SAXTA

Saxta xəbərlər (ing. fake news) və ya yanlış xəbərlər — Sarı jurnalistikanın növü sayılır və ənənəvi çap, yayım xəbərləri mediası və ya onlayn sosial media vasitəsilə yayılmış qəsdən səhv məlumatlar və ya xaoslardan ibarətdir. Saxta və ya yanlış xəbərlərin arxasında müxtəlif məqsədlər durur, lakin ekspertlərin fikrincə, bu xəbərlər əsasən maddi gəlir və ya siyasi hədəflərdən ilhamlanır.

Saxta xəyanət, kəşfiyyat dairələrində adətən "təxribat" və ya "podstava" — kəşfiyyat agenti tərəfindən saxta iddialar əsasında edilən xəyanət. Saxta xəyanətkarlar dezinformasiya yaya və ya köstəbəklərin ifşa edilməsində kömək ola bilər. Xəyanətin saxta olması ehtimalı adətən xəyanətkarlar haqqında məlumat verən kəşfiyyat agentliklərində narahatlıq doğurur.

Saxta bayraq əməliyyatı — faktiki məsuliyyət mənbəyini gizlətmək və günahı başqa tərəfə yükləmək məqsədilə edilən hərəkət. "Saxta bayraq" termini ingilis dilində (ing. false flag) XVI əsrdə kiminsə sədaqətinin qəsdən təhrif edilməsi mənasını verən ifadə kimi yaranmışdır. Termin məşhur olaraq dəniz müharibəsində bir gəminin öz həqiqi kimliyini gizlətmək üçün neytral və ya düşmən ölkənin bayrağını qaldırması hiyləsini təsvir etmək üçün istifadə edilmişdir. Bu taktika əvvəlcə dəniz quldurları və kaperlər tərəfindən digər gəmiləri aldatmaq üçün onlara hücum etməzdən əvvəl onlara yaxınlaşmağa icazə vermək üçün istifadə edilmişdir. Daha sonra beynəlxalq dəniz qanunlarına uyğun olaraq dəniz müharibəsi zamanı məqbul bir təcrübə hesab edilmişdir, bir şərtlə ki, hücum edən gəmi hücum başlayan kimi öz həqiqi bayrağını nümayiş etdirsin. İndiki dövrdə bu termin özlərinə qarşı hücumlar təşkil edən və hücumları düşmən xalqlar, ya da terrorçular kimi göstərən ölkələri əhatə edir. Beləliklə, hücuma məruz qalan millətə daxili repressiya və ya xarici hərbi təcavüz üçün bəhanə yaradılır. 2022-ci ilin yanvar və fevral aylarında Qərb dövlət qurumları Rusiyanın Ukraynada saxta bayraq əməliyyatından istifadə edəcəyini proqnozlaşdırmışdı. 24 fevralda Rusiyanın Ukraynaya hücumu ərəfəsində Rusiya hökuməti dezinformasiya kampaniyasını gücləndirmişdi.

1915-ci il erməni saxtakarlığının başlanğıcı qısametrajlı sənədli televiziya filmi rejissor Nazim Rza İsrafiloğlu tərəfindən 2009-cu ildə çəkilmişdir. Film Azərbaycan televiziyasında istehsal edilmişdir. Erməni saxtakarlığının başlanğıcı sayılan 1915-ci il hadisələri filmin əsasını təşkil edir. == Məzmun == Qondarma erməni soyqırımı iddiası Birinci dünya müharibəsi ərəfəsində Anadoluda yaşayan ermənilərin sistemli şəkildə məhv edildiyini irəli sürən iddiadır. Türkiyə Respublikası hadisələri sadəcə erməni-türk qarşıdurması kimi dəyərləndirməkdə və dövlət göstərişinin olmadığını irəli sürsə də bu gün dünyanın bəzi ölkələri soyqırımın varlığı qəbul ediblər. Amma onu da nəzərə almaq lazımdır ki qərarlar sadəcə tarixə əsaslanaraq yox, bəzi siyasi faktorların təsiri ilə qəbul edilib. 1890-cı ildən etibarən başlayan üsyanlar 1915-ci il Osmanlı hakimiyyətini radikal qərarlar almağa məcbur etmiş və sözü gedən soyqırım iddiası da bu dövrdən etibarən ortaya çıxmışdır. Gerçəkləşdirilən üsyanlar və Birinci dünya müharibəsi ərəfəsində ruslara qoşulan ermənilərin türklərə qarşı savaşması nəticəsində Osmanlı Dövləti 27 may 1915-ci ildə "Köç" qərarı çıxartdı. Bu qərar öncəsində isə bu gün ermənilərin soyqırım günü kimi qəbul etdikləri 24 aprel günü 2345 erməni lider həbs edilmişdir. Bunların birçoxu kəndlərə hücum edərək silahsız əhalini qıran cinayətkarlar idi.

Erməni tarixşünaslığında revizionist nəzəriyyə Erməni tarixçiləri Ermənistanın 301-ci ildə xristianlığı dövlət dini kimi dünyada birinci olaraq qəbul etmiş ölkə olması barədə mif yaratmışlar və onu inadla təbliğ edirlər, hərçənd elmə çoxdan məlumdur ki, hələ II əsrin axırlarında, yəni ermənilərdən bir əsrdən də çox əvvəl ərəmeydilli Edessa çarlığında (Osroyenada) xristianlıq rəsmi din olmuşdur. 165-ci ildə Edessa çarı Abqar bar Manu (V Abqar və ya VIII Manu) xristianlığı qəbul etmişdir, onu buna inandıran fələstinli missioner Müqəddəs Fadey (Adday) olmuşdur, çar taxt-tacında onun varisi VIII Abqar isə xristianlığı Osroyenanın dövlət dininə çevirmişdir (bəzi mənbələrdə göstərilir ki, bunu xristian poeziyasının təməlini qoymuş IX Abqar etmişdir). Alman tarixçi və ilahiyyatçısı Adolf fon Harnak 1905-ci ildə yazırdı: "… şübhə yoxdur ki, hələ 190-cı ilə qədər xristianlıq bütün Edessada və ona bitişik vilayətlərdə fəal yayılmışdı və (201-ci ildən az sonra, bəlkə də daha əvvəl) çar sarayı kilsəni (yəni xristianlığı) qəbul etmişdir". İrfan Şahid VIII Abqarın Ön Şərqdə xristianlığı qəbul etmiş dövlətin birinci hökmdarı olmasını yazırdı. Maraqlıdır ki, Ermənistanın 301-ci ildə xristian dinini qəbul etməsi faktı erməni tarixçilərinin özlərinin arasında da mübahisəyə səbəb olur. Sirarpi Ter-Nersesyan yazır: "Ənənəyə görə bu hadisənin tarixi 301-ci il hesab edilirdi, lakin son araşdırmalara görə bu, 314-cü ildən tez olmamışdır". Bəs bütün bu faktlardan sonra ermənilər dünyada necə ilk xristian milləti olur? Maraqlıdır ki, uydurmaları ilə tarixi faktları təkzib edən ermənilər Edessa dövləti tərəfindən xristianlığın birinci olaraq qəbul edilməsinin əhəmiyyətini azaltmağa çalışaraq aşkar təhriflərə yol verirlər: bəzi irəvanlı tarixçilər iddia edirlər ki, Osroyena tərəfindən xristianlığın dövlət dini kimi qəbul edilməsi, necə deyərlər, "sayılmır", çünki guya həmin dövrdə Osroyena müstəqil, hələ (bəlkə də) öz dövlətçiliyi olmamışdır. Onlar bu uydurmaları təsdiqləmək üçün Osroyenanın Ermənistanın tərkibində göstərildiyi xəritə nəşr edirlər, lakin bir məsələ barədə susurlar ki, Osroyena bundan xeyli əvvəl və qısa müddətə Tiqran tərəfindən fəth edilmiş, xristianlıq qəbul edilən vaxtda isə Osroyena artıq çoxdan müstəqil idi. Həmin tarixçilər bu cür təhriflərdən əlavə, Osroyena tərəfindən xristianlığın birinci qəbul edilməsinin əhəmiyyətini hər vasitə ilə azaltmağa çalışırlar.

1915-ci il erməni saxtakarlığının başlanğıcı qısametrajlı sənədli televiziya filmi rejissor Nazim Rza İsrafiloğlu tərəfindən 2009-cu ildə çəkilmişdir. Film Azərbaycan televiziyasında istehsal edilmişdir. Erməni saxtakarlığının başlanğıcı sayılan 1915-ci il hadisələri filmin əsasını təşkil edir. == Məzmun == Qondarma erməni soyqırımı iddiası Birinci dünya müharibəsi ərəfəsində Anadoluda yaşayan ermənilərin sistemli şəkildə məhv edildiyini irəli sürən iddiadır. Türkiyə Respublikası hadisələri sadəcə erməni-türk qarşıdurması kimi dəyərləndirməkdə və dövlət göstərişinin olmadığını irəli sürsə də bu gün dünyanın bəzi ölkələri soyqırımın varlığı qəbul ediblər. Amma onu da nəzərə almaq lazımdır ki qərarlar sadəcə tarixə əsaslanaraq yox, bəzi siyasi faktorların təsiri ilə qəbul edilib. 1890-cı ildən etibarən başlayan üsyanlar 1915-ci il Osmanlı hakimiyyətini radikal qərarlar almağa məcbur etmiş və sözü gedən soyqırım iddiası da bu dövrdən etibarən ortaya çıxmışdır. Gerçəkləşdirilən üsyanlar və Birinci dünya müharibəsi ərəfəsində ruslara qoşulan ermənilərin türklərə qarşı savaşması nəticəsində Osmanlı Dövləti 27 may 1915-ci ildə "Köç" qərarı çıxartdı. Bu qərar öncəsində isə bu gün ermənilərin soyqırım günü kimi qəbul etdikləri 24 aprel günü 2345 erməni lider həbs edilmişdir. Bunların birçoxu kəndlərə hücum edərək silahsız əhalini qıran cinayətkarlar idi.

Saxtalaşdırma və ya falsifikasiya (lat. falsificatio, it. falsificare - saxtalaşdırmaq) — saxta əşyanın həqiqi kimi qələmə verildiyi predmet . İncəsənətdə satış məqsədi ilə tarixi bir dövrün üslubunu və ya məşhur ustanın üslubunu təqlid edərək təsviri və dekorativ sənət əsərlərinin istehsalı və ya belə bir saxtakarlıq nümunəsi ola bilər . Falsifikasiyaya məsələn, əskinasların saxtalaşdırılması, təsviri və dekorativ sənət əsərlərinin istehsalı, tarixi nadirlik kimi keçmiş zərgərlik məmulatları və məşhur ustaların saxta əsərləri daxildir. Müxtəlif sənədlər də saxtalaşdırıla bilər: pasportlar, qeydiyyat şəhadətnamələri, əmək qabiliyyətini itirmə şəhadətnaməsi (işdən qeyri-qanuni yayınma üçün). Saxtalaşdırma həmçinin məlumatların qəsdən təhrif edilməsini, müəyyən fayda əldə etmək üçün bir şeyin qəsdən yanlış şərh edilməsini (məsələn, elmi məlumatların, araşdırma məlumatlarının və s.) Saxtalaşdırmanı stilizasiyadan ayırd etmək lazımdır. Yemək istehsalında da saxtakarlıqda yeri var. Bəzən orqanoleptik xüsusiyyətləri yaxşılaşdırmaq üçün keyfiyyətin yaxşılaşdırılmasını təqlid edən müxtəlif əlavələrdən (şirinləşdiricilər, boyalar və s.) istifadə oluna bilər.

Saxtakarlığa qarşı ticarət müqaviləsi (ing. The Anti-Counterfeiting Trade Agreement, ACTA) — İnternetdə və informasiya, informasiya texnologiyaları və informasiya texnologiyaları ilə işləyən məhsullar bazarında müəllif hüquqlarının ciddi şəkildə tətbiqini tələb edən təklif olunan çoxtərəfli ticarət sazişi. Bu saziş ABŞ, Yaponiya, İsveçrə, Avstraliya, Yeni Zelandiya, Cənubi Koreya, Kanada, Meksika hökumətləri və Avropa Komissiyası tərəfindən müzakirə olunur. Qəbul olunarsa, müəllif hüquqlarının pozulmasına qarşı yönəlmiş və inkişaf etmiş ölkələrdə müəllif hüquqlarına riayət olunmasına nəzarətin mürəkkəb iyerarxik sistemini təmsil edən beynəlxalq birlik yaradılacaq. Təklif olunan saziş gömrük işçilərinə noutbukları, rəqəmsal pleyerləri və mobil telefonları müəllif hüquqları qanununu pozan faylları yoxlamağa imkan verəcək. Həmçinin internet provayderləri üçün yeni tələblərin, o cümlədən istifadəçi fəaliyyəti ilə bağlı məlumatların qismən açıqlanması və şəbəkə təhlükəsizliyi alətlərinin istifadəsi nəzərdə tutulur. Təklifdə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə də oxşar sistemin yaradılması planı da var. Avropa Komissiyası, ABŞ hökuməti, Avstraliya Xarici İşlər Nazirliyi və digər hökumətlər ACTA ilə bağlı səsvermədə iştirak edəcəklərini təsdiqləyiblər, lakin onlar müqavilənin ilkin mətnini dərc etməkdən və sammit müzakirələrindən əvvəl detalları müzakirə etməkdən imtina ediblər. Belə ki, kanadalı hüquq müdafiəçilərinin tələbi ilə mətnin qalan hissəsi rənglənərkən, yalnız müqavilənin adının əks olunduğu sənəd alınıb. 22 may 2008-ci ildə Wikileaks-də və qəzet səhifələrində sazişlə bağlı müzakirə çıxdı.

Mistifikasiya — insanları (oxucuları, tamaşaçıları, dinləyiciləri, alıcıları və s.) çaşdırmaq üçün edilən məqsədyönlü cəhd. Konsepsiya əsasən incəsənət sahəsinə aiddir və aldatma yolu ilə mənəvi və ya mülki ziyanın vurulmasını nəzərdə tutmur; sonuncu dələduzluq adlanır. Ədəbi mistifikasiya əsl müəllifin başqa bir müəllifə (əsl yazıçıya, uydurma şəxsə, onu yazmamış real şəxsə) aid etdiyi və ya “xalq yaradıcılığı” əsəri kimi ötürdüyü əsərdir. Mistfikasiya öz təbiətinə görə ədəbi polemika və siyasi satira vasitəsidir, çox vaxt parodiyadan istifadə edir. Bununla belə, şübhəsiz ki, parodiya kimi nəzərdə tutulan bir sıra saxtakarlıqlar ədəbi praktikada “ciddi” əsərlər kimi qəbul edilirdi (“Romantiklərin “yerli rəngi”nin parodiya edildiyi Merimenin “Klara Qazul Teatrı” və “ Guzla ”). Musiqidə mistifikasiya bəstəkarın başqa, “az tanınan” bəstəkara aid etdiyi və ya “məşhur” bəstəkarın “sensasiyalı kəşf edilmiş” əsəri kimi təqdim etdiyi əsərdir. İlk yüksək səviyyəli musiqi mistifikasiyası 1637-38-ci illərdəki Siciliya səyahətləri zamanı Afanasi Kirxer tərəfindən kəşf edildiyi iddia edilən Pindar üçün oda idi. Pindarın "Universal muzurgiya" (1650) traktatında dərc edilmiş oda uzun müddətdir ki, indiyə qədər ən qədim musiqi parçası hesab olunur . Filoloq A. Rom (1932) Kirxerin odanın yunanca mətnini səsləndirməsindəki səhvlərə və hərf səhvlərinə diqqət çəkən ilk şəxs olmuşdur. O, 1616-cı ildə Erasmus Şmid tərəfindən tamamlanan Pindarın şeirlərinin nəşrinin mətnini (qeydlər olmadan) dəqiq şəkildə təkrarladıqlarını müəyyən etdi.

Mistifikasiya — insanları (oxucuları, tamaşaçıları, dinləyiciləri, alıcıları və s.) çaşdırmaq üçün edilən məqsədyönlü cəhd. Konsepsiya əsasən incəsənət sahəsinə aiddir və aldatma yolu ilə mənəvi və ya mülki ziyanın vurulmasını nəzərdə tutmur; sonuncu dələduzluq adlanır. Ədəbi mistifikasiya əsl müəllifin başqa bir müəllifə (əsl yazıçıya, uydurma şəxsə, onu yazmamış real şəxsə) aid etdiyi və ya “xalq yaradıcılığı” əsəri kimi ötürdüyü əsərdir. Mistfikasiya öz təbiətinə görə ədəbi polemika və siyasi satira vasitəsidir, çox vaxt parodiyadan istifadə edir. Bununla belə, şübhəsiz ki, parodiya kimi nəzərdə tutulan bir sıra saxtakarlıqlar ədəbi praktikada “ciddi” əsərlər kimi qəbul edilirdi (“Romantiklərin “yerli rəngi”nin parodiya edildiyi Merimenin “Klara Qazul Teatrı” və “ Guzla ”). Musiqidə mistifikasiya bəstəkarın başqa, “az tanınan” bəstəkara aid etdiyi və ya “məşhur” bəstəkarın “sensasiyalı kəşf edilmiş” əsəri kimi təqdim etdiyi əsərdir. İlk yüksək səviyyəli musiqi mistifikasiyası 1637-38-ci illərdəki Siciliya səyahətləri zamanı Afanasi Kirxer tərəfindən kəşf edildiyi iddia edilən Pindar üçün oda idi. Pindarın "Universal muzurgiya" (1650) traktatında dərc edilmiş oda uzun müddətdir ki, indiyə qədər ən qədim musiqi parçası hesab olunur . Filoloq A. Rom (1932) Kirxerin odanın yunanca mətnini səsləndirməsindəki səhvlərə və hərf səhvlərinə diqqət çəkən ilk şəxs olmuşdur. O, 1616-cı ildə Erasmus Şmid tərəfindən tamamlanan Pindarın şeirlərinin nəşrinin mətnini (qeydlər olmadan) dəqiq şəkildə təkrarladıqlarını müəyyən etdi.

Mistifikasiya — insanları (oxucuları, tamaşaçıları, dinləyiciləri, alıcıları və s.) çaşdırmaq üçün edilən məqsədyönlü cəhd. Konsepsiya əsasən incəsənət sahəsinə aiddir və aldatma yolu ilə mənəvi və ya mülki ziyanın vurulmasını nəzərdə tutmur; sonuncu dələduzluq adlanır. Ədəbi mistifikasiya əsl müəllifin başqa bir müəllifə (əsl yazıçıya, uydurma şəxsə, onu yazmamış real şəxsə) aid etdiyi və ya “xalq yaradıcılığı” əsəri kimi ötürdüyü əsərdir. Mistfikasiya öz təbiətinə görə ədəbi polemika və siyasi satira vasitəsidir, çox vaxt parodiyadan istifadə edir. Bununla belə, şübhəsiz ki, parodiya kimi nəzərdə tutulan bir sıra saxtakarlıqlar ədəbi praktikada “ciddi” əsərlər kimi qəbul edilirdi (“Romantiklərin “yerli rəngi”nin parodiya edildiyi Merimenin “Klara Qazul Teatrı” və “ Guzla ”). Musiqidə mistifikasiya bəstəkarın başqa, “az tanınan” bəstəkara aid etdiyi və ya “məşhur” bəstəkarın “sensasiyalı kəşf edilmiş” əsəri kimi təqdim etdiyi əsərdir. İlk yüksək səviyyəli musiqi mistifikasiyası 1637-38-ci illərdəki Siciliya səyahətləri zamanı Afanasi Kirxer tərəfindən kəşf edildiyi iddia edilən Pindar üçün oda idi. Pindarın "Universal muzurgiya" (1650) traktatında dərc edilmiş oda uzun müddətdir ki, indiyə qədər ən qədim musiqi parçası hesab olunur . Filoloq A. Rom (1932) Kirxerin odanın yunanca mətnini səsləndirməsindəki səhvlərə və hərf səhvlərinə diqqət çəkən ilk şəxs olmuşdur. O, 1616-cı ildə Erasmus Şmid tərəfindən tamamlanan Pindarın şeirlərinin nəşrinin mətnini (qeydlər olmadan) dəqiq şəkildə təkrarladıqlarını müəyyən etdi.