyə icazə verənə qədər əlimi alova tuta bilərəm".[70][71] Sonralar o, bu hadisəni yaxşı xatırlamırdı və təxmin eləmişdi ki, yəqin ki, dayısı alovu söndürüb. Strikker Vinsentə açıq-aydın bildirdi ki, Keyin rədd cavabını və onların heç vaxt evlənməyəcəyi gerçəyini qəbul etməlidir; bunun əsas səbəbi isə onun maddi tələbatlarını ödəyə bilməməsi idi.[72]

Mauvedən dərs alan Van Qoq ondan akvarel boya ilə rəsm çəkməyi öyrəndi və növbəti ay Milad bayramı üçün evə qayıdana qədər bu yeni metod üzərində işlədi.[73] Kilsəyə getməkdən imtina etdiyi üçün atası ilə arasında mübahisə düşdü və evi tərk edib Haaqaya qayıtdı.[d][74] 1882-ci ilin yanvarında Mauve onu yağlı boya rəssamlığı ilə tanış etdi və öz emalatxanasını qurması üçün ona borc verdi.[75][76] Onların münasibəti bir ay ərzində pozuldu, buna səbəb isə çox güman ki, gips qəliblərə baxıb rəsm çəkməyin düzgün metod olub-olmadığı barədə aralarında yaranan anlaşılmazlıq idi.[77] Van Qoqun imkanı sadəcə küçədən tapdığı adamları qarşısında model olaraq əyləşdirməyə çatırdı, amma bu, Mauvenin xoşuna gəlmirdi.[78] İyunda qonoreyadan əziyyət çəkən Van Qoq üç həftə xəstəxanada qaldı.[79] Tezliklə, o, Teodan borc aldığı pulla yağlı boya aldı[80] və bu üsulla ilk rəsmini çəkdi. Van Qoq bu yeni metodu çox bəyəndi: o, boyanı kətanın üzərində yayıb daha sonra fırça ilə düzəldirdi. Rəssam belə yaxşı nəticə əldə etdiyinə görə təəccübləndiyini yazırdı.[81]

Damlar, Haaqadakı atelyedən görüntü, 1882-ci il, xüsusi kolleksiya

1882-ci ilin martında Mauvenin Van Qoqa qarşı münasibəti soyudu və daha onun məktublarına cavab vermədi.[82] O, Klazina Mariya "Sin" Hornik adlı içki düşkünü bir fahişə və onun kiçik bacısının Vinsentin evinə gəlib-getdiyini öyrənmişdi.[83][84][85] 1882-ci ilin yanvar ayının sonlarında Vinsentlə tanış olan Sinin beş yaşında qızı vardı və hamilə idi. Onun əvvəl dünyaya gətirdiyi iki övladı ölmüşdü, amma Vinsentin bundan xəbəri yox idi;[86] 2 iyulda onun Villem adında oğlu doğuldu.[87] Van Qoqun atası onların münasibətindən xəbər tutunda Sini və iki uşağını tərk etməsi üçün ona təzyiq etdi. O, əvvəlcə atasına qarşı çıxdı[88][86][89] və onlarla birlikdə şəhərkənarına köçməyi düşündü, amma 1883-cü ilin sonlarında Sini və övlarını tərk etdi.[90] Bəlkə də, Vinsent ailə həyatının onun rəssam kimi inkişafına mane olduğunu hiss etmişdi.

Sin həyatında olanda Vinsentin evi daha xoşbəxt bir yer idi. Yəqin ki, yoxsulluq onu yenidən fahişəliyə qayıtmağa vadar etmişdi. O, qızını anasına, oğlu Villemi isə qardaşına verdi.[91] Villem 12 yaşında olarkən Rotterdama getdiyini xatırlayırdı; Sinin qardaşı ora gedib Villemin qanuni uşaq hesab olunması üçün Sini evlənməyə razı salmağa çalışmışdı.[92] O, atasının Van Qoq olduğuna inanırdı, amma onun doğulduğu vaxt bu fikri təkzib edirdi. Sin 1904-cü ildə özünü Şelda çayına ataraq öldürdü.[93]

1883-cü ilin sentyabrında Vinsent Hollandiyanın cənubunda yerləşən Drent əyalətinə köçdü. Tənhalıqdan az qala dəli olan rəssam dekabrda Nyuenendə yaşayan valideynlərinin yanına getdi.[93]

Rəssama çevrilməsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Nyuenen və Antverpen

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Həmçinin bax: Vinsent van Qoq yaradıcılığında kəndli insan obrazları, Vinsent van Qoqun natürmortları (Hollandiya), və Vinsent van Qoqun eskizlərinin siyahısı
Kartof yeyənlər, 1885-ci il. Van Qoq muzeyi, Amsterdam

Vinsent Nyuenendə rəssamlığa fokuslandı, tez-tez çölə çıxaraq karandaş və boya ilə toxucuları və onların daxmalarını təsvir edən çoxlu rəsm çəkdi. Onun həmin ərəfədə tamamladığı Yaz bağı tablosu 2020-ci ilin martında saxlanıldığı Müğənni Laren muzeyindən oğurlandı.[94][95] 1884-cü ilin avqustundan Vinsentdən on yaş balaca olan, qonşularının Marqo Begemann adlı qızı onu izləməyə başladı; Marqo ona aşiq oldu, Vinsentin duyğuları onunki kimi güclü olmasa da, qızın hisslərinə qarşılıq verdi. Onlar evlənmək istədi, amma hər ikisinin ailəsi bu evliliyə qarşı çıxdı. Pərişan halda olan Marqo yüksək dozada strixnin qəbul etdi, lakin Van Qoq onu yaxınlıqdakı xəstəxanaya çatdırdıqdan sonra xilas oldu.[87] 1885-ci il 26 martda Vinsentin atası ürək tutmasından dünyasını dəyişdi.[96]

1885-ci ildə Van Qoq bir sıra natürmortlar çəkdi.[97] Nyuenendə qaldığı 2 il ərzində karandaş və akvarellə çəkilmiş çoxlu sayda rəsm əsəri yaradan rəssam, eyni zamanda, təxminən 200 yağlı boya ilə çəkilmiş tablo ərsəyə gətirdi. Torpaq tonları, xüsusən də, tünd qəhvəyinin üstünlük təşkil etdiyi rəng paletində parlaq, canlı rənglərdən əsər-əlamət yox idi, bu da o dövrə aid rəsmlərini sonrakılardan fərqləndirir.[98]

1885-ci ilin əvvəlində Parisdəki bir incəsənət dileri onun rəsmləri ilə maraqlandı.[99] Teo ondan sərgiləmək üçün hazır əsərinin olub-olmadığını soruşdu.[100] O, Teonun bu sualına mayda ilk əsas işi olan Kartof yeyənlərii və illərdir çəkdiyi zəhmətin kuliminasiya nöqtəsi olan "kəndli insan obrazları" seriyası ilə cavab verdi.[101] Tablolarının satılmadığını görən Vinsent Teonun onları satmaq üçün kifayət qədər səy göstərmədiyindən şikayətləndi, Teo isə cavabında rəsmlərin çox tutqun, qaranlıq olduğunu və özündə impressionizmin parlaq üslubunu əks etdirmədiyini bildirdi.[98] Avqust ayında Van Qoqun tabloları ilk dəfə Haaqada Lyors adlı incəsənət dilerinin mağazasının pəncərələrində ictimai formada sərgiləndi. 1885-ci ilin sentyabrında kəndlilərin rəsmini çəkən zaman ona modellik edən gənc bir qız hamilə qaldı və hər kəs Vinsenti qıza təcavüz etməkdə günahlandırdı; kəndin keşişi kilsə camaatına ona modellik etməyi qadağan etdi.[102]

  • Yıpranmış, sulu boya kağızının üzərində çəkilmiş rəsm, 1882-ci il. Van Qoq Muzeyi, Amsterdam[103]
    Yıpranmış, sulu boya kağızının üzərində çəkilmiş rəsm, 1882-ci il. Van Qoq Muzeyi, Amsterdam[103]
  • Açıq Bibliya, söndürülmüş şam və roman ilə natürmort, 1885-ci il. Van Qoq Muzeyi, Amsterdam
    Açıq Bibliya, söndürülmüş şam və roman ilə natürmort, 1885-ci il. Van Qoq Muzeyi, Amsterdam
  • Skelet kəlləsi ilə yanan siqaret, 1885-1886-cı illər. Van Qoq Muzeyi, Amsterdam
    Skelet kəlləsi ilə yanan siqaret, 1885-1886-cı illər. Van Qoq Muzeyi, Amsterdam
  • Yer qazan kəndli qadın və ya Əlində kürək qadın, arxadan görüntü, 1885-ci il. Ontaria sənət qalereyası, Toronto
    Yer qazan kəndli qadın və ya Əlində kürək qadın, arxadan görüntü, 1885-ci il. Ontaria sənət qalereyası, Toronto

Həmin ilin noyabrı o, Antverpenə köçdü və Şəkillər küçəsində (nid. Lange Beeldekensstraat) bir boya tacirinin mağazasının yuxarısında otaq kirayəyə götürdü.[104] Yoxsulluq içində yaşayan Vinsent pis qidalanır, Teonun ona göndərdiyi pulu rəsm çəkməsi üçün lazım olan ləvazimatlar almağa və modellərə xərcləyirdi. Onun əsas qidası çörək, qəhvə və tütündən ibarət idi. 1886-cı ilin fevralında Teoya yazdığı məktubda keçən maydan bəri sadəcə altı dəfə isti xörək yediyini yazırdı. Digər tərəfdən, laxlayan dişləri ona əziyyət verirdi.[105] Antverpendə o, rəng nəzəriyyəsini öyrənmək üçün səylə çalışdı, vaxtını muzeylərdə keçirdi – xüsusən, Piter Paul Rubensin rəsmlərini araşdırırdı – və rəng paletini ona parlaq qırmızı, kobalt mavisi və zümrüd yaşılı əlavə edərək genişləndirdi. Van Qoq bərələrin saxlanıldığı ərazidən yapon ukiyo-e üslubunda qravürlər aldı, daha sonralar, bəzi rəsmlərinin arxa fonunu çəkərsən onların üslubundan istifadə etdi.[106] Rəssam spirtli içkilərdən yenə də həddən artıq çox istifadə edirdi[107] və 1886-cı il fevral-mart aylarında xəstəxanaya yerləşdirildi.[108] Onun həmin vaxt həm də sifilisdən müalicə olunduğu ehtimal edilir.[109][e]

Akademik, formal öyrənmə yöntəmini sevməsə də, sağaldıqdan sonra Antverpendə Təsviri İncəsənət Akademiyasında daha yuxarı səviyyəli təhsil üçün qəbul imtahanları verdi və 1886-cı ilin yanvarında rəssamlıq (boya və karandaşla) bölməsinə qəbul oldu. O, xəstə idi; çox işləməsi, pis qidalanması və həddən artıq siqaret çəkməsi vəziyyətini pisləşdirirdi.[112] 1886-cı il 18 yanvarda Antverpen Akademiyasında gips modellərə baxıb karandaşla rəsm çəkmə dərslərinə başladı. Qısa müddət sonra boyadan qeyri-ənənəvi istifadə tərzinə görə akademiyanın direktoru və müəllimi Çarlz Verlat ilə arasında mübahisə düşdü. O, həmçinin karadaşla rəsm dərsi keçən Franz Vink ilə də dalaşmışdı. O, nəhayət Ejen Siberdtin keçdiyi dərslərdə iştirak etməyə başladı. Amma tezliklə onunla da arasında konflikt düşdü: Siberdt tələb edirdi ki, rəsmdəki təsvirlər konturu ifadə etməli və xəttlərə əsaslanmalıdır, Van Qoq isə bununla razılaşmırdı. Dərsdə Vinsentdən Miloslu Veneranı çəkməsi tələb olunanda, o, flamand bir kəndli qadının qolsuz və çılpaq gövdəsini çəkdi. Siberdtin fikrincə, bu, Vinsentin onun rəhbərliyinə meydan oxuması demək idi və qələmi ilə onun rəsmində elə sərt şəkildə düzəliş etdi ki, kağız cırıldı. Bundan hiddətlənən Vinsent onun üstünə qışqırıb bu sözləri dedi: "Aydındır ki, sizin gənc qadının necə olduğundan xəbəriniz belə yoxdu. Tanrının lənətinə gələsiz! Qadının ombası, arxası və uşağını daşıya biləcəyi bir çanağı olmalıdır". Bəzi mənbələrə görə, bu, onun akademiyada iştirak etdiyi son dərs idi və daha sonra Parisə getmişdi.[113] Siberdt ilə aralarında olanlardan təxminən bir ay sonra, 1886-cı il 31 martda Vinsent də daxil olmaqla, bir il ərzində akademiyanın 17 tələbəsinin bu hərəkəti təkrarladığı bildirildi. Van Qoqun Siberdt tərəfindən akademiyadan qovulması haqda uydurulan hekayənin heç bir əsası yox idi.[114]

Paris (1886–1888)

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Həmçinin bax: Yaponsayağı üslub (Vinsent van Qoq) və Vinsent van Qoqun natürmortları (Paris)
Anri de Tuluz-Lotrekin pastel boya ilə çəkdiyi Vinsent van Qoqun portreti adlı tablosu, 1887-ci il. Van Qoq muzeyi, Amsterdam
Con Piter Rassell bu rəsmləri 1886-cı ildə Vinsent van Qoq (Yeni Cənubi Uels İncəsənət qalereyası, Sidney) adlı tablosunu çəkdikdən təxminən bir il sonra çəkib.[115]

1886-cı ilin martında Parisə köçən Vinsent Monmartrda, Teonun Laval küçəsindəki mənzilində qardaşı ilə birgə yaşadı və rəsmlərini Fernand Kormonun emalatxanasında çəkdi. İyun ayında iki qardaş Lepik küçəsində 54 nömrəli daha geniş bir mənzilə köçdü.[116] Vinsent Parisdə dost-tanışlarının təsvir olunduğu portretlər, natürmortlar, Mulen de la Qalet, Monmatr, Anyer və Sena çayından görünən mənzərələrin rəsmini çəkdi. 1885-ci ildə Antverpendə olarkən yapon ukiyo-e üsulu ilə hazırlanmış taxta qəliblərə maraq salan və emalatxanasını onlarla bəzəyən Van Qoq Parisdə olarkən də onlardan yüzlərlə topladı. Paris Illustre adlı jurnalın 1886-cı il may buraxılışının üz qabığında Keysay Eysenin bir fahişəni təsvir edən qravüründən təsirlənən rəssam özünü yapon üslubunda sınadı və 1887-ci ildə özünün Fahişə və ya Oiran tablosunu çəkdi.[117][118]

O, Delareybaret qalereyasında Adolf Montiçellinin portretini gördükdən sonra daha parlaq və nəzərəçarpan rəng paletindən istifadə etməyə başladı; onun Sent-Maridə dəniz mənzərəsi (1888) tablosu buna misal idi.[119][120] İki il sonra Teo və Vinsent Montiçellinin rəsmləri haqda kitabın çapı üçün pul verdi və Vinsent kolleksiyasına əlavə etmək üçün onun bir sıra tablonunu aldı.[121]

Van Qoq Fernand Kormonun atelyesi barədə Teodan öyrəndi.[122] 1886-cı ilin aprel və may aylarında[123] orada çalışan Vinsent 1886-cı ildə onun portretini çəkən avstraliyalı rəssam Con Piter Rassellin çevrəsi ilə tez-tez vaxt keçirirdi.[124] O, eyni zamanda, Emil Bernar, Lui Anketen və pastel boya ilə onun şəklini çəkən kimi Anri de Tuluz-Lotrek kimi rəssamlarla da tanış oldu. Onlar o zamanlar Pol Sezanın tablolarının sərgiləndiyi yeganə məkan olan Cülyen Tanginin (onun ləqəbi "Tangi ata" idi) boya mağazasında tanış oldular.[123] 1886-cı ildə orada təşkil olunan iki sərgi puantilizm və neoimpressionizmin nümunələrini ilk dəfə gözlər önünə sərməklə bərabər, həm də Jorj-Pyer Syöra və Pol Sinyakın əsərlərinə olan marağı artırdı. Teo impressionist üslubda çəkilmiş tabloları özünün Monmartr bulvarında yerləşən qalereyasında satışa qoydu, amma Van Qoqun incəsənətdəki yenilikləri qəbul etməsi heç də tez bir vaxtda baş vermədi.[125]

İki qardaş arasındakı mübahisələr artmağa başladı. 1886-cı ilin sonunda Vinsentlə yaşamaq Teo üçün "demək olar ki, dözülməz" idi.[123] 1887-ci ilin əvvəllərinə qədər onların münasibəti yenidən qaydasına düşdü. Vinsent artıq Parisin şimal-qərbində, şəhərkənarı ərazidə yerləşən Anyerə köçmüşdü. O, Sinyakla da məhz burada tanış oldu və puantilizm üsulundan istifadə etməyə başladı: bu texnikaya əsasən, rəssam kətan üzərində çoxlu sayda rəngli nöqtələr qoyur, uzaqdan baxıldıqda isə rənglərin birləşməsi bir bütün əmələ gətirirdi. Bu üsul mavi və narıncı daxil olmaqla, bir-birini tamamlayan rənglərin canlı kontrastlar yaradabilmə qabiliyyətini vurğulayırdı.[100][123]

  • Mulen de la Qalet və Monmatr seriyasından Mulen de Blute-Fin adlı tablo, 1886-cı il. Bricstoun İncəsənət muzeyi, Tokio (F273)
    Mulen de la Qalet və Monmatr seriyasından Mulen de Blute-Fin adlı tablo, 1886-cı il. Bricstoun İncəsənət muzeyi, Tokio (F273)
  • Fahişə, 1887-ci il. Van Qoq muzeyi, Amsterdam
    Fahişə, 1887-ci il. Van Qoq muzeyi, Amsterdam
  • Tangi atanın portreti, 1887-ci il. Rodena muzeyi, Paris
    Tangi atanın portreti, 1887-ci il. Rodena muzeyi, Paris

Van Qoq Anyerdə olduğu zaman Anyerdə Sena çayı boyunca körpülər rəsmində olduğu kimi parkları, restoranları və Sena çayını təsvir edən tablolar yaratdı. Teo və Vinsent 1887-ci ilin noyabrında Parisə yenicə gəlmiş Pol Qogen ilə dostlaşdı.[126] [127] İlin sonuna doğru Vinsent Klişi Bulvarı 43 ünvanında yerləşən Bulon restoranında Bernar, Lui Anketen və Tuluz-Lotrek ilə birgə sərgi təşkil etdi. Sonralar Bernar yazırdı ki, sərgi Parisdəki hər şeydən öndə gedirdi.[128] Bernar və Anketen bu sərgidə ilk rəsmlərini satdı, Van Qoq Qogenlə iş mübadiləsi etdi. Sərgidə incəsənət, rəssamlar və onların sosial vəziyyətləri haqda gedən müzakirələr get-gedə yayıldı, Kamil Pissarro və oğlu Lüsyen Pissarro kimi şəxsləri sərgiyə cəlb etdi. Parisdə yaşadığı 2 il ərzində 200-dən çox sənət nümunəsi ərsəyə gətirən Vinsent 1888-ci ilin fevralında oradakı həyatdan sıxıldığını hiss etdi və şəhəri tərk etdi. Gedişindən bir neçə saat əvvəl Teonun müşayiəti ilə ilk və son dəfə Syöraya öz emalatxanasında baş çəkdi.[129]

Rəssam kimi inkişafı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Arl (1888 – 1889)

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Həmçinin bax: Sarı evin dekorasiyası, Arlda Lonqlua körpüsü, və Sent-Mari (Van Qoq seriyası)
Sarı Ev, 1888-ci il. Van Qoq muzeyi, Amsterdam

İçki ucbatından xəstələnən və çox siqaret çəkməyin səbəb olduğu öskürəkdən əziyyət çəkən Vinsent 1888-ci ilin fevralında Arlda sığınacaq axtardı.[17] Görünür, rəssam buraya ağlında incəsənət koloniyası yaratmaq düşüncəsi ilə köçmüşdü. Danimarkalı rəssam Kristian Muryer Piterson iki ay ona yoldaşlıq etdi. Arl əvvəllər Vinsentə ekzotik gəlirdi; bir məktubunda o, oranı xarici ölkə kimi təsvir etmişdir: "Zuavlar, fahişəxanalar, ilk dini ayininə gedən, valehedici görünüşlü kiçik qız, öz cübbəsində qorxunc kərgədana bənzəyən keşiş, absent içən insanlar, bütün bunlar hamısı mənə sanki başqa dünyadan olan varlıqlar kimi görünür."[130]

Arlda keçirdiyi vaxt Van Qoqun ən məhsuldar olduğu periodlardan biridir: o, bu dövrdə yağlı boya ilə çəkilmiş 200 tablo, karandaş və sulu boya ilə çəkilmiş 100-dən çox rəsm əsəri yaratdı.[131] Şəhərkənarı ərazi və onun işığı Vinsenti ovsunlamışdı; bu dövrlərdə çəkdiyi rəsmlər sarı, ultramarin rəngi və çəhrayı-bənövşəyi rənglə zəngin idi. Tablolarında məhsul yığımı, buğda tarlaları, ümumi olaraq, kənd həyatının nişanələri nəzərə çarpırdı. 1888-ci ildə çəkdiyi, buğda tarlalarını əhatə edən yerlərin mənzərəsi təsvir edən Köhnə dəyirman tablosu buna misal idi.[132]Bu tablo Pol Qogen, Emil Bernar, Şarl Laval və başqalarının tabloları qarşılığında 1888-ci il 4 oktyabrda Pont-Avenə göndərilən yeddi rəsm əsərindən biri idi.[132]

Arlın təsvirlərinin əsk olunduğu rəsmlərdə Van Qoqun holland ailəsində böyüməsinin təsirləri özünü göstərirdi; onun tablolarında tarlaların və küçələrin bir-birinə keçidində perspektiv çatışmırdı, amma rənglərdən çox gözəl şəkildə istifadə olunmuşdu.[133] Bunu yenicə anlamış rəssamın rəssamın 1888-ci ilin martında "perspektiv çərçivəsi" ilə çəkdiyi peyzajlardan üçü Sərbəst Rəssamlar Cəmiyyətinin (fr. Société des Artistes Indépendants) illik sərgisində nümayiş olundu. Yaxınlıqda yerləşən Fonveydə yaşayan amerikalı rəssam Dac Uilyam MakNayt aprel ayında onu ziyarət etdi.[134][135] 1888-ci il 15 mayda Lamartin meydanındakı Sarı Evin sağ qanadını aylıq on beş franka kirayəyə götürdü. Mebellə döşənməyən otaqlarda aylar idi ki, kimsə yaşamamışdı.[136]

Vinsent 7 mayda Otel Karreldən Kafe de la Qara köçdü,[137] oranın sahibi Yozef və Mari Jinu ilə dostlaşdı. Onun Sarı Evə köçə bilməsi üçün əvvəlcə oranı tam şəkildə mebellə təchiz etmək lazım idi, amma Van Qoq oranı emalatxana kimi istifadə edə bilirdi.[138] Rəsmlərini göstərə bilmək üçün bir qalereyası olmasını istəyən Van Qoqun çəkdiyi Van Qoqun stulu (1888), Arlda yataq otağı (1888), Gecə kafesi (1888), Gecə kafe terası (sentyabr, 1888), Rona üzərində ulduzlu gecə (1888) və Natürmort: on iki günəbaxanlı vaza (1888) kimi tabloların hər birini Sarı Evi dekorasiya etmək məqsədilə çəkdi.[139]

Rəssam yazırdı ki, Gecə kafesi rəsmi ilə "kafenin insanın özünü məhv edə biləcəyi, dəli ola və cinayət törədə biləcəyi bir yer olduğu" fikrində ifadə etməyə çalışıb.[140] İyun ayında Sent-Mari-de-la Merə gedən Van Qoq ikinci zuav leytenantı olan Pol-Ejen Milyeyə dərs keçdi,[141]dənizdəki qayıqları və kəndi çəkdi.[142] MakNayt Vinsenti bəzən Fonveydə qalan belçikalı rəssam Ejen Boşla tanış etdi və onlar iyul ayında iki dəfə bir-birinə baş çəkdi.[141]

Qogenin gəlişi (1888)

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Həmçinin bax: Günəbaxanlar
Pol Qogenin "Günəbaxanlar"ın rəssamı: Van Qoqun portreti adlı tablosu, 1888-ci il. Van Qoq muzeyi, Amsterdam

1888-ci ildə Qogenin Arla gəlməyə razı olması Vinsentin dostu olacağına və ağlındakı rəssamlar ittifaqını quracağına olan ümidləri artırdı. Avqustda Qogenin gəlişini gözləyərkən o, Günəbaxanlar rəsmini çəkdi. Boş yenidən Vinsentə baş çəkəndə o, Boşun portretini, eyni zamnda, Ulduzlu səmaya qarşı şair tablosunu çəkdi.[143][144][f]

Qogenin gəlişinə hazırlaşan Vinsent portretini çəkdiyi poçtalyon Yozef Rulenin məsləhəti ilə evə iki çarpayı aldı. Sarı Ev hələ də mebellə tam döşənmiş olmasa da, Van Qoq 17 sentyabrda orada ilk gecəsini keçirdi.[145][146][147] Qogen onunla birgə işləməyə və yaşamağa razı olan zaman Vinsent yəqin ki, indiyə qədər ən çox səy göstərdiyi tablosu olan Sarı Evin dekorasiyası üzərində çalışırdı.[148] O, həmçinin Van Qoqun stulu və Qogenin stulu rəsmlərini də tamamladı.[149]

Van Qoqun çoxsaylı xahişlərindən sonra Qogen 23 oktyabrda Arla gəldi və onlar noyabrda birlikdə işləməyə başladılar. Qogen özünün "Günəbaxanlar"ın rəssamı tablosunda Van Qoqu təsvir etdi, Vinsent isə Qogenin təklifini qəbul edib şəkilləri onlara baxaraq yox, onların yaddaşında qalan görüntüsünə əsasən çəkdi. Bu "xəyali" rəsmlərə Etten bağının xatirəsi tablosu da daxil idi.[150][g] İki rəssam ilk dəfə çöldə birlikdə işləmək üçün Aliskana gedib Aliskan tablolarını əsrəyə gətirdilər.[152] Arlda qaldığı müddət ərzində Qogenin özünün tək çəkdiyi yeganə rəsm əsəri Van Qoqun portreti idi.[153]

1888-ci ilin dekabrında Monpelyeyə gedən Van Qoq və Qogen orada Qustav Kurbe və Ejen Delakruanın Fabra muzeyindəki tablolarını gördülər.[154] Onların münasibəti get-gedə pozulmağa başlamışdı; Vinsent Qogenə heyranlıq duyurdu və Qogenin də ona eyni cür davranmasını istəyirdi, amma Qogenin təkəbbürü və ona qarşı amiranə tərzi Van Qoqu qıcıqlandırır və məyus edirdi. Onlar tez-tez mübahisə edirdi; Vinsentin Qogenin onu atıb gedəcəyinə dair qorxuları artmağa başlamışdı və Vinsentin deyimi ilə, aralarındakı "hədsiz gərginlik" sürətlə krizis həddinə doğru irəliləyirdi.[155]

Arlda hospitalda (Dekabr, 1888)

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Həmçinin bax: Arlda xəstəxana
30 dekabr 1888-ci ildə Van Qoqun qulağını kəsməsi barədə yerli qəzetdə çıxan xəbər[156]
Feliks Reyin portreti, 1889-cu ilin yanvarı. Puşkin muzeyi, Moskva. Üzərində Vinsentin qulağına dəymiş zədənin əks olunduğu eskizlər və qeydlər həkim Rey tərəfindən romançı İrvinq Stoun üçün yazılıb.

Van Qoqun qulağını kəsməsinə gətirib çıxaran hadisələrin dəqiq ardıcıllığı məlum deyil. 15 il sonra Qogen qeyd edib ki, hadisənin baş verdiyi həmin gecə Vinsent fiziki baxımdan təhdidkar olan bir sıra davranışlar sərgiləyib.[157] Onların münasibəti qarışıq idi və ola bilsin ki, Teonun Qogenə borcu vardı; Qogen iki qardaşın onu maddi cəhətdən istismar etdiyindən şübhələnirdi.[158] Çox güman ki, Van Qoq Qogenin getməyi planlaşdırdığını anlamışdı.[158] Sonrakı günlər güclü yağış yağması iki rəssamı Sarı Evdə qalmağa məhkum etdi.[159] Qogen bildirib ki, o, gəzintiyə çıxmaq üçün evi tərk edən zaman Vinsent onun arxasınca gəlib və əlində ülgüclə ona tərəf qaçıb.[159] Bu məlumatın gerçəkliyi əks etdirməsi təsdiqlənməyib;[160] çox güman ki, oteldə qalan Qogen həmin gecəni demək olar ki, Sarı Evdə keçirməmişdi.[159]

1888-ci 23 dekabr axşamı Qogenlə arasında baş verən mübahisədən sonra[161] Van Qoq otağına qayıtdı; səs halusinasiyaları eşidən rəssam ülgüclə sol qulağını kəsdi (bəzi mənbələrdə onun qulağını tam şəkildə, bəzilərində isə sadəcə bir hissəsini kəsməsi qeyd olunur)[h] və bu, kəskin qanaxmaya səbəb oldu.[162] O, yaranı sarğı ilə bağladı, qulağını kağıza bükdü və onu həm özünün, həm də Qogenin tez-tez getdiyi fahişəxanadakı qadına verdi.[162] Van Qoq növbəti gün səhər bir polis işçisi tərəfindən huşsuz halda tapıldı və xəstəxanaya aparıldı,[165][166] orada onu hələ təcrübə keçən gənc həkim Feliks Rey müalicə etdi. Van Qoqun qulağı xəstəxanaya gətirilmişdi, amma həddən artıq çox vaxt keçdiyindən Rey onu yenidən birləşdirməyə cəhd etmədi.[159] Van Qoqu tədqiq edən incəsənət tarixçisi Bernadet Mörfi 1952-ci ildə 80 yaşında Arlda vəfat edən və övladları hələ də Arldan bir az kənarda yaşayan Qabriel adlı qadının kimliyini müəyyənləşdirdi. Gəncliyində "Qebi" kimi tanınan Qabriel Vinsent ona qulağını gətirən zaman fahişəxanada və başqa yerli müəssisələrdə çalışan 17 yaşlı təmizlikçi qız idi.[161][167][168]

Vinsent hadisəni xatırlamırdı, bu da ağla onun şiddətli psixi pozuntudan əziyyət çəkdiyi fikrini gətirmişdi.[169] Xəstəxanada ona qoyulan diaqnoza görə, o, "kəskin maniya və ümumi sayıqlama"dan əziyyət çəkirdi;[170] bir neçə gün içində yerli polis onun xəstəxanaya yerləşdirilməli olduğunu bildirdi.[171][172] Qogen 24 dekabrda köhnə dostu Andris Bonqerin bacısı Yohannaya evlilik təklifi etmiş Teonu dərhal bundan xəbərdar etdi.[173] Bunu eşidən Teo Arla gedən gecə qatarına minə bilmək üçün dərhal stansiyaya yollandı. O, Arla Milad bayramında çatdı, yarı-ayıq halda olan və çox güman ki, onu tam anlamayan Vinsentə təsəlli verdi. Teo həmin axşam Arlı tərk edib Parisə getdi.[174]

Müalicəsinin ilk günlərində Van Qoq təkrar-təkrar Qogenin harada olduğunu soruşurdu, Qogen isə bu məsələ ilə məşğul olan polisə bu sözləri demişdi: "Xahiş edirəm, Müsyö, bu adamı mehribancasına, qayğı ilə oyadın, məni soruşsa, Parisə getdiyimi deyin. Məni görmək onun üçün ölümcül ola bilər."[175] Arldan qaçan Qogen Vinsenti bir də heç vaxt görmədi. Onlar məktublaşmağa davam etdi və 1890-cı ildə Qogen ona Antverpendə birlikdə emalatxana qurmağı təklif etdi. Xəstəxanaya Vinsenti görməyə gələnlər arasında Mari Jinu və Rulen də var idi.[176]

Ona qoyulan pessimist diaqnoza baxmayaraq, Van Qoq sağaldı və 1889-cu il 7 yanvarda Sarı Evə qayıtdı.[177] Halusinasiya və deluziyalardan əziyyət çəkən rəssam növbəti ayları xəstəxana və ev arasında keçirdi.[178] Onu "kürən dəli" (fr. "le fou roux") adlandıran şəhər əhalisindən 30 nəfər (bura Jinu ailəsi də daxil idi) Van Qoq əleyhinə ərizə yazdığından polis mart ayında onun evini bağladı;[171] Van Qoq xəstəxanaya qayıtdı. Pol Sinyak mart ayında iki dəfə ona baş çəkdi;[179] baş verən daşqınlar öz evindəki rəsm əsərlərini korladıqdan sonra o, həkim Reyə məxsus bir otağa köçdü.[180][181] İki ay sonra Van Qoq Arlı tərk etdi və könüllü şəkildə Sen-Remidəki ruhi xəstəxanaya getdi. Təxminən bu vaxtlar o yazırdı: "Bəzən zaman pərdəsi və vəziyyətin ölümcüllüyü sanki bir an içində bir-birindən ayrılır və mənə təsviri mümkün olmayan bir iztirab hissi verir."[182]

O, 1888-ci ildə çəkdiyi Həkim Feliks Reyin portreti adlı tablonu həkimin özünə verdi. Tablonu bəyənməyən Rey onu toyuq qəfəsi düzəltmək üçün istifadə etdi, daha sonra isə kiməsə verdi.[183] 2016-cı ildə tablo Puşkin Təsviri İncəsənət muzeyinə gətirildi və qiymətinin 50 milyon dollardan çox olduğu bildirildi.[184]

  • Sarğılı qulaq və tənbəki çubuğu ilə avtoportret, 1889-cu il, xüsusi kolleksiya
    Sarğılı qulaq və tənbəki çubuğu ilə avtoportret, 1889-cu il, xüsusi kolleksiya
  • Arlda xəstəxana həyəti, 1889-cu il. “Am Römerholz” adlı Oskar Raynhart kolleksiyası, Vintertur, İsveçrə
    Arlda xəstəxana həyəti, 1889-cu il. “Am Römerholz” adlı Oskar Raynhart kolleksiyası, Vintertur, İsveçrə
  • Sarğılı qulaq ilə avtoportret, 1889-cu il. Kurto İncəsənət İnstitutu, London
    Sarğılı qulaq ilə avtoportret, 1889-cu il. Kurto İncəsənət İnstitutu, London
  • Arlda xəstəxana palatası, 1889-cu il. “Am Römerholz” adlı Oskar Raynhart kolleksiyası, Vintertur, İsveçrə
    Arlda xəstəxana palatası, 1889-cu il. “Am Römerholz” adlı Oskar Raynhart kolleksiyası, Vintertur, İsveçrə

Sen-Remi (May, 1889 – May, 1890)

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Həmçinin bax: Sen-Pol sığınacağı,Sen-Remi (Van Qoq seriyası)
Ulduzlu gecə, 1889-cu ilin iyunu. Nyu-York Müasir İncəsənət Muzeyi, Nyu-York

1889-cu il 8 mayda Sen-Remi Mavzoliyalı Pavel sığınacağı kimi tanınan ruhi xəstəxanaya yerləşən rəssamın baxıcısı protestant keşiş Frederik Salles idi. Xəstəxana Arldan 30 kilometrdən də az məsafədə yerləşən keçmiş monsatr idi və əvvəllər hərbi həkim olmuş Teofil Peyron tərəfindən idarə olunurdu. Vinsent barmaqlıqlı pəncərələri olan iki hücrənin birini emalatxana kimi istifadə edirdi.[185] Orada qaldığı dövrdə xəstəxana və bağçası onun rəsmlərinin əsas mövzusuna çevrildi. Sığınacağın vestibülü və Sen-Remi (sentyabr, 1889) kimi tablolarında xəstəxananın içini, Yasəmən kolu (may, 1889) tablosunda isə onun bağçasını təsvir etdi. Bu dövrə aid bəzi rəsmləri burulğanlı təsvirlərlə xarakterizə olunurdu; Ulduzlu gecə tablosu buna misal ola bilər. Bəzən Van Qoqa kiminsə nəzarəti altında çölə çıxmağa icazə verilirdi, bu zaman o, Yuxarıdan görünən dərə və əkinçi, Arxa fonda Alp dağı və zeytun ağacları (1889), Sərv ağacları (1889), Sərv ağacları ilə qağdalı tarlası (1889) və Gecə Provansda kənd yolu (1890) kimi tabloları çəkdi. Sentyabrda o, Arlda yataq otağı rəsminin iki yeni versiyasını hazırladı.[186]

Tez-tez çölə çıxa bilmədiyinə görə, tezliklə Vinsent tabloları üçün mövzu tapmaqda çətinlik çəkməyə başladı və yeni rəsm əsərləri yaratmaq əvəzinə başqa rəssamların rəsmlərinin interpretasiyaları üzərində işlədi. Buraya Jan-Fransua Millenin Əkinçi, Günorta istirahəti tablolarının, eləcə də, bir sıra əvvəlki rəsm əsərlərinin variasiyaları daxil idi. Jül Breton, Qustav Kurbe və Millenin realizminə heyran olan[187] Van Qoq özünün çıxardığı nüsxələri Bethovenin əsərlərinin başqa bir musiqiçi tərəfindən edilmiş interpretasiya ilə müqayisə edirdi.[188]

Onun Məhbusların gəzintisi (1890) adlı tablosu Qüstav Dorenin (1832–1883) qravürünə əsasən çəkilmişdi. Tralbot iddia edir ki, tablonun mərkəzində, izləyiciyə baxan məhbus Vinsentin özüdür,[189] Yan Halsker isə bu fikirlə razılaşmır.[190]

1890-cı ilin fevral və aprel ayları arasında Van Qoqun vəziyyəti yenidən pisləşdi. Bu vaxt ərzində depresiyada olan rəssamın nəsə yazmağa halı olmasa da, az da olsa nəsə çəkə bilirdi.[191] O, daha sonra Teoya yazırdı ki, "şimalın yaddaşında qalan xatirələrinə" əsasən bir neçə rəsm çəkə bilmişdi.[192] Bunlardan biri Qürubda qarlı tarlada yer qazan iki kəndli qadın idi. Halskerin fikrincə, bu azsaylı rəsmlər Van Qoqun bu dövrdə üzərində işlədiyi peyzajların və insan fiqurlarını təsvir edən digər rəsmlərin özəyini təşkil edirdi. O, düşünür ki, bu qısa period Van Qoqun xəstəliyinin onun sənətinə güclü təsir etdiyi yeganə dövr idi.[193] Vinsent anasından və qardaşından 1880-ci illərin əvvəllərində yaratdığı kobud rəsmləri və qaralamaları ona göndərmələrini xahiş etdi, beləcə, köhnə cızma-qaralarına baxıb yeni rəsmlər çəkə biləcəkdi.[194] Rəngləri araşdıran Halsker bu dövrə aid Dərdli qoca kişi ("Əbədiliyin qapısında") tablosunu "uzaq keçmişdə qalmış zamanların daha bir aydın xatirəsi" olaraq təsvir etmişdi.[103][193][195] İncəsənət tənqidçisi Robert Hyuzun fikrincə, Van Qoqun ömrünün sonlarında çəkdiyi, "dəqiqlik və zərafətə can atan" rəsmlər onun yaradıcılığının öz zirvəsinə çatdığını göstərir.[130]

Alber Ore 1890-cı ilin yanvanında Mercure de France jurnalında Vinsentin sənətini təriflədi və onu "dahi" adlandırdı.[196] Madam Jinu 1888-ci ilin noyabrında həm Vinsent, həm də Qogen üçün modellik etmişdi; Van Qoq fevralda Qogenin o zamanlar qara kömür qələmlə çəkdiyi eskiz əsasında Arllı qadın (Madam Jinu) rəsminin beş versiyasını çəkdi.[197][i] Fevral ayında o, həm də Brüsseldəki XX Cəmiyyəti adlı avanqard rəssamlar cəmiyyətinin illik sərgisində iştirak etməyə dəvət olundu. Axşam baş tutan açılış yeməyində cəmiyyətin üzvü Henri de Qro Vinsentin sənətini təhqir etdi. Tuluz-Lotrek onun dediklərinə qarşı çıxdı və daha sonra Sinyak bildirdi ki, əgər Lutrek təslim olsa, o, Van Qoqun şərəfi uğrunda mübarizə aparmağa hazırdır. De Qro üzr istədi və oranı tərk etdi. Sonralar Van Qoqun işləri Parisdə Sərbəst Rəssamlar Cəmiyyətində sərgilənəndə Klod Mone onun rəsmlərinin sərgidəkilərin ən yaxşısı olduğunu qeyd etdi.[198] Vinsent Teonun oğlu doğulandan sonra yazırdı: "Mən dərhal otaqlarından asmaları üçün səmaya qarşı ağ çiçək açmış badam ağacı budaqlarının şəklini çəkməyə başladım; bu, onun üçün idi."[199]

Over-syür-Uaz (May – İyul, 1890)

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Həmçinin bax: Overdə evlər
Gecə vaxtı ağ ev, 1890-cı il. Ermitaj muzeyi, Sankt-Peterburq, Rusiya. Tablo rəssamın ölümündən 6 həftə öncə çəkilib.

Van Qoq 1890-cı ilin mayında Sen-Remidəki xəstəxananı tərk edib həm həkim Pol Qaşeyə, həm də Teoya daha yaxın olan Over-syür-Uaza köçdü. Qaşe həvəskar rəssam idi və bir çox rəssamı müalicə etmişdi – Kamil Pissarro Vinsentə onu məsləhət görmüşdü. Van Qoq onun haqda ilk təəssüratı belə idi: "Mənə elə gəldi ki, Qaşe ən az mən qədər, hətta məndən də xəstə idi."[200]

Ağac kökləri, 1890-cı ilin iyulu. Van Qoq muzeyi, Amsterdam

Rəssam Şarl-Fransua Dobini 1861-ci ildə Over-syür-Uaza köçmüş, Kamil Koro, Onore Domye və bir sıra başqa rəssamları da ardınca oraya gətirmişdi. 1890-cı ildə Vinsent Domyenin bağı adlı iki tablo ərsəyə gətirdi; onlardan biri ola bilsin ki, Van Qoqun çəkdiyi son rəsm əsəri idi.[201]

Overdə kilsə, 1890-cı il. Orse muzeyi, Paris

Sen-Remidə keçirdiyi son həftələr "şimaldakı xatirələri"[192] yadına salan rəssam Over-syür-Uazda keçirdiyi günlərin çoxunu da şimalın təsvir olunduğu 70-dən çox tablo çəkərək keçirdi.[202] 1890-cı ilin iyun ayında həkiminin bir neçə portretini çəkdi, bura Həkim Qaşenin portreti və yaratdığı yeganə ofortu aid idi. Qaşeyə həsr olunan rəsmlərin hər birində həkimin melanxoliyası ön planda idi.[203] Vinsentin Təpənin yanındakı küləş koteclər tablosu da daxil olmaqla, bir sıra rəsmləri tamamlanmamışdır.[201]

İyul ayında Vinsent yazırdı ki, bütün diqqətini "təpələrin qarşısındakı dəniz qədər hüdudsuz, füsunkar sarı rəngli ucsuz-bucaqsız düzənliklərə" verib.[204] Tarlalar onun marağını ilk dəfə mayda, buğdalar kiçik və yaşıl rəngdə olanda çəkmişdi. O, iyulda "çalxantılı səmaların altındakı geniş buğda tarlalarını" Teoya təsvir etmişdi.[205]

Van Qoq yazırdı ki, onlar onun "kədərini və hədsiz yalnızlığını" təcəssüm etdirir və "kətanda çəkilənlər sizə mənim sözlərlə ifadə edə bilmədiklərimi, şəhərkənarının məni necə sağaltdığını və canlandırdığını göstərəcək."[205][206] Onun 1890-cı ilin iyulunda çəkdiyi Qarğalarla taxıl sahəsi tablosu yağlı boya ilə çəkdiyi son rəsm əsəri olmasa da, Halsker məhz bu rəsmi "melanxoliya və sonsuz tənhalıq"la xarakterizə edir.[207] Halsker rəssamın bu tablonu tamamlayandan sonra daha yeddi rəsm əsəri çəkdiyini müəyyən etmişdir.[208]

Van Qoq İnstitutunun direktoru Vauter van der Vinin tədqiqatını nəzərdən keçirən Lui van Tilborq və Tio Midendorp 2020-ci ildə dərc etdirdikləri araşdırma işində belə nəticəyə gəldilər ki, Vinsentin Ağac kökləri tablosunda təsvir etdiyi, dolaşıq, düyünlü kökləri olan ağacların bitdiyi dağətəyi ərazinin rəssamın yaşadığı Ravu mehmanxanasından təxminən 150 metr uzaqlıqda olması fikri "son dərəcə ağlabatan"dır. Bu ağacların şəkli 1900–1910-cu illərdə istifadə olunan markaların üzərində də əks olunurdu. Van der Vinin fikrincə, Vinsent ola bilsin ki, ölümündən sadəcə bir neçə saat öncə məhz bu tablo üzərində işləmişdi.[209][210]

Ölümü

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Həmçinin bax: Vinsent van Qoqun ölümü, Ravu mehmanxanası, və Vinsent van Qoqun səhhəti
Van Qoqun ölümü haqda L'Écho Pontoisien qəzetində yazılan məqalə, 1890-cı il 7 avqust

1890-cı il 27 iyulda 37 yaşlı Vinsent Lefoşe markalı tapança ilə özünü sinəsindən güllələdi.[211][212] Bunu görən kimsə olmamışdı və rəssam hadisədən 30 saat sonra vəfat etdi.[183] Onun özünü şəklini çəkdiyi buğda tarlasında və ya oralıqdakı bir samanlıqda güllələmiş ola biləcəyi ehtimal olunur.[213] Atəş açılan zaman qabırğası mərminin istiqamətinin dəyişmisinə səbəb olmuşdu; çox güman ki, onurğasında dayanan mərmi daxili orqanlarını zədələmədən sinəsindən keçmişdi. O, çətinliklə Ravuya gəlib çıxdı, amma orada onu müayinə edən iki həkim cərrah olmadan mərmini çıxara bilməyəcəyini dedi. Onlar əllərindən gələni etdikdən sonra onu otaqda tək qoyub tənbəkisini çəkməyinə şərait yaratdılar. Növbəti gün səhər Teo tələsik özünü qardaşının yanına çatdıranda onun yaxşı ruh halında olduğunu gördü. Amma bir neçə saat içində yaranın səbəb olduğu infeksiya müalicə olunmadığından ona əzab verməyə başladı və vəziyyəti pisləşdi. Vinsent 29 iyulun erkən saatlarında dünyasını dəyişdi. Teonun dediyinə görə, onun son sözləri belə idi: "Kədər əbədi davam edəcək."[211][214][215][216][217]

Vinsent və Teo van Qoqun Over-syür-Uaz qəbiristanlığındakı məzarı

Van Qoq 30 iyulda Over-syür-Uaz məzarlığında dəfn olundu. Ailə üzvləri, dostları və yerli əhali olmaqla, cəmi 20 nəfər arasında təşkil olunan dəfn mərasimində Teo van Qoq, Andris Bonqer, Şarl Laval, Lüsyen Pissarro, Emil Bernar, Cülyen Tangi və Pol Qaşe iştirak etdi. Əvvəldən də xəstə olan Teonun səhhəti Vinsentin ölümündən sonra getdikcə daha da pisləşdi. Zəifləmiş və qardaşının yoxluğu ilə barışa bilməyən Teo 1891-ci il 25 yanvarda Den Dolderdə vəfat etdi və Utrextdə dəfn olundu.[218][219] Onun nəşi 1914-cü ildə həyat yoldaşı Yohannanın xahişi ilə Utrextdə dəfn olunduğu yerdən çıxarılaraq Vinsentin məzanının yanında, Over-syür-Uazda dəfn olundu.[220]

Vinsentin xəstəliyi və bunun onun sənətinə təsiri haqda çoxlu müzakirələr aparılmış və ona bir çox retrospektiv diaqnoz qoyulmuşdur. Ən geniş yayılmış fikir onun vaxtaşırı epilepsiya tutmalarından əziyyət çəkməsi idi.[221] Peri ilk dəfə 1947-ci ildə onda bipolyar pozuntu olması ehtimalını irəli sürmüş,[222] Hempbil və Blumer kimi psixiatrlar da onu dəstəkləmişdi.[223][224] Biokimyaçı Uilfred Arnold buna qarşı çıxmış, bipolyar pozuntu və yaradıcılıq arasında bağ olduğu ehtimalının yanlış ola biləcəyini qeyd edərək, Vinsentdəki simptomların daha çox şiddətli qeyri-müntəzəm porfiriyaya uyğun gəldiyini bildirmişdir.[221] Onun depressiya və gicgah epilepsiyası tutmalarından əziyyət çəkməsi da irəli sürülən iddialar arasında idi.[224] Diaqnoz hər nə olsa da, Vinsentin səhhətinin pisləşməsinin əsas səbəbi çox güman ki, pis qidalanması, həddən artıq işləməsi, yuxusuzluqdan əziyyət çəkməsi və spirtli içkilərdən çox istifadə etməsi idi.[224]

Vinsentin özünü güllələdiyi güman edilən tapança 1965-ci ildə yenidən tapıldı və 2019-cu il 19 iyunda "incəsənət tarixinin ən məşhur silahı" kimi hərraca çıxarıldı. Silah gözlənildiyindən demək olar üç dəfə baha — 162500 avroya (£144000; $182000) satıldı.[225][226][227]

Üslubu və rəsmləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Rəssam kimi tərəqqisi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Rona üzərində ulduzlu gecə, 1888-ci il. Orse muzeyi, Paris

Van Qoq məktəbdə oxuyarkən karadaş və sulu boya ilə şəkillər çəkmiş, amma onlardan geriyə sadəcə bir neçə nümunə qalmışdır və bəzilərinin müəllifinin həqiqətən Vinsent olması sual altındadır.[228] Artıq yetkin bir insan kimi incəsənətə maraq salanda isə o, bu işin sadəcə elementar, təməl qaydalarını bilirdi. 1882-ci ilin əvvəlində Amsterdamda tanınmış müasir incəsənət qalereyasının sahibi olan dayısı Kornelis Marinus ondan Haaqanın şəkillərini çəkməsini istədi. Van Qoqun çəkdiyi rəsmlər onun gözləntilərini doğrultmadı. Marinus ona ikinci dəfə şans verdi, nə istədiyini daha ətraflı izah etdi, amma yenə də nəticədən razı qalmadı. Vinsentin əzmi qırılmadı; o, işıqlandırıcılardan və müxtəlif rəssamlıq ləvazimatlarından istifadə edərək emalatxanasında bir sıra yöntəmlər sınadı. Bir ildən çox o, bütün diqqətini verərək tək insan fiqurları üzərində işlədi. Bu ağ-qara rəsmlər[j] o vaxtlar onun sadəcə tənqid olunmasına səbəb olsa da, sonralar onun erkən şah əsərləri hesab olundu.[230]

1882-ci ilin avqustunda Teo Vinsentə çöldə (fr. en plein air) işləmək üçün lazımi ləvazimatlar alsın deyə pul verdi. O yazırdı ki, indi "yeni gümrahlıqla rəsm çəkməyə" davam edə bilər.[231] 1883-cü ilin əvvəllərindən başlayaraq, o, çoxlu insanın təsvir olunduğu rəsmlər çəkməyə başladı, amma Teo onlarda canlılığın çatışmadığını bildirəndə Vinsent onları yox etdi və yenidən yağlı boya rəssamlığına üz tutdu. O, Haaqa incəsənət məktəbinin Yan Hendrik Veysenbrux və Bernard Blommers kimi nümayəndələrinə, eyni zamanda, Haaqa məktəbinin ikinci nəslini təmsil edən De Bok və Van der Vilə müraciət etdi, onlardan işin texniki tərəfi ilə bağlı bir sıra məsləhətlər aldı.[232] Drentdə qaldıqdan sonra Nyuenenə köçən Vinsent bir neçə böyük tablo üzərində işləməyə başladı, amma onların böyük əksəriyyətini məhv etdi. Həmin rəsm əsərlərindən geriyə Kartof yeyənlər və daha bir neçə tablodan başqa heç nə qalmayıb.[232] Reyksmüzyemə baş çəkən Van Qoq holland rəssamlığının qızıl dövrünün incilərini yaratmış rəssamların, xüsusilə, Rembrandt və Frans Halsın fırçadan istifadə ediş tərzinə olan heyranlığı haqda yazmışdı.[233] O bilirdi ki, etdiyi səhvlərin əksəriyyəti təcrübəsinin azlığından və işin texniki tərəflərini yaxşı bilmədiyindən qaynaqlanır,[232] ona görə də, daha çox şey öyrənmək və rəssamlıq bacarıqlarını inkişaf etdirmək üçün əvvəlcə 1885-ci ilin noyabrında Antverpenə, sonra isə Parisə getdi.[234]

Arxa fonda Alp dağı və zeytun ağacları, 1889-cu il. Nyu-York Müasir İncəsənət Muzeyi, Nyu-York

Teo onun Kartof yeyənlər tablosunu rənglərin çox tünd və boğuq olduğuna görə tənqid etdi, çünki bu tərzin müasir incəsənət üslubuna uyğun olmadığını düşünürdü.[235] 1886–1887-ci illərdə Parisdə yaşayan Vinsent yeni, daha açıq rənglərdən istifadə etməyə çalışdı. Tangi atanın portreti (1887) rəsmi onun açıq rənglərdən istifadədə uğur qazandığını göstərirdi və öz şəxsi tərzini inkişaf etdirdiyinin sübutu idi.[236] Şarl Blanın rənglər haqda yazdığı əsər Van Qoqun diqqətini çəkdi və onun bir-birini tamamlayan rənglərlə işləməsinə gətirib çıxardı. O, belə nəticəyə gəldi ki, rəng nəyisə təsvir etməkdən daha artığını edir: "Rənglər özləri özlüyündə nəyisə ifadə edir."[237][238] Hyuzun fikrincə, Van Qoq rənglərin özündə psixoloji və mənəvi ağırlıq ehtiva etdiyini düşünürdü, buna misal olaraq Gecə kafesi rəsmini göstərmək olar; belə ki, bir-birinə qarışmış qırmızı və yaşıl rənglərlə rəssam "insanlığın qorxunc ehtiraslarını" ifadə etməyə çalışmışdı.[239] Onun üçün ən çox məna daşıyan rəng sarı idi, çünki o, emosional gerçəkliyini simvolizə edirdi. Vinsent sarı rəngi eyni zamanda günəş işığı, həyat və Tanrının simvolu kimi istifadə edirdi.[240]

O, kənd həyatını və təbiəti təsvir edən rəssam olmağa çalışırdı,[241] Arlda keçirdiyi ilk yayda mənzərələri və ənənəvi kənd həyatını təsvir etmək üçün paletinə yeni rənglər əlavə etdi.[242] O inanırdı ki, təbiətlə bağlı şeylər xüsusi bir gücə sahibdir və həmin inanc onu — bəzən simvollardan da istifadə edərək — məhz bu gücü və ya təbiətin mahiyyətini öz sənətində əks etdirməyə vadar etmişdi.[243] Van Qoqun əvvəlcə Jan-Fransua Millenin rəsmlərinə baxıb surətini çıxardığı əkinçi obrazı onun dini görüşlərinin təcəssümü idi: əkinçi də İsa Məsih kimi qızmar günəş altında duraraq həyatın toxumlarını səpir.[244] O, təkrar-təkrar bu mövzu və motivlərə qayıdaraq onları inkişaf etdirirdi.[245] Vinsentin gülləri təsvir etdiyi tablolar simvollarla doludur, amma o, ənənəvi xristian ikonoqrafiyasından istifadə etmək əvəzinə öz üslubunu yaratdı: həyat günəşin altında yaşanır, iş isə həyatın alleqoriyasıdır.[246] Arlda yaz aylarında çiçəklənən budaqları çəkdikdən və parlaq gün işığını yaxalaya bildikdən sonra özünəinamı artan Vinsent artıq Əkinçi tablosunu çəkmək üçün hazır idi.[237]

Etten bağının xatirəsi, 1888-ci il. Ermitaj muzeyi, Sankt-Peterburq

Van Qoq, öz sözləri ilə desək, hər zaman "reallıq libası" altında idi[247] və həddən artıq üslublandırılmış rəsmləri tənqid edirdi.[248] O, sonralar yazırdı ki, Ulduzlu gecə rəsminin abstraksiyası həddən artıq olmuş və reallıq "arxa fonda çox uzaq bir yerdə" gözdən itmişdi.[248] Hyuz bunu ifrat vizual ekstaz kimi təsvir etmişdir: böyük bir burulğanın içindəki ulduzlar Hokusayın Böyük dalğa tablosunu xatırladır, yuxarıda, səmada baş verən hərəkətlənmə isə öz əksini yerdəki sərv ağacının hərəkətlənməsində tapır; rəssam baxanda gördüyü şeyi "boyanın dolğun, emfarik plazması"na köçürüb.[249]

Vinsent öz tərzini əks etdirən və maddi baxımdan ona uğur gətirən sənət əsərlərini (fr. oeuvre) 1885 və 1890-cı il (ölümünə qədər) arasında yaratdı.[250] O, Şarl Blanın tərz anlayışından təsirlənmişdi: həqiqi rəsm əsəri rəssamdan rəng, perspektiv və fırçadan ən uyğun şəkildə istifadə edilməsini tələb edir. Van Qoqun fikrincə, sadəcə etüd olaraq gördüyü rəsmlərin əksinə, ustalığının göstəricisi olan tablolarda "məna" sözünün haqqını vermişdi.[251] O, bir sıra etüdlər çəkmiş,[247] əksəriyyətini natürmortların təşkil etdiyi bu etüdlərdən rəng eksprimentləri aparmaq üçün istifadə etmiş və ya dostlarına hədiyyə etmişdi.[252] Arlda ərsəyə gətirdiyi tablolar yaradıcılığına hədsiz töhfələr vermişdir: o, Əkinçi, Gecə kafesi, Etten bağının xatirəsi və Ulduzlu gecə tablolarını həmin dövrdə çəkdiyi ən vacib rəsm əsərləri hesab edirdi. Bu rəsmlər fırçadan istifadə tərzindən tutmuş orijinal perspektivləri, rəng seçimi, konturları və dizaynlarına qədər onun axtardığı üslubu təmsil edirdi.[248]

Əsas seriyaları

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Vinsent van Qoqun rəsmlərinin siyahısı
Arllı qadın: Madam Jinu kitablarla, 1888-ci ilin noyabrı. Metropoliten muzeyi, Nyu-York

Van Qoqun rəssam kimi inkişafı Avropanın müxtəlif yerlərində yaşadığı dövrlərə təsadüf edir. O, getdiyi hər yerdə özünü oranın yerli mədəniyyətinə və işıqlandırmasına uyğunlaşdırmağa çalışırdı. Bununla belə, rəssamın bütün əsərlərində özünəməxsus bir vizuallıq nəzərə çarpırdı. Vinsentin rəssama çevrilmə prosesi yavaş gedirdi və o, rəssam olmaq onda nələrin çatışmadığını yaxşı bilirdi. O, tez-tez evə qayıdaraq çox güman ki, yeni stimul tapmağa və beləcə, öz texniki bacarıqlarını inkişaf etdirməyə çalışırdı.[253] İncəsənət tarixçisi Melissa MakKuillanın fikrincə, Vinsentin tez-tez başqa bir yerə köçməsi sonralar özünü üslubunda sezilən dəyişikliklərdə göstərirdi; içində olduğu vəziyyətin gerçəklikləri ilə üzləşən idealist rəssam bundan həmçinin konfliktdən yaxa qurtarmaq, yəni bir növ qorunma mexanizmi kimi istifadə edirdi.[254]

Portretlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Həmçinin bax: Vinsent van Qoqun portretləri, Uşaqların portretləri (Van Qoq seriyası), və Vinsent van Qoq incəsənətində ailəsinin təsviri

Portret çəkmək Vinsentin pul qazanması üçün ən yaxşı vasitə idi. Bundan əlavə o inanırdı ki, onlar "ona dərindən təsir edən və sonsuzluq duyğusunu hiss etdirən yeganə şeydir".[252][255] Bacısına yazdığı məktubda bildirmişdi ki, o, yaşayacaq portretlər çəkməyi arzulayır, buna görə də, rənglərdən fotoqrafik realizm əldə etmək üçün yox, həmin insanların hisslərini və xarakterini göstərmək üçün istifadə edir.[256][257] Vinsentin yaxın olduğu insanların böyük əksətiyyəti onun rəsmlərində yox idi; rəssam çox nadir hallarda Teo, Van Rappard və ya Bernarın portretini çəkmişdi. Anasının portretlərini isə fotolara baxıb çəkmişdi.[258]

O, 1888-ci ilin dekabrında çəkdiyi Beşik yelləyən qadın (fr. La Berceuse) tablosunun Günəbaxanlar qədər yaxşı alındığını düşünürdü. Vinsent bu tabloda çox az sayda rəngdən, fərqli fırça zərbələri və sadə konturlardan istifadə etmişdi.[248] Bu portret Rulen ailəsinin üzvlərinin noyabr və dekabr aylarında Arlda çəkilmiş portretlərinin kuliminasiya nöqtəsi idi. Poçtalyonun portreti rəsmindəki axıcı, ölçülü fırça zərbələrindən Uşaqla Madam Rulen rəsmindəki coşğun, sərt səthə, rənglərin və fırça zərbələrinin bolluca istifadəsinə keçid rəssamın üslubundakı dəyişikliyi göstərirdi.[259]

  • Rəssamın anasının portreti, 1888-ci ilin oktyabrı. Norton Saymon muzeyi, Pasadena, Kaliforniya
    Rəssamın anasının portreti, 1888-ci ilin oktyabrı. Norton Saymon muzeyi, Pasadena, Kaliforniya
  • Ejen Boş (Ulduzlu səmaya qarşı şair), 1888-ci il. Orse muzeyi, Paris
    Ejen Boş (Ulduzlu səmaya qarşı şair), 1888-ci il. Orse muzeyi, Paris
  • Poçtalyon Yozef Rulenin portreti, 1888-ci il avqustun əvvəlləri. Təsviri sənət muzeyi, Boston
    Poçtalyon Yozef Rulenin portreti, 1888-ci il avqustun əvvəlləri. Təsviri sənət muzeyi, Boston
  • Beşik yelləyən qadın (Avqustin Rulen), 1889-cu il. Təsviri Sənət muzeyi, Boston
    Beşik yelləyən qadın (Avqustin Rulen), 1889-cu il. Təsviri Sənət muzeyi, Boston

Avtoportretlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Vinsentin van Qoqun avtoportretləri
Avtoportret, 1887-ci ilin sentyabrı. Çikaqo İncəsənət İnstitutu

Van Qoq 1885–1889-cu illərdə 43-dən çox avtoportret çəkdi.[260][k] Rəssam onları əsasən 1887-ci ilin ortalarında Parisdə tamamlanan avtoportretlər kimi seriyalar formasında çəkmiş və ölümündən çox az bir müddət əvvələ qədər çəkməyə davam etmişdir.[261] Müəyyən periodlarda başqaları ilə qaynayıb-qarışmaması, daha çox özünü müşahidə etməsi və ya model tutmaq üçün pulunun olmaması Vinsentin öz portretlərini yaratmasına gətirib çıxarmışdı.[252][262]

Avtoportretlər rəssamın özünü son dərəcə diqqətlə müşahidə etdiyini göstərir.[263] Onlar əsasən Van Qoqun həyatındakı vacib periodlara işarə edir: məsələn, 1887-ci ilin ortalarında Parisdə çəkilən avtoportretlər onun Klod Mone, Pol Sezan və Sinyakla tanış olduğu dövrə təsadüf edir.[264] Boz keçə papaqla avtoportret rəsmində boya kətanın çölünə doğru ətrafa yayılıb. Bu rəsm "son dərəcə səliqəli, ahəngdar fırça zərbələri və neoimpressionistlərin repertuarından gələn, Vinsentin isə "məqsədyönlü" tablo adlandırdığı yeni işıq halqaları ilə" rəssamın həmin dövrdə yaratdığı avtoportretlər arasında ən məşhurlardan biridir.[265]

Onlar fizionomiyanı da özlərində geniş şəkildə təcəssüm etdirirlər.[260] Van Qoqun ruhi və fiziki vəziyyəti avtoportretlərdə özünü aydın şəkildə büruzə verir: onların bir qismində Vinsentin səliqəsiz, təraşsız və ya baxımsız saqqallı üzü təsvir edilib, çökmüş gözləri, zəifləmiş çənəsindən çox güman ki, laxlayan dişlərinin ona əziyyət verdiyi sezilir; portretlərin digər qismində isə rəssamın dolu dodaqları, uzun sifəti, önə çıxmış başı, kəskin və ayıq-sayıq cizgiləri ifadə olunub. Van Qoq saçını adətən kürən, bəzən isə kül rəngində təsvir edib.[260]

Van Qoqun baxışları çox vaxt izləyiciyə tərəf yönəlib. Portretlər canlılığına və rənglərinə görə bir-birindən fərqlənir, xüsusən də, 1888-ci ilin dekabrından sonra çəkilənlərdə parlaq rənglər onun dəri rəngində əks olunan bezginliyi və solğunluğu ön plana çıxarır.[262] Rəssam özünü bəzi rəsmlərdə saqqalla, bəzilərində saqqalsız, qulağını kəsdikdən sonra çəkdiyi portretlərin bir qismində qulağı sarğılı, sadəcə bir neçə rəsmdə isə rəssam kim təsvir edib.[260] O, güzgüdəki əksini çəkdiyindən Sen-Remidə yaratdığı rəsmlərdə başı sağdan, yəni kəsik qulağı görünməyən tərəfdən təsvir edilib.[266][267]

  • Boz keçə papaqla avtoportret, 1887-1888-ci ilin qışı. Van Qoq muzeyi, Amsterdam
    Boz keçə papaqla avtoportret, 1887-1888-ci ilin qışı. Van Qoq muzeyi, Amsterdam
  • Küləş papaqla avtoportret, 1887-1888-ci ilin qışı. Metropoliten muzeyi, Nyu-York
    Küləş papaqla avtoportret, 1887-1888-ci ilin qışı. Metropoliten muzeyi, Nyu-York
  • Avtoportret, 1889-cu il. Milli Sənət Qalereyası, Vaşinqton. Rəssam güzgüdəki əksini təsvir etdiyindən Sen-Remidə çəkdiyi portretlərdə kəsilmiş qulağı görünmür.
    Avtoportret, 1889-cu il. Milli Sənət Qalereyası, Vaşinqton. Rəssam güzgüdəki əksini təsvir etdiyindən Sen-Remidə çəkdiyi portretlərdə kəsilmiş qulağı görünmür.
  • Saqqalsız avtoportret, 1889-cu il. Bu, Vinsentin son avtoportreti olmuş ola bilər. O, bu rəsmi ad günü hədiyyəsi kimi anasına bağışlamışdır.[268][269]
    Saqqalsız avtoportret, 1889-cu il. Bu, Vinsentin son avtoportreti olmuş ola bilər. O, bu rəsmi ad günü hədiyyəsi kimi anasına bağışlamışdır.[268][269]

Güllər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Həmçinin bax: Günəbaxanlar və Badam çiçəkləri
Natürmort: on dörd günəbaxanlı vaza, 1888-ci ilin avqustu. London Milli Qalereyası, London

Vinsent qızılgül, yasəmən, süsən və günəbaxanların təsviri daxil olmaqla, bir çox peyzaj çəkmişdir. Onların bəziləri rəssamın rəng dilinə, eyni zamanda, ukiyo-e üslubuna olan marağını göstərir.[270] Rənglənməsinə görə günəbaxanların iki seriyası mövcuddur. 1887-ci ildə Parisdə çəkilən birinci seriyada güllər torpaqda təsvir edilib. Bir il sonra Arlda çəkilən ikinci seriyada isə günün erkən saatlarının işığında təsvir olunan, vazadakı gül dəstələri öz əksini tapıb.[271] Onların hər ikisində rəssam impasto adlanan texnikadan, yəni qalın boya qatlarından istifadə edilib, London Milli Qalereyasının fikrincə, bu da günəbaxanlarının baş hissəsinin quruluşunu canlı göstərir.[272]

Vinsent çox vaxt etdiyindən fərqli olaraq, bu seriyaya adi rəsmlərdə subyektivizm və duyğuları əks etdirməyə yox, daha çox öz texniki bacarıqlarını və işləmə metodlarını yaxın zamanda onun yanına gəlməyə hazırlaşan Qogenə göstərməyə çalışırdı.[153] 1888-ci ilə aid tablolar rəssamın həyatında nadir rast gəlinən optimist periodda yaradılmışdı. O, 1888-ci ildə Teoya yazırdı: "Marsel üsulu zəfəranlı balıq şorbasından dada-dada rəsm çəkirəm, amma məsələ böyük günəbaxanlar çəkmək olanda bu, yəqin ki, səni təəccübləndirməz … Əgər bu planı həyata keçirsəm, bu tablolardan onlarla olacaq. Ona görə də, hər şey sarı və mavinin harmoniyası içində olacaq. Səhər tezdən, gün çıxandan bunlar üzərində işləyirəm. Çünki güllər tez solur və hər şeyi bir dəfəyə etmək lazımdır."[273]

Günəbaxanlar Qogenin gəlişi şərəfinə divarları dekorasiya etmək üçün çəkilmişdi və Van Qoq müxtəlif əl işlərini Arldakı Sarı Evin qonaq otağı boyunca yerləşdirmişdi. Onlardan həddən artıq təsirlənmiş Qogen sonralar Paris versiyasından ikisini əldə etmişdi.[153] Qogenin gedişindən sonra Van Qoq günəbaxanların iki əsas versiyasını Beşik yelləyən qadın (Avqustin Rulen) tablosunun bir hissəsi kimi təsəvvür etmiş və onlar üçlük halında 1890-cı ildə Brüsseldə keçirilən XX Cəmiyyəti sərgisində nümayiş olunmuşdu. Bu gün Van Qoqun ən məşhur sənət əsərləri arasında yer alan bu tablolar sarı rəngin məna çalarlarına, Sarı Evlə olan əlaqəsinə, ekspressionizmə xas fırça zərbələrinə və rəssamın tünd arxa fonlu digər rəsmləri ilə arasında olan təzada görə seçilir.[274]

  • Natürmort: on iki günəbaxanlı vaza, 1888-ci ilin avqustu. Yeni Pinakotek Münhen
    Natürmort: on iki günəbaxanlı vaza, 1888-ci ilin avqustu. Yeni Pinakotek Münhen
  • Süsənlər, 1889-cu il. Pol Getti muzeyi, Los-Anceles
    Süsənlər, 1889-cu il. Pol Getti muzeyi, Los-Anceles
  • Badam çiçəkləri, 1890-cı il. Van Qoq muzeyi, Amsterdam
    Badam çiçəkləri, 1890-cı il. Van Qoq muzeyi, Amsterdam
  • Natürmort: sarı arxa fona qarşı vazada süsənlər, 1890-cı ilin mayı. Van Qoq muzeyi, Amsterdam[275]
    Natürmort: sarı arxa fona qarşı vazada süsənlər, 1890-cı ilin mayı. Van Qoq muzeyi, Amsterdam[275]
  • Natürmort: vazada çəhrayı qızılgüllər, 1890-cı il mayı. Metropoliten muzeyi, Nyu-York[275]
    Natürmort: vazada çəhrayı qızılgüllər, 1890-cı il mayı. Metropoliten muzeyi, Nyu-York[275]

Sərv və zeytun ağacları

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Həmçinin bax: Zeytun ağacları (Van Qoq seriyası)
Sərv ağaclı və ulduzlu yol, 1890-cı ilin mayı. Kröller-Müller muzeyi, Otterlo

Vinsentin çəkdiyi 15 rəsmdə rəssamın Arlda olarkən diqqətini çəkən və heyran olduğu sərv ağacları təsvir olunub.[276] O, ənənəvi olaraq ölümü simvolizə edən ağaclara yenidən həyat vermişdir.[243] Arlda olarkən başladığı sərv ağacları seriyasında ağaclar uzaqdan və tarlaları küləkdən qoruyan sipər kimi təsvir olunub; Sen-Remidə olarkən isə rəssam onları ön planda çəkmişdir.[277] O, 1889-cu ilin mayında Teoya yazmışdı: "Sərv ağacları hələ də diqqətimi çəkir. Onlarla da güləbaxan seriyası kimi bir şey ərsəyə gətirməliyəm"; sonra isə belə davam etmişdi: "Onlar cərgə və proporsiyalarına görə Misir obeliski qədər gözəldir".[278]

1889-cu ilin ortalarında Vinsent bacısı Vilin istəyi ilə Sərv ağacları ilə buğda tarlası adlı tablosunun bir neçə daha kiçik versiyasını çəkdi.[279] Ağacların ön planda verildiyi Ulduzlu gecə də daxil olmaqla, bu seriyadan olan rəsmlər burulğanları və impasto texnikası ilə xarakterizə olunur.[276] Ulduz gecə tablosundan əlavə, bu seriyaya rəssamın Sərv ağacları (1888), İki insanla sərv ağacları (1889–1890) və Sərv ağaclı və ulduzlu yol (1890) kimi rəsmləri də daxildir.[280]

1889-cu ilin son altı və ya yeddi ayı ərzində ən az 15 zeytun ağacı təsviri yaratmışdır; o, bu mövzunun əmək istədiyini və cəlbedici olduğunu düşünürdü.[281] O, bu rəsmlər arasında yer alan Arxa fonda Alp dağı və zeytun ağacları haqda Teoya məktubunda belə yazmışdı: "Ən azından zeytun ağaclarını görə bildiyim bir mənzərəm var."[280] Sen-Remidə olarkən xəstəxananın həyətində vaxt keçirən rəssam zeytunluqdakı ağacları çəkmişdi. Bu rəsmlərdə təbii həyat sanki təbiət aləminin boğuq və "artritli" təcəssümü imiş kimi təsvir olunub; Hyuzun fikrincə təbii aləm "təbiətin təzahürü olduğu daimi enerji sahəsi" ilə doludur.[243]

  • Ulduzlu gecədə sərv ağacları, 1889-cu ildə Ulduzlu gecə tablosunu tamamladıqdan sonra bu versiyanı qamış qələmlə çəkmişdir.
    Ulduzlu gecədə sərv ağacları, 1889-cu ildə Ulduzlu gecə tablosunu tamamladıqdan sonra bu versiyanı qamış qələmlə çəkmişdir.
  • Sərv ağacları və iki qadın, 1890-cı il. Kröller-Müller muzeyi, Otterlo
    Sərv ağacları və iki qadın, 1890-cı il. Kröller-Müller muzeyi, Otterlo
  • Sərv ağacları ilə buğda tarlası, 1889-cu il. Metropoliten muzeyi, Nyu-York
    Sərv ağacları ilə buğda tarlası, 1889-cu il. Metropoliten muzeyi, Nyu-York
  • Sərv ağacları, 1889-cu il. Metropoliten muzeyi, Nyu-York
    Sərv ağacları, 1889-cu il. Metropoliten muzeyi, Nyu-York

Bağlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Həmçinin bax: Çiçəklənən bağlar (Van Qoq seriyası)

Çiçəklənən bağlar seriyası rəssamın 1888-ci ilin fevralında Arla gəlişindən sonra tamamladığı ilk rəsmlər arasındadır. 14 tablo ağacların çiçəklənməyə başladığı yaz fəslinin optimist, şən və vizual ifadəsini özündə əks etdirir. Hədsiz dərəcədə zərif olan bu rəsmlərdə insan təsvir olunmayıb. Rəssamın sürətli bir şəkildə tamamladığı bu tablolarda impressionist üslubdan istifadə olunmasına baxmayaraq, Vinsentin bu dövrdə yaratdığı rəsmlərdə özünəməxsus tərzi özünü açıq şəkildə büruzə verməyə başlamışdı. Ağacların çiçəklənməsinin müvəqqəti olması və fəslin tezcə ötüb keçməsi rəssamın hər şeyin keçici olması fikri və Arlda yeni bir başlanğıc etməyə olan inamı ilə uyğunluq təşkil edirdi. Həmin yaz ağaclar çiçəklənən zaman kəşf etdiyi "motivlər dünyasının bundan daha çox yaponsayağı ola bilməyəcəyini" bildirmişdi.[282] O, 1888-ci il 21 apreldə Teoya 10 bağ rəsmi çəkdiyini və böyük bir albalı ağacının təsvir olunduğu tablonu korladığını yazmışdı.[283]

Həmin periodda Vinsent kölgələri işığa tabe etməkdə ustalaşmış, ağacları sanki işığın mənbəyi məhz onlarmış kimi və ya sanki müqəddəs imişlər kimi təsvir etmişdi.[282] Növbəti ilin əvvəllərində yenə də bağ təsvirlərindən ibarət, sadəcə, daha kiçik ölçülü rəsmlər toplusu ərsəyə gətirdi; buraya Arlın mənzərəsi, çiçəklənən bağlar da aid idi.[284] Vinsent Fransanın cənubunun təbiətinə və bitki örtüyünə heyran idi və tez-tez Arl yaxınlığındakı ferma bağlarına gedirdi. Aralıq dənizi iqliminin parlaq işığı onun rəng paletini daha da aydınlaşdırmışdı.[285]

  • Çiçəklənən çəhrayı şaftalı ağacı (Mauvenin xatirəsi), sulu boya ilə çəkilib, 1888-ci ilin martı. Kröller-Müller muzeyi, Otterlo
    Çiçəklənən çəhrayı şaftalı ağacı (Mauvenin xatirəsi), sulu boya ilə çəkilib, 1888-ci ilin martı. Kröller-Müller muzeyi, Otterlo
  • Çəhrayı bağ və ya Çiçəklənən ərik ağacları ilə bağ, 1888-ci ilin martı. Van Qoq muzeyi, Amsterdam
    Çəhrayı bağ və ya Çiçəklənən ərik ağacları ilə bağ, 1888-ci ilin martı. Van Qoq muzeyi, Amsterdam
  • Sərv ağacları ilə əhatələnmiş çiçəklənən bağ, 1888-ci ilin apreli. Kröller-Müller muzeyi, Otterlo
    Sərv ağacları ilə əhatələnmiş çiçəklənən bağ, 1888-ci ilin apreli. Kröller-Müller muzeyi, Otterlo
  • Arlın mənzərəsi, çiçəklənən bağlar, 1889-cu il. Yeni Pinakotek, Münhen
    Arlın mənzərəsi, çiçəklənən bağlar, 1889-cu il. Yeni Pinakotek, Münhen

Buğda tarlaları

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Həmçinin bax: Buğda tarlaları (Van Qoq seriyası) və Buğda tarlası
Fırtına buludları altında buğda tarlası, 1890-cı il. Van Qoq muzeyi, Amsterdam

Van Qoq Arl ətrafını gəzən zaman bir sıra rəsmlər çəkmişdir. O, bu rəsmlərdə məhsul yığımını, buğda tarlalarını və kənd həyatının başqa mənzərələrini təsvir etmişdir; Köhnə dəyirman (1888) tablosu buğda tarlalarını əhatə edən ərazilərin təsvir edən yaxşı nümunələrdəndir.[132] Rəssam tablolarını əksər vaxtlar — Haaqada, Antverpendə və Parisdə olarkən — pəncərədən baxıb çəkmişdir. Bu rəsmlər öz kulminasiya nöqtəsinə Vinsentin Sen-Remidə xəstəxanada olarkən hücrəsindən görünən mənzərəyə əsasən çəkdiyi Buğda tarlası seriyası ilə çatmışdır.[286]

Son dövrdə çəkdiyi tabloların əksəriyyəti tutqun rənglərdən ibarət olsa da, içində optimizmin də sezildiyi bu rəsmlər Vinsentin ölənə qədər ruh sağlamlığına qayıtmaq arzusunda olduğunu əks etdirir. Bununla belə, bəzi rəsmlərdə onun getdikcə çoxalan və dərinləşən həyəcanları nəzərə çarpır.[287][288] Rəssam 1890-cı ilin iyulunda, Arlda olarkən yazırdı ki, "təpələrin qarşısındakı dəniz qədər hüdudsuz, füsunkar sarı rəngli ucsuz-bucaqsız düzənliklər" onun diqqətini həddən artıq çəkir.[204]

Tarlalar Vinsentin marağını ilk dəfə mayda, buğdalar kiçik və yaşıl rəngdə olanda çəkmişdi. Onun Arlda buğda tarlası ilə ağ ev rəsmi bir növ pastoral harmoniya yaradan sarı və mavi rənglərin daha zərif və ölçülü tonunu özündə əks etdirir.[289]

O, 1890-cı il iyul ayının təxminən 10-da Teoya "çalxantılı səmaların altındakı geniş buğda tarlaları" haqda yazmışdı.[205] Qarğalarla taxıl sahəsi tablosu rəssamın ömrünün son günlərindəki ruh halını təcəssüm etdirir; Halsker bu rəsmi "təhdidkar səmaların və məşum qarğaların təsvir olunduğu fəlakət dolu bir tablo" hesab edir.[207] Rəsmin tünd, boğucu rənglərindən və güclü fırça zərbələrindən sanki təhdid yağır.[290]

  • Çəpərlənmiş buğda tarlası və qalxan günəş, 1889-cu ilin mayı. Kröller-Müller muzeyi, Otterlo
    Çəpərlənmiş buğda tarlası və qalxan günəş, 1889-cu ilin mayı. Kröller-Müller muzeyi, Otterlo
  • Yağış və ya Yağışda çəpərlənmiş buğda tarlası, 1889-cu ilin noyabrı. Filadelfiya İncəsənət muzeyi, Filadelfiya
    Yağış və ya Yağışda çəpərlənmiş buğda tarlası, 1889-cu ilin noyabrı. Filadelfiya İncəsənət muzeyi, Filadelfiya
  • Buğda tarlaları, 1889-cu il iyunun əvvəlləri. Kröller-Müller muzeyi, Otterlo
    Buğda tarlaları, 1889-cu il iyunun əvvəlləri. Kröller-Müller muzeyi, Otterlo
  • Arlda buğda tarlası ilə ağ ev, 1890-cı ilin iyunu. Filips Kolleksiyası, Vaşinqton
    Arlda buğda tarlası ilə ağ ev, 1890-cı ilin iyunu. Filips Kolleksiyası, Vaşinqton

Tanınması və irsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Vinsent van Qoqun ölümündən sonrakı şöhrəti
Yohanna van Qoq-Bonqer, 1889-cu il

1880-ci illərin sonlarında Vinsentin tabloları sərgilənməyə başladıqdan sonra onun şöhrəti rəssamlar, incəsənət tənqidçiləri, dilerlər və kolleksiyaçılar arasından getdikcə artdı.[291] 1887-ci ildə Andre Antuan onun tablolarını Parisdəki Libre teatrında Jorj-Pyer Söra və Pol Sinyakın rəsmlərinin yanına asdı; onların bəzilərini Jülyen Tangi əldə etdi.[292] 1889-cu ildə Alber Ore Le Moderniste Illustré jurnalında onun sənətini "alov, gərginlik və günəş işığı" sözləri ilə xarakterizə etdi.[293] Rəssamın 10 tablosu Sərbəst Rəssamlar Cəmiyyətinin 1890-cı ilin yanvarında Brüsseldə keçirilən sərgisində nümayiş olundu.[294] Fransa prezidenti Mari Fransua Sadi Karnonun Van Qoqun rəsmlərindən təsirləndiyi deyilir.[295]

Vinsentin ölümündən sonra Brüsseldə, Parisdə, Haaqada və Antverpendə onun xatirəsinə sərgilər keçirildi. 6 tablosunun sərgiləndiyi XX Cəmiyyəti sərgisi, 1891-ci ildə Brüsseldə keçirilən retrospektiv sərgi də daxil olmaqla, rəssamın sənət əsərləri bir çox yüksək səviyyəli sərgidə nümayiş olundu.[294] Oktav Mirbo 1892-ci ildə yazırdı: "Onun möhtəşəm dəfn mərasiminə insanlar axışmasa da, ölümünə qədər kəşf edilməsə də, həyatı boyunca heç kim ona etina göstərməsə də, Vinsentin ölümü bir dahinin yanan alovunun sönməsi, incəsənət üçün isə böyük itki idi."[292]

Vinsentin əsas dayağı olan Teo 1891-ci ilin yanvarında vəfat etdi.[296] Teonun dul qalmış həyat yoldaşı Yohanna van Qoq-Bonqer 20-li yaşlarda idi; nə Teonu, nə də Vinsenti uzun müddətdir tanıyan, qəflətən özünü yüzlərlə tablo, məktub və eskizin içində tapan gənc qadın üstəlik kiçik oğlu Vinsent Villem van Qoqun da qayğısına qalmalı idi.[291][l] Qogen Vinsentin nüfuzunun yayılması üçün ona yardım əlini uzatmaq fikrində deyildi, Yohannanın qardaşı Andris Bonqer də rəssamın sənətinə çox da maraq duymurdu.[291] Vinsentin tənqidçilər arasındakı ən erkən dəstəkləyicilərindən olan Alber Ore də 1892-ci ildə 27 yaşı olarkən tif qızdırmasından vəfat etdi.[298]

Taraskona gedən yolda rəssam, 1888-ci ilin avqustu. Tablo İkinci Dünya müharibəsi zamanı çıxan yanğında məhv olmuşdur.

1892-ci ildə Emil Bernar Parisdə sadəcə Vinsentin tablolarından ibarət kiçik bir sərgi təşkil etdi, Jülyen Tangi özündə olan və Yohanna van Qoq-Bonqerdən aldığı rəsmləri orada nümayiş etdirdi. 1894-cü ilin aprelində Parisdəki Duran-Ryuel qalereyası onun 10 tablosunu almağa razı oldu.[298] 1896-cı ildə fovist rəssam Anri Matiss, daha sonra da bir nəfər naməlum incəsənət tələbəsi Con Piter Rasseli Bell-İl adasında ziyarət etdi.[299][300] Rassel Vinsentin yaxın dostu olmuşdu; o, Matissi Vinsentin yaradıcılığı ilə tanış etdi və ona Van Qoqun rəsmlərindən birini verdi. Van Qoqdan çox təsirlənmiş Matiss torpaq tonlarından imtina edib daha parlaq rənglərə üz tutdu.[300][301]

Van Qoqun 1901-ci ildə Parisdə, Bernhaym-Jön qalereyasında keçirilən böyük retrospektiv sərgisi Andre Deren və Morsi de Vlaminkin diqqətini çəkdi, fovizmin formalaşmasına təkan verdi.[298] 1912-ci ildə Sonderbund adlı rəssamlar birliyi ilə birgə Kölndə, Beynəlxalq Müasir İncəsənət sərgisində (digər adı Silah sərgisi), 1913-cü ildə Nyu-Yorkda və 1914-cü ildə Berlində mühüm əhəmiyyətə malik qrup sərgiləri keçirildi.[302] Vinsentin rəsmlərindən tez-tez söz açan Henk Bremmer onun sənətinin tanınmasında vacib rol oynadı,[303] Helena Kröller-Mülleri onun yaradıcılığı ilə tanış etdi; Helena Van Qoqun rəsmlərinin sadiq kolleksiyaçısına çevrildi.[304] Alman ekspressionizminin erkən nümayəndələrindən olan Emil Nolde Van Qoqun sənətinə çox şey borclu idi.[305] Bremmer Yakob Baart de la Failə kömək etdi, 1928-ci ildə onun Vinsent van Qoqun sənəti (fr. L'Oeuvre de Vincent van Gogh) adlı kataloqu (fr. catalogue raisonné) işıq üzü gördü. [306][m]

Birinci Dünya müharibəsindən əvvəl Van Qoqun şöhrəti Avstriya və Almaniyada pik həddə çatdı;[309] bunda onun 1914-cü ildə üç cilddə nəşr olunan məktublarının da rolu böyük idi.[310] Onun ifadəli və ədəbi məktubları 19-cu əsr yazıları arasında bu növün qabaqcıllarından idi.[12] Bu məktublar özünü sənətinə həsr edən, incəsənət yolunda əzablar çəkən və gənc yaşda vəfat edən rəssam haqda insanlarda maraq doğuran bir mifologiyaya çevrildi.[311] 1934-cü ildə romançı İrvinq Stoun Van Qoqun Teoya yazdığı məktublar əsasında Vinsentin həyatı haqda Yaşamaq yanğısı adlı bioqrafik roman yazdı.[312] Bu roman və 1956-cı ildə onun əsəsında çəkilən eyniadlı film Vinsentin şöhrətini xeyli artırdı; kitabın təəccüb doğuracaq dərəcədə çox satılmasından və tanınmasından əvvəl İrvinq Stoun Amerikada sadəcə bir neçə yüz nəfərin Van Qoqu tanıdığını düşünürdü.[313][314]

Nyu-Yorkun Metropoliten muzeyində Van Qoqun Ulduzlu gecə rəsminə baxan ziyarətçilər

1957-ci ildə Frensis Bekon əsli İkinci Dünya müharibəsi zamanı məhv edilmiş Taraskona gedən yolda rəssam adlı tablosunun reproduksiyaları əsasında tablolar seriyası ərsəyə gətirdi. Rəsmi "unudulmaz" deyə təsvir edən Bekon ondan çox təsirlənmiş və Van Qoqu "tərki-dünya yad adam" adlandırmışdı; bu ləqəb həqiqətən də rəssamı təcəssüm etdirirdi. Vinsentin incəsənət nəzəriyyələri ilə razılaşan Bekon onun Teoya yazdığı cümlələrdən sitat gətirmişdir: "Həqiqi rəssamlar cismləri olduqları kimi çəkmirlər … Onlar əşyaları hiss etdikləri kimi çəkirlər."[315]

Van Qoqun sənət əsərləri dünyanın ən bahalı tabloları arasındadır. 100 milyon ABŞ dollarından (günümüzdəki dəyəri) daha yüksək qiymətə satılan tablolara Həkim Qaşenin portreti,[316] Yozef Rulenin portreti və Süsənlər aiddir. Metropoliten muzeyi 1993-cü ildə Sərv ağacları ilə buğda tarlası tablosunun nüsxəsini 57 milyon ABŞ dollarına əldə etmişdir.[317] Əvvəl dəyəri 40 milyon dollar olan Aliskan tablosu isə 2015-ci ildə Sotbidə, Nyu-Yorkda 66.3 milyon dollara satıldı.[318]

Van Qoq muzeyi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Van Qoq muzeyi
Van Qoq muzeyi, Amsterdam

Van Qoqun qardaşı oğlu və adaşı Vinsent Villem van Qoq (1890–1978)[319] 1925-ci ildə anası vəfat etdikdən sonra bütün mirasın sahibi oldu. O, 1950-ci illərin əvvəllərində məktubların dörd cilddə və bir neçə dildə tam formada nəşrinə nail oldu, daha sonra isə büdcə ayırması və bütün kolleksiyaya ev hasibliyi etməsi üçün Hollandiya hökuməti ilə danışıqlara başladı.[320] Teonun oğlu Vinsentin rəsmlərinin ən yaxşı şəraitdə sərgilənməsi ümidi ilə böyük bir layihənin planlanmasında iştirak etdi. Layihəyə 1963-cü ildə başlandı, dizayn üçün memar Qerrit Ritveld ilə razılığa gəlindi; o, 1964-cü ildə vəfat etdikdən sonra isə onu Kisyö Kurokava əvəz etdi.[321] Muzeyin plana uyğun olaraq, 1972-ci ildə böyük bir açılış etməsi üçün 1960-cı illər ərzində layihə üzərində iş davam etdi.[319]

Van Qoq muzeyi 1973-cü ildə Müzyempleyndə, Amsterdamda açıldı. O, Reyksmüzyemdən sonra Hollandiyadakı ikinci ən məşhur muzeyə çevrildi.[322] İldə muzeyi 1.5 milyondan çox insan ziyarət edir. 2019-cu ildə bu rəqəm rekord həddə — 1.9 milyona insana çatdı.[323] Gələnlərin 85%-i başqa ölkələrdəndir.[324]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qeydlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Ölmüş böyük qardaşı ilə eyni adı daşımasının gənc rəssama dərin psixoloji təsiri olmuş ola biləcəyi ehtimal olunur və rəsmlərində iki nəfər kişinin birlikdə təsvir olunması kimi elementlər bununla əlaqələndirilə bilər.[27]
  2. ↑ Halsker Vinsentin bu dövrdə Borinaja qayıtdığını, sonra isə yenidən Ettənə gəldiyini iddia edir.[58]
  3. ↑ Bax: Jan Hulsker's speech The Borinage Episode and the Misrepresentation of Vincent van Gogh, Van Gogh Symposium, 10–11 May 1990.[61]
  4. ↑
    " Milad bayramında atamla aramda çox qızğın bir mübahisə yaşandı və o, o dərəcə əsəbi idi ki, evi tərk etməyimin daha yaxşı olacağını dedi. Bu sözlər elə qərarlı şəkildə deyilmişdi ki, oranı elə həmin gün tərk etdim. "
  5. ↑ Bunun üçün yeganə sübut həkimin nəvəsi ilə olan müsahibələrdir.[110] Daha ətraflı bax: Naifeh & Smith[111]
  6. ↑ Boşun rəssam olan bacısı Anna (1848–1936) 1890-cı ildə Qırmızı üzüm bağı tablosunu satın aldı.[143]; [144]
  7. ↑
    " İki tablo üzərində işləyirəm. Ettendəki bağımızın, oradakı kələmlərin, sərv ağacların, soğankülülərin və insanların xatirəsi ... Qogen bunları beynimdə canlandırmağım üçün mənə cəsarət verir və təxəyyülün məhsulu olan şeylər həqiqətən də daha sirli bir hal alır.[151] "
  8. ↑ Vinsenti qulağındakı sarğılar açılandan sonra görən Teo, yoldaşı Yohanna, Sinyak, həkim Qaşe və oğlu sadəcə qulaq məməsinin kəsildiyini bildirmişdilər.[162] Duatu və Leroyun sözlərinə görə, diaqonal kəsik onun sadəcə qulaq məməsinə və ya ola bilsin ki, qulağının bundan əlavə çox az bir hissəsinə ziyan vermişdi.[163] Polis və həkim Rey isə iddia edirdi ki, Van Qoq qulağının xaricdən görünən hissəsini tamamilə kəsmişdi.[162] Rey 1930-cu ildə İrvinq Stoun üçün qeyd yazan zaman bunu yenidən təsdiqləmiş və qeydə kəsiyin eskizini də əlavə etmişdi.[164]
  9. ↑ Jinu üçün nəzərdə tutulmuş versiya itmişdir. Həmin tablonu Arlda Jinuya verməyə çalışarkən baş vermiş bu hadisə Vinsentin fevral ayında vəziyyətinin pisləşməsini daha da sürətləndirdi.[191]
  10. ↑ The Grahic və ya The Illustrated London News kimi illüstrasiyalı qəzetlər üçün ağ-qara rəsmlər çəkən rəssamlar Vinsentin sevimliləri arasında idi.[229]
  11. ↑ 50-dən çox avtoportret yaradan Rembrandt bu növ üzrə bu qədər çox rəsm əsəri yaradan azsaylı rəssamlardandır, amma o, bunu 40 ildən uzun bir müddət ərzində ərsəyə gətirmişdi.[260]
  12. ↑ Teo ailənin yeganə dayağı idi və o vəfat edəndə Yohannaya qalan sadəcə Parisdə içində bir neçə mebel olan mənzil və Vinsentin “o zamanlar hər kəsin dəyərsiz bir şeymiş kimi baxdığı” tabloları idi.[297]
  13. ↑ De la Failin 1928-ci ildə çıxan kataloqunda Van Qoqun hər bir rəsmi nömrələnmişdi. “F” hərfindən sonra gələn bu rəqəmlər Vinsentin xüsusi bir rəsminə istinad edirdi.[307] Orijinal kataloqda qeyd olunan bütün rəsmlərin həqiqətən Vinsentə aid olduğu hazırda şühbə altındadır.[308]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ West-Brabants Archief.
  2. ↑ https://www.oxfordartonline.com/page/impressionism-and-post-impressionism/impressionism-and-postimpressionism.
  3. ↑ "Sunflowers – Van Gogh Museum". vangoghmuseum.nl. 29 October 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 September 2016.
  4. ↑ 1 2 Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
  5. ↑ 1 2 http://www.imdb.com/name/nm0994883/.
  6. ↑ 1 2 RKDartists (nid.).
  7. ↑ https://westbrabantsarchief.nl/collectie/voorouders/deeds/8759da72-f8d9-11df-a690-cd95c1e286e2?person=c5de19da-f8dd-11df-a690-cd95c1e286e2.
  8. ↑ The Fine Art Archive.
  9. ↑ Le revolver avec lequel Van Gogh se serait mortellement blessé en vente à Paris Arxivləşdirilib 2 aprel 2019 at the Wayback Machine in Le Figaro 2 April 2019
  10. ↑ McQuillan, 1989, 9
  11. ↑ Van Gogh, 2009, "Van Gogh: The Letters"
  12. ↑ 1 2 3 4 5 McQuillan, 1989, 19
  13. ↑ Pomerans, 1997, xv
  14. ↑ Rewald, 1986, 248
  15. ↑ Pomerans, 1997, ix, xv
  16. ↑ Pomerans, 1997, ix
  17. ↑ 1 2 Hughes, 1990, 143
  18. ↑ Pomerans, 1997, i–xxvi
  19. ↑ "Vincent van Gogh to Theo van Gogh : 9 December 1875". www.webexhibits.org. 2021-03-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-01.
  20. ↑ "034 (034, 27): To Theo van Gogh. Paris, Monday, 31 May 1875. - Vincent van Gogh Letters". www.vangoghletters.org. 2021-06-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-01.
  21. ↑ "The Poem That Inspired a Van Gogh Painting, Written in His Hand". The Raab Collection (ingilis). 2016-04-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-01.
  22. ↑ "500 (503, 406): To Theo van Gogh. Nuenen, Monday, 4 and Tuesday, 5 May 1885. - Vincent van Gogh Letters". www.vangoghletters.org. 2021-01-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-01.
  23. ↑ Route, Van Gogh. "Vincent van Gogh in Borinage, Belgium". Van Gogh Route (ingilis). 2021-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-01.
  24. ↑ hoakley. "Jules Breton's Eternal Harvest: 4 1877-1889". The Eclectic Light Company (ingilis). 2017-04-06. 2021-01-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-01.
  25. ↑ "AN ARTIST IS BORN". AwesomeStories.com (ingilis). 2020-10-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-01.
  26. ↑ Pomerans, 1997, 1
  27. ↑ Lubin, 1972, 82–84
  28. ↑ Erickson, 1998, 9
  29. ↑ Naifeh, Smith, 2011, 14–16
  30. ↑ Naifeh, Smith, 2011, 59
  31. ↑ Naifeh, Smith, 2011, 18
  32. ↑ Walther, Metzger, 1994, 16
  33. ↑ Naifeh, Smith, 2011, 23–25
  34. ↑ Naifeh, Smith, 2011, 31–32
  35. ↑ Sweetman, 1990, 13
  36. ↑ 1 2 Tralbaut, 1981, 25–35
  37. ↑ Naifeh, Smith, 2011, 45–49
  38. ↑ Naifeh, Smith, 2011, 36–50
  39. ↑ Hulsker, 1980, 8–9
  40. ↑ Naifeh, Smith, 2011, 48
  41. ↑ Van Gogh, 2009, Letter 403. Vincent to Theo van Gogh, Nieuw-Amsterdam, on or about Monday, 5 November 1883.
  42. ↑ Walther, Metzger, 1994, 20
  43. ↑ Van Gogh, 2009, Letter 007. Vincent to Theo van Gogh, The Hague, Monday, 5 May 1873.
  44. ↑ Tralbaut, 1981, 35–47
  45. ↑ Pomerans, 1997, xxvii
  46. ↑ Van Gogh, 2009, Letter 088. Vincent to Theo van Gogh. Isleworth, Friday, 18 August 1876.
  47. ↑ Tralbaut, 1981, 47–56
  48. ↑ Naifeh, Smith, 2011, 113
  49. ↑ Callow, 1990, 54
  50. ↑ Naifeh, Smith, 2011, 146–147
  51. ↑ Sweetman, 1990, 175
  52. ↑ McQuillan, 1989, 26
  53. ↑ Erickson, 1998, 23.
  54. ↑ Grant, 2014, 9
  55. ↑ Hulsker, 1990, 60–62, 73
  56. ↑ Sweetman, 1990, 101
  57. ↑ Fell, 2015, 17
  58. ↑ Geskó, 2006, 48
  59. ↑ Naifeh, Smith, 2011, 209–210, 488–489
  60. ↑ Van Gogh, 2009, Letter 186. Vincent to Theo van Gogh. Etten, Friday, 18 November 1881.
  61. ↑ Erickson, 1998, 67–68
  62. ↑ Van Gogh, 2009, Letter 156. Vincent to Theo van Gogh. Cuesmes, Friday, 20 August 1880.
  63. ↑ Tralbaut, 1981, 67–71
  64. ↑ Pomerans, 1997, 83
  65. ↑ Sweetman, 1990, 145
  66. ↑ Van Gogh, 2009, Letter 179. Vincent to Theo van Gogh. Etten, Thursday, 3 November 1881.
  67. ↑ 1 2 Naifeh, Smith, 2011, 239–240
  68. ↑ Van Gogh, 2009, Letter 189. Vincent to Theo van Gogh. Etten, Wednesday, 23 November 1881.
  69. ↑ Van Gogh, 2009, Letter 193. Vincent to Theo van Gogh, Etten, on or about Friday, 23 December 1881, describing the visit in more detail.
  70. ↑ 1 2 Van Gogh, 2009, Letter 228. Vincent to Theo van Gogh, The Hague, on or about Tuesday, 16 May 1882.
  71. ↑ Sweetman, 1990, 147
  72. ↑ Gayford, 2006, 125
  73. ↑ Naifeh, Smith, 2011, 250–252
  74. ↑ Van Gogh, 2009, Letter 194. Vincent to Theo van Gogh, The Hague, Thursday 29 December 1881
  75. ↑ Van Gogh, 2009, Letter 196. Vincent to Theo van Gogh. The Hague, on or about Tuesday, 3 January 1882.
  76. ↑ Walther, Metzger, 1994, 64
  77. ↑ Van Gogh, 2009, Letter 219
  78. ↑ Naifeh, Smith, 2011, 258
  79. ↑ Van Gogh, 2009, Letter 237. Vincent to Theo van Gogh. The Hague, on or about Thursday, 8 June 1882.
  80. ↑ Tralbaut, 1981, 110
  81. ↑ Naifeh, Smith, 2011, 306
  82. ↑ Tralbaut, 1981, 96–103
  83. ↑ Callow, 1990, 116; cites the work of Hulsker
  84. ↑ , Callow, 1990, 123–124
  85. ↑ , Van Gogh, 2009, Letter 224. Vincent to Theo van Gogh. The Hague, on or about Sunday, 7 May 1882
  86. ↑ 1 2 Callow, 1990, 116–117
  87. ↑ 1 2 Tralbaut, 1981, 107
  88. ↑ Callow, 1990, 132
  89. ↑ Tralbaut, 1981, 102–104, 112
  90. ↑ Arnold, 1992, 38
  91. ↑ Tralbaut, 1981, 113
  92. ↑ Wilkie, 2004, 185
  93. ↑ 1 2 Tralbaut, 1981, 111–122
  94. ↑ "Opportunistic Thieves Just Stole a Prized Van Gogh Landscape From a Locked-Down Dutch Museum Under Cover of Night". artnet News. 30 March 2020. 31 March 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 March 2020.
  95. ↑ Sweetman, 1990, 174
  96. ↑ Tralbaut, 1981, 154
  97. ↑ Hulsker, 1980, 196–205
  98. ↑ 1 2 Tralbaut, 1981, 123–160
  99. ↑ Naifeh, Smith, 2011, 436
  100. ↑ 1 2 van Uitert, van Tilborgh və van Heugten, 1990, 29
  101. ↑ McQuillan, 1989, 127
  102. ↑ Walther, Metzger, 1994, 709
  103. ↑ 1 2 3 Naifeh, Smith, 2011, 820
  104. ↑ Callow, 1990, 181
  105. ↑ Callow, 1990, 184
  106. ↑ Hammacher, 1985, 84
  107. ↑ Callow, 1990, 253
  108. ↑ Naifeh, Smith, 2011, 477
  109. ↑ Arnold, 1992, 77
  110. ↑ Tralbaut, 1981, 177–178
  111. ↑ Naifeh, Smith, 2011, 477 n. 199
  112. ↑ Tralbaut, 1981, 173
  113. ↑ Naifeh, Smith, 2011, 448–489
  114. ↑ Jan Lampo, In het Spoor van de Academie – persbericht Arxivləşdirilib 6 fevral 2017 at the Wayback Machine'
  115. ↑ Five studies of Vincent van Gogh Arxivləşdirilib 2020-08-05 at the Wayback Machine, Art Gallery of New South Wales. Retrieved 15 August 2018.
  116. ↑ Tralbaut, 1981, 187–192
  117. ↑ Pickvance, 1984, 38–39
  118. ↑ "Vincent van Gogh — Courtesan (after Eisen) — Van Gogh Museum". 2022-02-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-16.
  119. ↑ Sweetman, 1990, 135
  120. ↑ Van Gogh, 2009, Letter 853. Vincent to Albert Aurier. Saint-Rémy-de-Provence, Sunday, 9 or Monday, 10 February 1890.
  121. ↑ Naifeh, Smith, 2011, 520–522
  122. ↑ Naifeh, Smith, 2011, 702
  123. ↑ 1 2 3 4 Walther, Metzger, 1994, 710
  124. ↑ Pickvance, 1986, 62–63
  125. ↑ Tralbaut, 1981, 212–213
  126. ↑ Druick, Zegers, 2001, 81
  127. ↑ Gayford, 2006, 50.
  128. ↑ Hulsker, 1990, 256
  129. ↑ Van Gogh, 2009, Letter 640. Vincent to Theo van Gogh, Arles, Sunday, 15 July 1888. Letter 695. Vincent to Paul Gauguin, Arles, Wednesday, 3 October 1888.
  130. ↑ 1 2 Hughes, 1990, 144
  131. ↑ Pickvance, 1984, 11
  132. ↑ 1 2 3 Pickvance, 1984, 177
  133. ↑ Hughes, 1990, 143–144
  134. ↑ Pickvance, 1986, 129
  135. ↑ Pomerans, 1997, 348
  136. ↑ Nemeczek, 1999, 59–61
  137. ↑ Gayford, 2006, 16
  138. ↑ Callow, 1990, 219
  139. ↑ Pickvance, 1984, 175–176
  140. ↑ Tralbaut, 1981, 266
  141. ↑ 1 2 Pomerans, 1997, 356, 360
  142. ↑ "Fishing Boats on the Beach at Saintes-Maries-de-la-Mer, 1888". Permanent Collection. Van Gogh Museum. Retrieved 23 February 2016.
  143. ↑ 1 2 Hulsker, 1980, 356
  144. ↑ 1 2 Pickvance, 1984, 168–169, 206.
  145. ↑ Van Gogh, 2009, Letter 677. Vincent to Theo van Gogh. Arles, Sunday, 9 September 1888; Letter 681 Vincent to Theo van Gogh. Arles, Sunday, 16 September 1888
  146. ↑ Gayford, 2006, 18
  147. ↑ Nemeczek, 1999, 61.
  148. ↑ Dorn, 1990
  149. ↑ Pickvance, 1984, 234–235
  150. ↑ Hulsker, 1980, 374–376
  151. ↑ Van Gogh, 2009, Letter 719 Vincent to Theo van Gogh. Arles, Sunday, 11 or Monday, 12 November 1888
  152. ↑ Gayford, 2006, 61
  153. ↑ 1 2 3 Walther, Metzger, 1994, 411
  154. ↑ Pickvance, 1984, 195
  155. ↑ Gayford, 2006, 274–277
  156. ↑ Hulsker, 1980, 380–382
  157. ↑ McQuillan, 1989, 66
  158. ↑ 1 2 Druick, Zegers, 2001, 266
  159. ↑ 1 2 3 4 Sweetman, 1990, 290
  160. ↑ Sweetman, 1990, 1
  161. ↑ 1 2 "Berkeley Library. UCLA. "What actually happened to Vincent van Gogh's ear? Here are 3 things you should know." Virgie Hoban. 26 November 2019". 26 October 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 January 2021.
  162. ↑ 1 2 3 4 Rewald, 1978, 243–248
  163. ↑ Doiteau, Leroy, 1928
  164. ↑ Cain, Abigail. "How One Art History Teacher Solved Two of the Biggest Mysteries about Van Gogh". artsy.net. 26 July 2016. 21 February 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 February 2019.
  165. ↑ Sund, 2002, 235
  166. ↑ Gayford, 2006, 277
  167. ↑ "BBC "The Mystery of Van Goghs Ear". 7 November 2016". 6 September 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 January 2021.
  168. ↑ "The Globe. Art and Architecture. "Historian Bernadette Murphy on digging into the Van Gogh ear mystery" James Adams. 14 July 2016". 30 October 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 January 2021.
  169. ↑ Naifeh, Smith, 2011, 707–708
  170. ↑ Naifeh, Smith, 2011, 249
  171. ↑ 1 2 Van Gogh, 2009, Concordance, lists, bibliography: Documentation
  172. ↑ Sund, 2002, 237
  173. ↑ Rewald, 1986, 37
  174. ↑ Naifeh, Smith, 2011, 704–705
  175. ↑ Gayford, 2006, 284
  176. ↑ Pickvance, 1986, 62
  177. ↑ Naifeh, Smith, 2011, 713
  178. ↑ Sweetman, 1990, 298–300
  179. ↑ Sweetman, 1990, 300
  180. ↑ Pickvance, 1986, 239–242
  181. ↑ Tralbaut, 1981, 265–273.
  182. ↑ Hughes, 1990, 145
  183. ↑ 1 2 Cluskey, Peter. "Gun used by Vincent van Gogh to kill himself goes on display". The Irish Times. 12 July 2016. 23 October 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 October 2016.
  184. ↑ "Portrait of Doctor Felix Rey Oil Painting Reproduction, 1889". van gogh studio (holland). 23 October 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 October 2016.
  185. ↑ Callow, 1990, 246
  186. ↑ Pickvance, 1984, 102–103
  187. ↑ van Uitert, van Tilborgh və van Heugten, 1990, 23
  188. ↑ Pickvance, 1986, 154–157
  189. ↑ Tralbaut, 1981, 286
  190. ↑ Hulsker, 1990, 434
  191. ↑ 1 2 Hulsker, 1990, 440
  192. ↑ 1 2 Van Gogh, 2009, letter 863. Theo van Gogh to Vincent, Saint-Rémy-de-Provence, Tuesday, 29 April 1890.
  193. ↑ 1 2 Hulsker, 1990, 390, 404
  194. ↑ Rewald, 1978, 326–329
  195. ↑ Tralbaut, 1981, 287.
  196. ↑ Pickvance, 1986, Appendix III, 310–315. Aurier's original 1890 review in French with parallel English translation.
  197. ↑ Pickvance, 1986, 175–177
  198. ↑ Rewald, 1978, 346–347, 348–350
  199. ↑ Tralbaut, 1981, 293
  200. ↑ Van Gogh, 2009, Letter RM20. Vincent to Theo and Jo van Gogh-Bonger. Auvers-sur-Oise, Saturday, 24 May 1890.
  201. ↑ 1 2 Pickvance, 1986, 270–271
  202. ↑ Rosenblum, 1975, 98–100
  203. ↑ Walther, Metzger, 1994, 640
  204. ↑ 1 2 Edwards, 1989, 115
  205. ↑ 1 2 3 Van Gogh, 2009, Letter 898. Vincent to Theo van Gogh and Jo van Gogh-Bonger. Auvers-sur-Oise, on or about Thursday, 10 July 1890.
  206. ↑ Rosenblum, 1975, 100.
  207. ↑ 1 2 Hulsker, 1990, 478–479
  208. ↑ Hulsker, 1990, 472–480
  209. ↑ "Van Gogh: Postcard helps experts find location of final masterpiece". bbc.com. BBC News Services. 4 August 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 August 2020.
  210. ↑ NICHOLAS GARRIGA and MIKE CORDER. "Researcher pinpoints location of Van Gogh's last painting". apnews.com. The Associated Press. 4 August 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 August 2020.
  211. ↑ 1 2 Sweetman, 1990, 342–343
  212. ↑ Jones, Jonathan. "The whole truth about Van Gogh's ear, and why his 'mad genius' is a myth". The Guardian. 12 July 2016. ISSN 0261-3077. 13 October 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 October 2016.
  213. ↑ Walther, Metzger, 1994, 669
  214. ↑ Hulsker, 1980, 480–483.
  215. ↑ "La misère ne finira jamais", Études, 1947, p. 9 Arxivləşdirilib 22 noyabr 2016 at the Wayback Machine, Bibliothèque nationale de France, département Philosophie, histoire, sciences de l'homme, D-33939
  216. ↑ "La tristesse durera toujours", François-Bernard Michel, La face humaine de Vincent Van Gogh, Grasset, 3 November 1999, ISBN 978-2-246-58959-4
  217. ↑ van Gogh, Theodorus. "Letter from Theo van Gogh to Elisabeth van Gogh Paris, 5 August 1890". Webexhibits.org. 24 June 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 April 2015. he said, "La tristesse durera toujours" [The sadness will last forever]
  218. ↑ Hayden, 2003, 152
  219. ↑ Van der Veen, Knapp, 2010, 260–264.
  220. ↑ Sweetman, 1990, 367
  221. ↑ 1 2 Arnold, 2004
  222. ↑ Perry, 1947
  223. ↑ Hemphill, 1961
  224. ↑ 1 2 3 Blumer, 2002
  225. ↑ "Van Gogh 'suicide gun' sold at auction". 19 June 2019. 19 June 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 June 2019 – www.bbc.co.uk vasitəsilə.
  226. ↑ Rodriguez, Cecilia. "The Gun That Killed Van Gogh Goes On Auction". Forbes (ingilis). 8 April 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 April 2019.
  227. ↑ "Van Gogh's 'suicide gun' sold at auction for €130,000". 20 June 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 June 2019.
  228. ↑ Van Heugten, 1996, 246–251
  229. ↑ Pickvance, 1974
  230. ↑ Dorn, Keyes, 2000
  231. ↑ Van Gogh, 2009, Letter 253. Vincent to Theo van Gogh. The Hague, Saturday, 5 August 1882.
  232. ↑ 1 2 3 Dorn, Schröder və Sillevis, 1996
  233. ↑ Van Gogh, 2009, Letter 535To Theo van Gogh. Nuenen, on or about Tuesday, 13 October 1885.
  234. ↑ Walther, Metzger, 1994, 708
  235. ↑ van Uitert, van Tilborgh və van Heugten, 1990, 18
  236. ↑ van Uitert, van Tilborgh və van Heugten, 1990, 18–19
  237. ↑ 1 2 Sund, 1988, 666
  238. ↑ Van Gogh, 2009, Letter 537. Vincent to Theo, Nuenen, on or about Wednesday, 28 October 1885.
  239. ↑ Hughes, 2002, 7
  240. ↑ Hughes, 2002, 11
  241. ↑ van Uitert, 1981, 232
  242. ↑ van Uitert, van Tilborgh və van Heugten, 1990, 20
  243. ↑ 1 2 3 Hughes, 2002, 8–9
  244. ↑ Sund, 1988, 668
  245. ↑ van Uitert, 1981, 236
  246. ↑ Hughes, 2002, 12
  247. ↑ 1 2 van Uitert, 1981, 223
  248. ↑ 1 2 3 4 van Uitert, van Tilborgh və van Heugten, 1990, 21
  249. ↑ Hughes, 2002, 8
  250. ↑ van Uitert, 1981, 224
  251. ↑ van Uitert, van Tilborgh və van Heugten, 1990, 16–17
  252. ↑ 1 2 3 van Uitert, 1981, 242
  253. ↑ McQuillan, 1989, 138
  254. ↑ McQuillan, 1989, 193
  255. ↑ Van Gogh, 2009, Letter 652. Vincent to Theo van Gogh. Arles, Tuesday, 31 July 1888.
  256. ↑ Channing, Bradley, 2007, 67
  257. ↑ Van Gogh, 2009, Letter 879. Vincent to Willemien van Gogh. Auvers-sur-Oise, Thursday, 5 June 1890.
  258. ↑ McQuillan, 1989, 198
  259. ↑ Pickvance, 1986, 224–228
  260. ↑ 1 2 3 4 5 McQuillan, 1989, 15
  261. ↑ Walther, Metzger, 1994, 263–269, 653
  262. ↑ 1 2 Sund, 2002, 261
  263. ↑ Hughes, 2002, 10
  264. ↑ Walther, Metzger, 1994, 265–269
  265. ↑ van Uitert, van Tilborgh və van Heugten, 1990, 83
  266. ↑ Walther, Metzger, 1994, 535–537
  267. ↑ Cohen, 2003, 305–306
  268. ↑ Pickvance, 1986, 131
  269. ↑ Van Gogh, 2009, Letter 806, note 16. Vincent to Theo van Gogh. Saint-Rémy-de-Provence, Saturday, 28 September 1889.
  270. ↑ Pickvance, 1986, 80–81, 184–187
  271. ↑ Walther, Metzger, 1994, 413
  272. ↑ "Vincent van Gogh; Sunflowers; NG3863". National Gallery, London. 12 August 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 August 2016.
  273. ↑ Van Gogh, 2009, Letter 666. Vincent to Theo van Gogh. Arles, Tuesday, 21 or Wednesday, 22 August 1888.
  274. ↑ Walther, Metzger, 1994, 417
  275. ↑ 1 2 Naifeh, Smith, 2011, 819–820
  276. ↑ 1 2 Pickvance, 1986, 101, 189–191
  277. ↑ Pickvance, 1986, 110
  278. ↑ Rewald, 1978, 311
  279. ↑ Pickvance, 1986, 132–133
  280. ↑ 1 2 Pickvance, 1986, 101
  281. ↑ "The Olive Garden, 1889". Collection. National Gallery of Art, Washington, DC. 2011. 10 May 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 March 2011.
  282. ↑ 1 2 Walther, Metzger, 1994, 331–333
  283. ↑ Pickvance, 1984, 45–53
  284. ↑ Hulsker, 1980, 385
  285. ↑ Fell, 1997, 32
  286. ↑ Hulsker, 1980, 390–394
  287. ↑ van Uitert, van Tilborgh və van Heugten, 1990, 283
  288. ↑ Walther, Metzger, 1994, 680–686
  289. ↑ Walther, Metzger, 1994, 654
  290. ↑ Walther, Metzger, 1994, 680
  291. ↑ 1 2 3 Rewald, 1986, 244–254
  292. ↑ 1 2 Sund, 2002, 305
  293. ↑ Sund, 2002, 307
  294. ↑ 1 2 McQuillan, 1989, 72
  295. ↑ Furness, Hannah. "Van Gogh was not unappreciated in his lifetime, myth-busting letter shows". The Daily Telegraph. 27 August 2018. 8 September 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 September 2018.
  296. ↑ Sund, 2002, 310
  297. ↑ Van Gogh, 2009, Memoirs of V.W. Van Gogh
  298. ↑ 1 2 3 Rewald, 1986, 245
  299. ↑ Spurling, 1998, 119–138
  300. ↑ 1 2 interview with Hilary Spurling. "The Unknown Matisse ... – Book Talk". ABC Online. 8 June 2005. 12 October 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 August 2016.
  301. ↑ Spurling, 1998, 138
  302. ↑ Dorn, Leeman, 1990
  303. ↑ Rovers, 2007, 262
  304. ↑ Rovers, 2007, 258
  305. ↑ Selz, 1968, 82
  306. ↑ Faille, 1928
  307. ↑ Walther, Metzger, 1994, 721
  308. ↑ Feilchenfeldt, 2013, 278–279
  309. ↑ Weikop, 2007, 208
  310. ↑ Naifeh, Smith, 2011, 867
  311. ↑ Pomerans, 1997, x
  312. ↑ "IMDb for Vincent Van Gogh". 27 May 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 May 2019.
  313. ↑ Pomerans, 1997, xii
  314. ↑ James Day. "Irving Stone interview". Day at Night. 23 April 1974. 7 May 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 August 2017.
  315. ↑ Farr, Peppiatt və Yard, 1999, 112
  316. ↑ Decker, Andrew. "The Silent Boom". Artnet. 5 November 1998. İstifadə tarixi: 14 September 2011.
  317. ↑ Kimmelman, Michael. "Annenberg Donates A van Gogh to the Met". The New York Times. 25 May 1993.
  318. ↑ Boucher, Brian. "Mysterious Asian Buyer Causes Sensation at Sotheby's $368 Million Impressionist Sale". Artnet. 5 May 2015. 7 August 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 August 2016.
  319. ↑ 1 2 Rewald, 1986, 253
  320. ↑ Rewald, 1986, 252
  321. ↑ Van Gogh's Van Goghs: The Van Gogh Museum, National Gallery of Art, 29 May 2010 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 23 April 2011
  322. ↑ Pomerans, 1997, xiii
  323. ↑ "Bezoekersrecords voor Van Gogh Museum en NEMO" [Record breaking number of visitors to the Van Gogh Museum and the NEMO Science Museum]. AT5 (holland). 15 December 2015. 21 July 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 August 2016.
  324. ↑ Caines, Matthew. "Van Gogh Museum chief: it's critical to diversify our income streams". The Guardian. 1 September 2015. 26 August 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 August 2016.

Mənbələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]