çərkəz

Çərkəz — ad. Çərkəz Teyyublu — Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin kiçik çavuşu Çərkəz Həsənov — Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin giziri Çərkəz bəy Şərifov — Qarabağ bəyi. İldırım xan Şərifovun kiçik qardaşı. Çərkəz Məcid — şair, yazıçı, tənqidçi. Çərkəz Muradov - Çərkəz Xəlil Əfəndi — Osmanlı alimi və şeyxülislamı.

Qaraçay-Çərkəz Respublikası (rus. Карачаево-Черкесская Республика, qaraç.-balk. Къарачай-Черкес Республика, kab.-çərk. Къэрэшей-Шэрджэс Республикэ, abq. Къарча-Черкес Республика, noq. Карашай-Шеркеш Республика) — Rusiya Federasiyasının tərkibində inzibati subyekt, Şimali Qafqaz Federal dairəsinin tərkibinə daxildir. Qaraçay-Çərkəz muxtar vilayəti 12 yanvar 1922-ci ildə təşkil edilmişdir. Muxtar vilayət kimi 12 yanvar 1922-ci il — 26 aprel 1926-cı il və 9 yanvar 1957-ci il — 30 yanvar 1990-cı il tarixlərində mövcud olmuşdur. 30 noyabr 1990-cı il tarixindən 1991-ci il iyul tarixinədək Rusiya SFSR tərkibində Qaraçay-Çərkəz SSR adı ilə mövcud olmuş, 3 iyul 1991-ci il tarixindən bəri isə Rusiya FR tərkibində Qaraçay-Çərkəz Respublikası adı ilə mövcuddur. Qanunvericilik orqanı Xalq Yığıncağı adlanır.

Çərkəz Məclisi (çərkəz: Адыгэ Хасэ) və ya rəsmi olaraq Böyük Azadlıq Məclisi (Çərkəz: Шъхьафитныгъэ Хасэшхо), Çərkəziyanın sonuncu parlamentidir. Avropa məclislərindən ruhlanan məclis hərbi komandirlər, ruhanilər və ziyalılardan ibarət idi. 1861-ci ildə Soçidə keçirilən iclasın nəticəsi olaraq Məclis rəsmi olaraq yaradıldı və əvvəlki ənənəvi qəbilə məclisini əvəz etdi. Assambleya digər ölkələrdən dəstək almaq üçün digər ölkələrlə əlaqələr qurdu. Parlament binası rus ordusu tərəfindən tutularaq dağıdılıb. Bundan sonra bəzi üzvlər “Çərkəz liderlərindən Əlahəzrət Kraliça Viktoriyaya sülh” başlıqlı məktub yazaraq Britaniya İmperiyasından humanitar yardım istəyiblər. Ənənəvi qəbilə məclisləri çərkəz xalqı arasında həmişə mövcud olub. 1700-cü illərdə Çərkəziyanın müxtəlif bölgələri hər il bir araya gələrək parlament iclası keçirməyə və ölkəni birgə idarə etməyə başladılar, beləliklə, Çərkəzlərin birləşmə prosesi başladı və Çərkəz Konfederasiyası quruldu. Mərkəzləşmə günü-gündən sürətlənirdi. Avropadan ilham alan ilk assambleya 1820-ci ildə quruldu.

Çərkəz Qurbanlı (20 yanvar 1941, Saral, Hamamlı rayonu – 5 may 2014, Bakı) — tərcüməçi-alim. Qurbanov Çərkəz Hüseyn oğlu 20 yanvar 1941-ci ildə Qərbi Azərbaycanın Pəmbək mahalının Saral kəndində anadan olub. Orta təhsilini 1948–1959-cu illərdə həmin kəndin orta məktəbində alıb. 1960–1965-ci illərdə M. F. Axundov adına ADPDİ-nin Qərbi Avropa fakültəsinin Alman dili şöbəsində təhsil alıb. 1980-ci ildə filologiya üzrə elmlər namizədi elmi adını alıb. 1990-ildə dosent elmi adı alıb. Çərkəz Qurbanlı bir vaxtlar Heydər Əliyevin alman dili üzrə tərcüməçisi kimi də çalışıb. O, Alman dili ilə yanaşı, rus, türk, ingilis və erməni dillərini bilirdi. Çərkəz Qurbanlı 5 may 2014-cü il tarixində ölmüşdür. 1965–1966-cı illərdə Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasında alman dili üzrə tərcüməçi işləyib.

Firudun xan Çərkəz (vəfatı 1620/21) – I Şah Abbas dövründə (1588–1629) 1605/06-1620-ci illərdə Astrabad bəylərbəyi olan çərkəz əsilli Səfəvi məmuru və bir sərkərdə. == Tərcümeyi-hal == Firudin gənc yaşda qaçırıldı və yeddi ildən çox əsirlikdə oldu. Nəhayət, onu Səfəvi şahlıq sarayının adından fəaliyyət göstərən tacirlər qulam olaraq aldılar. Bundan sonra o, şahın zirehini qoruyucu vəzifəsinə yüksəldi (qurçi-e zereh) və bununla da şah sarayı daxilində genişlənmiş qulamın (qolaman-e xasseye şarife) bir parçası oldu. 1605-ci il oktyabrın sonlarında, 1603-1618-ci illər Osmanlı-Səfəvi müharibəsi dövründə, Azərbaycanda Osmanlılara qarşı ağır mübarizə dövründə Mokri qəbiləsindən bir kürd əsir I Şah Abbas öldürməyə cəhd etdi. Lakin Firudin xan Çərkəz Şah Abbasın həyatını xilas etdi. Cəsurluğuna görə mükafat olaraq Şah Abbas onu 1605-ci ilin dekabrında və ya 1606-cı ilin noyabr ayında Astrabad əyalətinin qubernatoru (bəylərbəyi) təyin etdi. Səfəvilər dövrünün bir hissəsində, o cümlədən Firudin xan Çərkəzin vəzifəsi dövründə Astrabad əyaləti bugünkü Gülüstan, Simnan və Şimali Xorasan əyalətlərini əhatə edirdi. Firudinin qubernator kimi əsas vəzifəsi Astarabad əyalətinin Xarəzmdəki müxtəlif türkmən köçərilərindən, eləcə də Astarabad əyalətinin şimal ərazilərindəki yerli türkmənlərdən təhlükəsizliyini və qorunmasını təmin etmək idi. Onlar ərazilərini genişləndirməyə və tez-tez basqınlar keçirməyə can atırdılar.

Fərhad bəy Çərkəz (vəfatı 1614) I Şah Abbasın (1588-1629) Səfəvi sarayında sevilən çərkəz. Qulam sıralarından yüksələrək 1614-cü ildə saray intriqasından sonra edam olunana qədər şah sarayında yüksək mövqe qazandı. == Tərcümeyi-hal == Fərhad bəy karyerasına Səfəvi sarayında adi ovçu (quşçu) kimi , 1614-cü ildə "ov ustası" (mir şekar-başi) vəzifəsinə gətirilənə qədər başlamışdı. Qısa müddətdən sonra, Şah Abbasın çərkəz arvadlarından biri, vəliəhd Məhəmməd Baqir Mirzənin anası ilə təxribatçı münasibət qurmaqda şübhəli bilinirdi. Bu şübhəyə əsaslanaraq, Şah Abbas eyni ildə Fərhad bəyi atasına və imperiya şahına sədaqətini göstərmək üçün şahzadəyə təhvil verdi, Fərhad bəy Çərkəzin edam edilməsi və əmlakının müsadirə edilməsi üçün dərhal əmr verdi. O dövrdə Şah düşərgəsi Qarabağda yerləşirdi. Qısa müddət sonra tac şahzadəsinin populyarlığından qorxaraq Şah Abbas vəliəhdi öldürmək üçün başqa bir çərkəz olan Behbud bəy Çərkəzə əmr verdi. == İstinadlar == == Mənbələr == Floor, Willem M.; Faghfoory, Mohammad H. The Dastur Al-moluk: A Safavid State Manual, by Mohammad Rafi' al-Din Ansari. Mazda Publishers. 2007.

Kabarda çərkəz və ya Yuxarı Adıq dili (Адыгэбзэ və ya Къэбэрдей Адыгэбзэ) — Abxaz-adıq dillərinden Adıq dilinin (Адыгэ псалъэ) bir dialektidir. Yuxarı Adıqca, Adıqların Kabardey ve Besleney klanları tərəfindən danışılmaqdadır. Bu klanlar özləri öz dillərini "adıq dili" adlandırırlar. Şərqi Avropanın yerlisi Adıq dilinin digər əsas dialekti ise Aşağı Adıqcadır (КӀахыбзэ). == Mənbə == ASE, V cild, Bakı, 1981-ci il, səh.

Kabarda çərkəz və ya Yuxarı Adıq dili (Адыгэбзэ və ya Къэбэрдей Адыгэбзэ) — Abxaz-adıq dillərinden Adıq dilinin (Адыгэ псалъэ) bir dialektidir. Yuxarı Adıqca, Adıqların Kabardey ve Besleney klanları tərəfindən danışılmaqdadır. Bu klanlar özləri öz dillərini "adıq dili" adlandırırlar. Şərqi Avropanın yerlisi Adıq dilinin digər əsas dialekti ise Aşağı Adıqcadır (КӀахыбзэ). == Mənbə == ASE, V cild, Bakı, 1981-ci il, səh.

Keçəl çərkəz dağı – Culfa rayonu ərazisində dağ (hünd. 1356,1 m). Zəngəzur silsiləsindən cənub-qərbə ayrılan Dəmirlidağ-Göydağ qolunun qurtaracağında, Əlincəçayın sol sahilində, Kırna kənddən 3 km cənub-şərqdə yerləşən zirvə. Alt Miosenin Qafqaz və Sakaraul regiomərtəbələrinə aid Vayxır və Qızılboğaz lay dəstələrinin vulkanogen-çökmə və çökmə süxurlarından təşkil olunmuş günbəzvari, cənub yamacları sıldırımlı yüksəklikdir. Tektonik cəhətdən Ordubad qarılma zonasının Paradaş seqmentində, eyniadlı əyilmənin cənub-qərb cinahında izlənilən Toğluca antiklinalının şimal-qərb periklinal hissəsində yerləşir.

Nəcəfqulu xan və ya Nəcəfqulu xan ibn Qazaq xan Çərkəz Şirvan əyaləti (1-ci dəfə; 1653, 2-ci dəfə; 1663–67) və İrəvan əyalətinin (Çuxursəəd adı ilə də tanınan) (1656–1663) bəylərbəyi olan çərkəz əsilli Səfəvi məmuru. Səfəvi-çərkəz hərbi komandiri və bəylərbəyi Qazaq xan Çərkəzin oğlu idi. Ümumilikdə Şirvanda 7 il bəylərbəyi oldu. Bournoutian, George. The Journal of Zak'aria of Agulis. Mazda Publishers. 2003. səh. 68. ISBN 978-1568591070.

Qafqaz (qaraç.-balk. Кавказский) — Rusiya Federasiyası, Qaraçay-Çerkesiya Respublikası, Prikuban rayonunun inzibati mərkəzi. Krasivı qəsəbəsi ilə birlikdə eyni inzibati ərazi vahidliyinə aiddir. Qəsəbə Çerkessk şəhərinin kənarından 12 km şərqdə, A165 Lermontov-Çerkessk magistral yolunda, Kuban su anbarının şimalında yerləşir. Eyni yolun şərqində Michurins kəndi vardır. Qafqazın cənub-qərbi və Kuban su anbarının qərbində duzlu Maloe göl yerləşir. Qəsəbənin şimalından hündürlüyü 866.7 m olan alçaq bir silsilə keçir. silsilənin şimal hissəsindən quruyan çaylar başlayır. Bu çaylar öz növbəsində Qolaya çayına (Kuban hövzəsi) axır. Çayın Sahilində Krasivı qəsəbəsi vardır.

Qaraçay-Çərkəz Respublikası (rus. Карачаево-Черкесская Республика, qaraç.-balk. Къарачай-Черкес Республика, kab.-çərk. Къэрэшей-Шэрджэс Республикэ, abq. Къарча-Черкес Республика, noq. Карашай-Шеркеш Республика) — Rusiya Federasiyasının tərkibində inzibati subyekt, Şimali Qafqaz Federal dairəsinin tərkibinə daxildir. Qaraçay-Çərkəz muxtar vilayəti 12 yanvar 1922-ci ildə təşkil edilmişdir. Muxtar vilayət kimi 12 yanvar 1922-ci il — 26 aprel 1926-cı il və 9 yanvar 1957-ci il — 30 yanvar 1990-cı il tarixlərində mövcud olmuşdur. 30 noyabr 1990-cı il tarixindən 1991-ci il iyul tarixinədək Rusiya SFSR tərkibində Qaraçay-Çərkəz SSR adı ilə mövcud olmuş, 3 iyul 1991-ci il tarixindən bəri isə Rusiya FR tərkibində Qaraçay-Çərkəz Respublikası adı ilə mövcuddur. Qanunvericilik orqanı Xalq Yığıncağı adlanır.

Qaraçay-Çərkəz Respublikasının bayrağı (kab.-çərk. Къэрэшей-Шэрджэс Республикэм и нып; qaraç.-balk. Къарачай-Черкес Республиканы байрагъы) — Rusiya Federasiyasının Qaraçay-Çərkəz Respublikasının dövlət simvoludur. Qaraçay-Çərkəz Xalq Məclisi (Parlament) tərəfindən 3 fevral 1994-cü ildə qəbul edilmişdir. Qaraçay-Çərkəz muxtar vilayəti 12 yanvar 1922-ci ildə təşkil edilmişdir. Muxtar vilayət kimi 12 yanvar 1922-ci il — 26 aprel 1926-cı il və 9 yanvar 1957-ci il — 30 yanvar 1990-cı il tarixlərində mövcud olmuşdur. 30 noyabr 1990-cı il tarixindən 1991-ci il iyul tarixinədək Rusiya SFSR tərkibində Qaraçay-Çərkəz Muxtar Sovet Sosialist Respublikası adı ilə mövcud olmuş, 3 iyul 1991-ci il tarixindən isə Rusiya Federasiyası tərkibində inzibati subyekt Şimali Qafqaz Federal Dairəsinin daxilində Qaraçay-Çərkəz Respublikası adı ilə mövcuddur. Bu illər ərzində respublikanın qırmızı rəngdə bayrağı olmuşdur. 1991-ci ildə Qaraçay-Çərkəz Respublikası yaradılsa da, onun rəsmi dövlət atributları mövcud olmamışdır. Belə ki, ilk illər Qaraçay-Çərkəz Respublikası bayrağı üçrəngli rus bayrağı ilə təmsil olunurdu.

Qazaq xan Çərkəz — Şirvan (1624-1633) və Astrabad (1639-1640) qubernatoru (bəylərbəyi) vəzifələrini icra edən çərkəz əsilli Səfəvi hərbi komandiri. Qulam hərbi korpusunun yüksək rütbəli üzvü, o dövrün hökmdarı I Şah Abbas (r. 1588–1629) tərəfindən qızılbaş siyasi təsirini azaltmaq üçün Qaramanlı və Kenesli Qızılbaş qoşunlarının başçısı təyin edildi. 1632-ci ildə I Şah Səfiin (1629-42) qanlı təmizlənməsi zamanı qohumu, görkəmli çərkəz sərkərdəsi qapıqulu (saray məmuru) Yusif ağa öldürüldü, Qazaq xan Çərkəz isə 1633-cü ildə vəzifəsindən xaric olundu və həbs edildi. Yenə də son olaraq siyasi səhnəyə qayıtdı. 1639-cu ildə yeni bir qubernatorluq verildiyi zaman Şah Səfinin hakimiyyəti illərində oğlu Nəcəfqulu xandə bir sıra nüfuzlu vəzifələrə sahib olacaqdı. Floor, Willem M. Titles and Emoluments in Safavid Iran: A Third Manual of Safavid Administration, by Mirza Naqi Nasiri. Washington, DC: Mage Publishers. 2008. 153, 286.

Çərkəz Matəm Günü (adıq Шъыгъо-шӏэжъ маф, rus. День памяти жертв Кавказской войны) və ya Çərkəz Soyqırımı Qurbanlarının Matəm Günü (Rusiya mediasında adətən Qafqaz Müharibəsi Qurbanlarının Anım Günü kimi senzura olunur) — çərkəz diasporunun üzvləri tərəfindən hər il 21 may tarixində Rusiya–çərkəz müharibəsi qurbanlarının xatirəsi və sonrakı çərkəz soyqırımını yad etmək üçün keçirilən anım günü. Tarixin seçilməsi onunla əlaqədardır ki, 21 may 1864-cü ildə general Pavel Qrabbe Kbaade döyüşündə əldə etdiyi qələbə şərəfinə indiki Krasnaya Polyana ərazisində hərbi parad keçirmişdi. 1990-cı ildə çərkəzlər 21 mayı öz xalqının hüzn günü kimi qeyd etmişdilər. Rusiya Federasiyasının üç respublikasında (Adıge, Kabarda-Balkariya və Qaraçay-Çərkəz ), eləcə də Krasnodar diyarının çərkəz kəndlərində qeyri-iş günüdür. Qismən tanınan Abxaziya Respublikası hökuməti də 21 may matəm günüdür (2011-ci ilə qədər 31 mayda).

Cəfərov Çərkəz Məmiş oğlu (1942, Dəmirçi, Noraşen rayonu) — Azərbaycanın tanınmış cərrahı. Azərbaycan Tibb Universitetinin Ümumi cərrahlıq kafedrasının müdiri. Professor. 1942-ci ildə Şərur rayonunun Dəmirçi kəndində kolxozçu ailəsində doğulmuşdur. 1959-cu ildə kənd orta məktəbinin bitirib Tibb İnstitutuna daxil olmuşdur. Ç. M. Cəfərov 1965-ci ildə N. Nərimanov adına Azərbaycan Dövlət Tibb İnstitutunun bitirdikdən sonra 4 saylı Bakı şəhər klinik xəstəxanasının köks cərrahlığı şöbəsinə işə göndərilmişdir. Köks cərrahlığı şöbəsinin Elmi-Tədqiqat Kliniki və Eksperimental Təbabət institutuna verilməsi ilə əlaqədar 1967-ci ildən İnstitutun əməkdaşı olmuşdur. 1971-ci ildə Leninqrad şəhərinə Ümumittifaq Elmi Tədqiqat Pulmonologiya İnstitutuna ezam olunmuş və 1973-cü ildə "Xroniki qeyri-spesifik pnevmoniyaların cərrahi müalicəsinə göstərişlər" mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etdikdən sonra yenidən ETKTİ-yə qayıtmışdır. 1976-cı ildə müsabiqə yolu ilə ETKETİ-nın köks cərrahlığı şöbəsinə baş elmi işçi seçilmişdir. Köks cərrahlığı şöbəsində bronxoloji xidməti təşkil etmiş, ağciyərin irinli və parazitar xəstəlikləri ilə əlaqədar elmi-təcrübi ilşlə məşğul olmuşdur.

Çərkəz Muradov (1918, Araz Yağlıvənd, Qaryagin qəzası) — Sosialst əməyi qəhrəmanı, Məşədi Əmir Murad yüzbaşının nəvəsidir. Musanın ikinci oğlu Çərkəz 1918-ci ildə anadan olmuşdu. O da ailəsi ilə birlikdə Qazaxıstana sürgün olmuşdu. Çaldır-çuldur əməldən əl çəkib öz sadə həyatının mənasını halal zəhmətdə görən, bütün gənclik enerjisi və qabiliyyəti ilə çalışan Çərkəzin də taleyi üzünə gülmüşdür. Çuğundur üzrə manqa başçısı işləyən və elə birinci ildən bol məhsul götürən və hünəri, qeyrəti, işi və əməli ilə sübut etmişdir ki, dünyada sağalmayan yaralar yoxdur. 1937-ci ilin faciəsi onun arzusu və istəyi puç olmuş bir yağləvəndli kimi sıxsa da, sarsıtsa da o həyata, adamlara inamını itirməmişdi. Çünki bütün insanlar kimi onun da doğmaları, ailəsi, uşaqları vardı. O, varlığı ilə çalışırdı. Çalışırdı ki, yaxınlarının üzünü ağartsın, soylarını üzqaraçılığını boynundan atsın. 1947-ci ildə ona da qardaşı ilə birlikdə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı kimi şərəfli ad, fəxri ünvan verilmişdi.

Məcidov Çərkəz Müğdət oğlu (Çərkəz Məcid) — şair, yazıçı, tənqidçi. Çərkəz Məcid 1937-ci ilin payızında Cəbrayıl rayonunun Böyük Mərcanlı kəndində ruhani ailəsində anadan olmuşdur. Burada kənd orta məktəbini bitirmişdir (1956). Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun fılologiya fakültəsində təhsilini davam etdirmişdir (1956-1960). Əmək fəaliyyətinə Böyük Mərcanlı kəndində müəllim kimi başlamışdır. Bədii yaradıcılığa erkən başlasa da, 60-cı illərdən dövri mətbuatda öz şeirləri ilə çıxış etmişdir. Onun poeziyasında uşaq şeirləri başlıca yer tutur: "Ağ çiçəklər" (1973), "İşıq telləri" (1984) şeir topluları bu cəhətdən diqqəti cəlb edir. Doğma yurda bağlılıq, vətən sevgisi, təbiətin əsrarəngiz gözəlliklərinə məhəbbət, ülvi təmizliyə, saflığa və doğruluğa çağırış onun doğma mövzuları olmuşdur. Yeri gəldikcə, özbaşınalığı, haqsızlığı və yaramaz halları satira atəşinə tutub ifşa etməkdən çəkinməmişdir. Azərbaycanın azadlığı və istiqlaliyyəti uğrunda qeyrətlə mübarizə aparmışdır.

Kabarda çərkəz və ya Yuxarı Adıq dili (Адыгэбзэ və ya Къэбэрдей Адыгэбзэ) — Abxaz-adıq dillərinden Adıq dilinin (Адыгэ псалъэ) bir dialektidir. Yuxarı Adıqca, Adıqların Kabardey ve Besleney klanları tərəfindən danışılmaqdadır. Bu klanlar özləri öz dillərini "adıq dili" adlandırırlar. Şərqi Avropanın yerlisi Adıq dilinin digər əsas dialekti ise Aşağı Adıqcadır (КӀахыбзэ). ASE, V cild, Bakı, 1981-ci il, səh.

Çərkəz Soyqırımı (Çərkəz Deportasiyası kimi də tanınır) və ya Tsitsekun (ЦӀыцӀэкӀун), Rusiya imperiyası tərəfindən Çərkəz xalqının sistematik şəkildə kütləvi qətli, etnik təmizləməsi və deportasiyası idi. Çərkəz xalqının 80-97%-i, təxminən 1,5 milyon insan hadisələrdən təsirləndi. Rusiya qüvvələrinin hamilə qadınların bağırsaqlarını çıxarmaq kimi müxtəlif üsullardan istifadə etdiyi bildirilir. Qriqori Zass kimi rus generalları çərkəzləri "insanlıqdan kənar pislik" adlandırıb və mülki çərkəzlərin kütləvi şəkildə öldürülməsini tərifləyir, onlardan elmi təcrübələrdə istifadə olunmasını müdafiə edir və əsgərlərinin qadınları zorlamasına icazə verirdilər. Sağ qalan və sürgün edilən çərkəzlər Osmanlı İmperiyasına yerləşdirildi. Osmanlı arxivləri göstərir ki, 1879-cu ildə Osmanlı ərazisinə təxminən 1 milyon çərkəz mühacir daxil olub, lakin onların təxminən yarısı sahillərdə xəstəliklərdən dünyasını dəyişib. Osmanlı arxivlərini tamamlayan 1897-ci il Rusiya siyahıyaalmasında cəmi 150.000 Çərkəz qeyd edilir ki, bu da ilkin sayın onda birini təşkil edir. 1929-cu ilin yazında elmi araşdırmalar üçün Qafqaza gedən gürcü tarixçisi Simon Canaşia ilə rastlaşdığı 91 yaşlı qoca Qara dənizin “qarpız kimi” insan bədən üzvləri ilə dolduğunu, qarğaların isə burada qadınların saçları və kişilərin aqqallarından yuva qurduğunu deyir.

Çərkəz İnal, Şahzadə İnal və ya gürcü mənbələrinə görə Möhtəşəm İnal (çərkəzcə: Инал) — çərkəzlər və abxazlar tərəfindən şahzadələrin şahzadəsi adlandırılır, bunun səbəbi bütün çərkəz qəbilələrini birləşdirib Çərkəz dövlətini quraraq, bölgədəki güclü dövlətlərdən biri halına gətirməsidir. Bu dövlət onun ölümünün ardından müxtəlif hissələrə parçalanmışdır. İnaldan sonrakı dövrdə çərkəzlər Rus-Çərkəz müharibəsinə qədər birdə heç vaxt birləşə bilmədilər. İnanca görə, İnal Kabarda, Besleney, Çemguy və Hatıkuay qəbilələrinin atasıdır. İnalın ləqəbinin (Nef/Nexu) qaynağı dəqiq bilinməsə də, bəziləri bir gözünün kor olduğunu, bu səbəblə də şərq çərkəzcəsində kor mənasını verən Nef kəlməsindən gəldiyini, bizləri isə qərb çərkəzcəsində ziyalı mənasını verən sözdən gəldiyini iddia etmişdir. İnaldan əvvəl Çərkəz bölgəsində bir çox ağanın bölgə hakimiyyəti, özlərinə aid suveren sinifi vardı və təşkilatlı struktur inkişaf etmişdi. Teymuri-Çərkəz döyüşlərini çərkəzlər qazansa da, bu müharibənin nəticəsində Çərkəz bölgəsi böyük dağıntılara məruz qalmışdı. Taman yarımadasında torpaq sahibi olan İnal özünə əsasən Hegayk qəbiləsindən ibarət olan ordu qrup 1400-cü illərdə məqsədinin bir çox dövlətlərə bölünmüş çərkəzləri birləşdirmək olduğunu açıqladı və mərkəzi Çərkəz bölgəsinə doğru yola çıxaraq öz dövlətini qurduğunu elan etdi, digər dövlətləri isə tək-tək himayəsinə aldı. Çərkəz zadəganları və şahzadələri İnalın yüksəlişinə mane olmaq istəsələr də, Mzımta çayı sahilindəki döyüşdə 30 çərkəz ağası İnan və dəstəkçiləri tərəfindən məğlub edildi. On ağa edam edildi, geri qalan qismi isə tabe olacaqlarına and içdikdən sonra azad edildilər.

Məhəmməd Çərkəzov — sovet türkmənlərinin teatr və kino aktyoru, Türkmənistan Xalq Artisti, SSRİ xalq artisti (1980), Üçüncü dərəcə Stalin mükafatının qalibi (1951), CPSU-nun üzvü (1943-cü ildən), Türkmənistan SSR Kinematoqrafçılar İttifaqının üzvü. Məhəmməd Çərkəzov 1911-ci il yanvarın 1-də SSRİ paytaxtı Aşqabadda anadan olmuşdur. Aşqabadda Türkmənistan İncəsənət Kollecini (indi D. Ovezov adına Türkmənistan Dövlət Musiqili Kollecini) bitirmişdir. 1932-ci ildən Türkmənistan Dram Teatrının aktyoru olub. Sonra IV Stalin adı, 1963-cü ildən Mollanepes adına, indi Mollanepes Tələbə Teatrında aktyor olub. Türkmən SSR Kinematoqrafçılar İttifaqının üzvü olmuşdur. 1943-cü ildən bəri CPSU-nun üzvü olub. Məhəmməd Çərkəzov 23 iyul 1993-cü ildə Aşqabadda vəfat edib. Həyat yoldaşı — Saçli Dursunova: Tibb elmləri namizədi, müharibə veteranı, medallarla təltif edilmişdir. Oğlu — Batyr (1954-cü il təvəllüdlü): Türkmənistan Dövlət Tibb İnstitutunu Aşqabadda bitirmişdir.

Noqay rayonu (abq. Нагӏвай район, kab.-çərk. Нэгъуей район / Нэгъуей куей, qaraç.-balk. Ногъай район, noq. Ногай район) — Rusiya Federasiyası, Qaraçay-Çerkesiya Respublikasının tərkibində inzibati ərazi vahidi. İnzibati mərkəzi Erken-Şaxar şəhəridir. Noqay rayonu Qaraçay-Çərkəz Respublikasının şimal hissəsində yerləşir. Aşağıdakı ərazilərlə həmsərhəddir:şərqdə və qərbdə Adıqe-Xabl rayonu, cənubda Xabez rayonu, şimalda Stavropol diyarının Kaçube rayonu. Rayonun ərazisi 209,59 km²-dir (2013-cu ildən bəri). Bu isə Qaraçay-Çərkəz Respublikasının 1,47 % ərazisini əhatə edir.

Qaraçay-Çərkəz Muxtar Vilayəti (Qaraçay-Çərkəz MV) — RSFSR daxilində 12 yanvar 1922-ci ildən 26 aprel 1926-cı il və 11 fevral 1957-ci ildən 16 may 1992-ci ilə qədər mövcud olmuş inzibati-ərazi vahididir. İnzibati mərkəzi Çerkessk şəhəridir. Vilayət 1922-ci il yanvarın 12 -də Kuban-Çernomorsk vilayətinin Batalpaşinski idarəsi və Dağ MSSR Qaraçay Milli Dairəsi ərazisinin böyük hissəsindən, mərkəzi Batalpaşinskaya kəndindən yaradılmışdır. 1924-cü il oktyabrın 16-dan rayon Şimali Qafqaz diyarının tərkibinə daxil edildi. 1926-cı il aprelin 26-da rayon Qaraçay Muxtar Vilayəti və Çerkes Milli Dairəsinə bölündü, Batalpaşinski rayonu isə Şimali Qafqaz ərazisinə verildi. 1957-ci il fevralın 11 — də Qaraçayların reabilitasiyasından sonra Çərkəz Muxtar Vilayəti Stavropol diyarının tərkibində Qaraçay-Çərkəz Muxtar Dairəsinə çevrildi. Stavropol diyarının Zelençukski, Karaçayevski və Ust-Cequtinski rayonları da ona verildi . 30 noyabr 1990-cı ildə Qaraçay-Çərkəz Muxtar Dairəsi Stavropol diyarından ayrıldığını və RSFSR tərkibində Qaraçay-Çərkəz Sovet Sosialist Respublikasının (QÇSSR) yaradıldığını elan etdi. 1990-cı il dekabrın 15-də RSFSR Xalq Deputatlarının II qurultayı Qaraçay-Çərkəziyanın Stavropol diyarından çıxarılmasını qanuniləşdirdi və RSFSR Konstitusiyasına düzəlişlər etdi. 1991-ci il iyulun 3 -də RSFSR Ali Soveti Rusiya konstitusiyasına Qaraçay-Çərkəz Muxtar Vilayətini RSFSR-in tərkibində Qaraçay-Çərkəz Sovet Sosialist Respublikasına çevirən dəyişiklik etdi.

Qaraçay-Çerkesiyadaki Adıqlar və ya Qaraçay-Çerkesiyadaki Çərkəzlər (öz adlandırmaları: Адыгэ adıge) — Rusiyadaki Adıqların Qaraçay-Çerkesiya bölgəsində yaşayan hissəsi. 2010-cu ildə Rusiya Federasiyasında aparılmış rəsmi əhali siyahıya alınmalarının yekunlarına əsasən sayı 70 mindən artıqdır. Onlardan Çoxu Qaraçay-Çerkesiyanın 17 aulunda yaşayırlar. Burada yaşayan çərkəzlərin əksəriyyəti Kabardin Besleney klanındandır ve XIX əsrin ikinci yarısında sürgün edilmişdir.

Türkiyə çərkəzləri ya da Türkiyədəki çərkəzlər (çərkəzcə:Тыркуе aдыгэхэр) — XIX əsrdə Çərkəz bölgəsinin Rusiya imperiyası tərəfindən ələ keçirilməsindən sonra başladılan Çərkəz sürgünü adlı etnik təmizləmə hərəkatında Şimali Qafqazdan Osmanlı imperiyası torpaqlarına gələn çərkəzlərin daha sonra yaradılan Türkiyə sərhədləri daxilində qalan qismidir. Türkiyədəki çərkəzlərin dəqiq sayı bilinməməkdədir. Bir çox etnik çərkəz çərkəz dilini bilmir və özünü sadəcə türk olaraq təqdim edir. Türkiyədəki çərkəzlər içində dillərini ən yaxşı qoruyan qrup əsasən Kayseri və Sivasa bağlı kəndlər olan Uzunyayla ilə Maraş-Göksun ilçəsində yaşayan kabardeylərdir. TRT-3 televiziya kanalında dövlət tərəfindən yayımlanan ilk çərkəz dili də bu kəndin sakinlərinin danışdığı şərq çərkəzcəsidir. Çərkəz adı Qafqazda çərkəzcə danışan ləhcə qrupunun qərb çərkəzcəsi və şərq çərkəzcəsi olmaqla iki qolunu təşkil edən şimali qafqazlıları təmsil edərkən, Türkiyədə (və keçmiş Osmanlı coğrafiyasında) isə bunlardan əlavə, abazalar, çeçenlər, abxazlar, osetinlər, qaraçaylılar və balkarlar kimi fərqli dil ailələrindən olan toplumları da bildirmək üçün istifadə edilir. Türkiyədəki bütün Çərkəz boyları İstanbulda da yaşasa da, Anadoluda çoxluq formada yaşadıqları bölgələr bunlardır: Abadzexlər — Sinop, Tokat, Balıkesir, Sakarya (Akyazı ilçəsi) Şapsuqlar — Samsun, Balıkesir, Bolu, Aydın, Sakarya, Bursa Ubıxlar — Balıkesir, Bolu, Sakarya, Samsun, Ordu Bjeduğlar — Çanaqqala (Biqa ilçəsi ətrafı) Hatukaylar — Kayseri, Bileçik Çemguylar — Düzcə Mahoşlar — Samsun (Alaçam ilçəsi) Kabardalılar — Kayseri, Tokat, Sivas, Qəhrəmanmaraş Besleneyler — Çorum, Amasiya 1965-ci il siyahıyaalmasına görə, çərkəz dilini ana dili kimi danışanlar faiz nisbəti ilə ən çox Kayseridə olmuşdur. Onlar burada ümumi əhalinin 3.2 faizini təşkil etmişdir. Sonrakı yerlərdə 1.2 faiz göstərici ilə Tokat, 1.0 faizlik göstərici ilə Qəhrəmanmaraş gəlmişdir. Türkiyənin ən şərqindəki Çərkəz diasporası Əxlatda yaşamaqdadır.

Çərkəzistan və ya Çərkəziya (adıq Адыгэ Хэку, Adıgə Xəku, mənası – "Adıq vətəni"; adıq Хэкужъ, Xəkujz, mənası – "Qədim vətən") — indiki Rusiyanın cənubunda, Şimali Qafqazda Qara dənizin şimal-şərq sahili boyunca yerləşən ölkə və tarixi vilayət. Rusiya–çərkəz müharibəsi (1763–1864) zamanı Rusiya imperiyası tərəfindən fəth və işğal edilmişdir. İşğaldan sonra Çərkəz soyqırımı baş tutmuşdur və nəticədə çərkəz xalqının 90%-i ya bölgədən sürgün edilmiş, ya da kütləvi şəkildə qətlə yetirilmişdir. Hüquqi və beynəlxalq müstəvidə Avstriya ilə Osmanlı imperiyaları arasında 1739-cu il Belqrad müqaviləsi Şərqi Çərkəzistanın (Kabarda) müstəqilliyinin tanınmasını nəzərdə tuturdu. Həm Rusiya imperiyası, həm də Osmanlı imperiyası bunu tanımışdır. 1814–1815-ci illərdə keçirilən Vyana konqresi də Çərkəzistanın müstəqilliyinin tanınmasını şərtləndirmişdir. 1837-ci ildə çərkəz liderləri Avropa ölkələrinə hüquqi tanınma tələbi ilə məktublar göndərmişdir. Bunun ardınca Britaniya imperiyası Çərkəzistanı tanımışdır. Buna baxmayaraq, Rusiya–çərkəz müharibəsi zamanı Rusiya imperiyası Çərkəzistanı müstəqil bir region kimi tanınamış, region üzərində heç bir nəzarəti və mülkiyyəti olmamasına baxmayaraq, ona üsyançıların işğalı altında olan Rusiya torpağı kimi yanaşmışdır. Rusiya generalları çərkəzləri etnik adlarına görə yox, "dağlılar", "quldurlar", "dağlı murdarlar" adlandırırdılar.

Çərkəzistan və ya Çərkəziya (adıq Адыгэ Хэку, Adıgə Xəku, mənası – "Adıq vətəni"; adıq Хэкужъ, Xəkujz, mənası – "Qədim vətən") — indiki Rusiyanın cənubunda, Şimali Qafqazda Qara dənizin şimal-şərq sahili boyunca yerləşən ölkə və tarixi vilayət. Rusiya–çərkəz müharibəsi (1763–1864) zamanı Rusiya imperiyası tərəfindən fəth və işğal edilmişdir. İşğaldan sonra Çərkəz soyqırımı baş tutmuşdur və nəticədə çərkəz xalqının 90%-i ya bölgədən sürgün edilmiş, ya da kütləvi şəkildə qətlə yetirilmişdir. Hüquqi və beynəlxalq müstəvidə Avstriya ilə Osmanlı imperiyaları arasında 1739-cu il Belqrad müqaviləsi Şərqi Çərkəzistanın (Kabarda) müstəqilliyinin tanınmasını nəzərdə tuturdu. Həm Rusiya imperiyası, həm də Osmanlı imperiyası bunu tanımışdır. 1814–1815-ci illərdə keçirilən Vyana konqresi də Çərkəzistanın müstəqilliyinin tanınmasını şərtləndirmişdir. 1837-ci ildə çərkəz liderləri Avropa ölkələrinə hüquqi tanınma tələbi ilə məktublar göndərmişdir. Bunun ardınca Britaniya imperiyası Çərkəzistanı tanımışdır. Buna baxmayaraq, Rusiya–çərkəz müharibəsi zamanı Rusiya imperiyası Çərkəzistanı müstəqil bir region kimi tanınamış, region üzərində heç bir nəzarəti və mülkiyyəti olmamasına baxmayaraq, ona üsyançıların işğalı altında olan Rusiya torpağı kimi yanaşmışdır. Rusiya generalları çərkəzləri etnik adlarına görə yox, "dağlılar", "quldurlar", "dağlı murdarlar" adlandırırdılar.

Monqolların Çərkəzistana yürüşləri — Monqol imperiyası və Qızıl Ordanın Çərkəzistan ərazisinə yürüşləri. XIII–XIV əsrlərdə monqollar Çərkəzistan ərazisinə kütləvi basqınlara başlamışdılar. 1253-cü ildə Qafqaza səyahət edən Villem Rubruk yazırdı ki, monqol ordusunun beşdə biri o dövrdə çərkəzlərin müqavimətini darmadağın etmək işinə həsr edilmiş olmasına baxmayaraq, çərkəzlər heç vaxt "monqol hökmranlığına boyun əyməmişdilər". Çərkəzlər həm meşələrdən, həm də dağlardan istifadə edərək azadlıqlarını müəyyən qədər qoruyub saxlamış, uğurlu partizan müharibəsi aparmışdılar. Qərbi Avropanın son orta əsrlərində Qafqaz monqollar və onların türk vassalları tərəfindən işğal edildi. Monqol qoşunlarının Qafqazda ilk peyda olması 1220-1222-ci illər arasında kəşfiyyatçıların gəlişi oldu Qıpçaq türk xalqları – bəziləri Çingiz xanın gələcək qohumlarına çevrilmiş – Terek çayının münbit çay vadiləri də daxil olmaqla, daha da Cənub və Qərbə ( xəzərlərin süqutundan sonra davam edən proses) əraziləri zəbt edib məskunlaşırdılar. Kuban . 1230-cu illərdə monqollar qıpçaqlar üzərində hökmranlıq əldə edərək onları vassala çevirdilər. Çərkəzlər monqolların gəlişindən əvvəl Kuban çayının şimalında və cənubunda hökmranlıq edirdilər. 1237-ci ildə Şimali Qafqaza hücum başlamışdı.

İsrail çərkəzləri (adıq Израилым ис Адыгэхэр; ivr. ‏הצ'רקסים בישראל‏‎) — etnik çərkəz olan israillilərdir. Onlar XIX əsrdə Qafqaz müharibəsi zamanı Rusiya imperiyası tərəfindən həyata keçirilən Çərkəz soyqırımı nəticəsində formalaşmış çərkəz diasporunun bir qoludur. Çərkəzlər əslən çərkəz dillərində danışan və Şimali Qafqazdakı tarixi Çərkəz bölgəsindən olan Abxaz-adıq dilləri ailəsinə aid etnik qrupdurlar. İsraildəki çərkəzlərin əksəriyyəti müsəlmandırlar. İsrail çərkəzləri əsasən İslam dininin sünni qoluna sadiqdirlər; onların sayı təxminən 4000-5000 nəfər olmaqla, İsrailin iki şəhərində: Kfar-Kama (Кфар Кама) və Reyhaniyədə (Рихьаные) yaşayırlar. Onlar 1870-ci illərdə Osmanlı imperatorluğu tərəfindən Qalileyaya yerləşdirilən iki çərkəz diaspor qrupunun nəslindəndirlər. Çərkəzlər İsraildəki (Druzlarla yanaşı) iki milli azlıq qruplarından biridirlər ki, onlarda İsrail Silahlı Qüvvələrində (İSQ) məcburi hərbi xidmətə cəlb olunurlar. İSQ-i çərkəz və druz icmalarından yalnız kişilərin hərbi xidmətə çağırılmasını məqbul qəbul edir; bu siyasət İsrailin yəhudi əksəriyyətinə tətbiq edilən siyasətdən fərqlidir,çünki, İsraildə kişilərlə bərabər qadınlar da hərbi xidmətə çağırılır. Çərkəzlər 1000 ilə yaxın xristian olsalar da, XVI əsrdən XIX əsrə qədər Krım tatarları və Osmanlı türklərinin təsiri ilə islamlaşdırılıb.