Tbilisi: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktə
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
 
(21 istifadəçi tərəfindən edilmiş 36 dəyişiklik göstərilmir)
Sətir 1: Sətir 1:
{{YM|əvvəlki adı=Tiflis}}
{{YM
'''Tbilisi''' ({{dil-ka|თბილისი}}) və ya '''Tiflis''' – [[Gürcüstan]]ın paytaxtı, [[Qafqaz şəhərləri]]nin mühüm sənaye, mədəniyyət və elm mərkəzlərindən biri. Ölkənin şərq hissəsində, [[Kür]] çayının hər iki sahilində, dəniz səviyyəsindən 406–522 metr hündürlükdə, Tiflis çökəkliyində yerləşir.
|status = Şəhər
|azərbaycan dilində adı = Tbilisi
|orijinal adı = თბილისი
|tabesində =
|ölkə = Gürcüstan
|şəkil = Tbilisi_collage.png
|gerb = Seal of Tbilisi, Georgia.svg
|gerb yazısı =
|gerbin miqyası =
|bayraq = Flag_of_Tbilisi.svg
|bayraq yazısı =
|bayrağın miqyası = 60
|lat_dir = N|lat_deg = 41|lat_min = 43|lat_sec = 0
|lon_dir = E|lon_deg = 44|lon_min = 47|lon_sec = 0
|CoordAddon = type:city
|CoordScale =
|ölkə xəritəsinin miqyası = 250
|region xəritəsinin miqyası =
|rayon xəritəsinin miqyası =
|regionun növü = Bölgə
|region = Tbilisi
|cədvəldə region =
|rayonun növü =
|rayon =
|cədvəldə rayon =
|icmanın növü =
|icma =
|cədvəldə icma =
|ölkə xəritəsi = <!-- alternativ, eyni koordinatlı diyarlar -->
|region xəritəsi = <!-- alternativ, eyni koordinatlı diyarlar -->
|rayon xəritəsi = <!-- alternativ, eyni koordinatlı diyarlar -->
|daxili bölgüsü =
|başçı növü = İcra başçısı
|icra başçısı =
|yaranma tarixi = Bilinmir
|ilk məlumat = Bilinmir
|əvvəlki adı =
|statuslu =
|sahəsi = 770
|hündürlük növü =
|YM mərkəzinin hündürlüyü =
|iqlimi =
|rəsmi dili = Gürcü dili
|əhalisi = 1 118 035
|siyahıyaalma ili = 2016
|sıxlığı = 1040
|aqlomerasiya =
|milli tərkibi =
|etnoxronim =
|saat qurşağı = +4
|DST =
|telefon kodu = 995 32
|poçt indeksi =
|poçt indeksləri =
|nəqliyyat kodu =
|identifikasiya növü =
|identifikasiya ədədi =
|Commons kateqoriyası = Baku
|sayt = [http://www.tbilisi.gov.ge tbilisi.gov.ge]
|saytın dili = ka
}}
'''Tbilisi''', [[1936]]-cı ilədək '''Tiflis''' ({{dil-ka|თბილისი}}) – [[Gürcüstan]]ın paytaxtı, [[Qafqaz şəhərləri]]nin mühüm sənaye, mədəniyyət və elm mərkəzlərindən biri. Ölkənin şərq hissəsində, [[Kür]] çayının hər iki sahilində, dəniz səviyyəsindən 406-522 metr hündürlükdə, Tiflis çökəkliyində yerləşir.


Şəhər 244&nbsp;km<sup>2</sup><ref>http://www.statoids.com/yge.html</ref> ərazidə yerləşir. "Tbilisi" toponiminin hərfi mənası qədim gürcü dilində "isti su" anlamına gəlir. Tarixi qaynaqlara gorə, şəhər eramızın V əsrində gürcü sərkərdəsi [[Vaxtanq Qorqasali]] tərəfindən salınmışdır.
Şəhər 244&nbsp;km<sup>2</sup><ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.statoids.com/yge.html |access-date=2009-04-07 |archive-date=2018-03-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180319151119/http://www.statoids.com/yge.html |url-status=live }}</ref> ərazidə yerləşir. "Tbilisi" toponiminin hərfi mənası qədim gürcü dilində "isti su" anlamına gəlir. Tarixi qaynaqlara gorə, şəhər eramızın V əsrində gürcü sərkərdəsi [[Vaxtanq Qorqasali]] tərəfindən salınmışdır.

Tbilisi iqtisadi baxımdan hazırda Gürcüstanın ən inkişaf etmiş bölgəsi hesab olunur. 2005-ci ildə ölkədə istehsal edilmiş sənaye məhsulunun 35,4%-i, tikintinin 63,6%-i bu şəhərin payına düşmüş, fəaliyyətdə olan müəssisələrin say etibarı ilə 47,4%-i burada cəmləşmişdir.


Tbilisi iqtisadi baxımdan hazırda Gürcüstanın ən inkişaf etmiş bölgəsi hesab olunur. [[2005]]-ci ildə ölkədə istehsal edilmiş sənaye məhzulunun 35,4%-i, tikintinin 63,6%-i bu şəhərin payına düşmüş, fəaliyyətdə olan müəssisələrin say etibarı ilə 47,4%-i burada cəmləşmişdir.
Tbilisi şəhəri 8 şəhər rayonuna bölünür.
Tbilisi şəhəri 8 şəhər rayonuna bölünür.


Sətir 72: Sətir 11:


== Etimologiya ==
== Etimologiya ==
* 1936-cı ilə qədər şəhərin əsl qədim adı Tiflis olmuşdur.<ref name="bsetiflis">{{Cite web |title=Böyük Sovet Ensiklopediyası |url=http://slovari.yandex.ru/%D0%A2%D0%B8%D1%84%D0%BB%D0%B8%D1%81/%D0%91%D0%A1%D0%AD/%D0%A2%D0%B8%D1%84%D0%BB%D0%B8%D1%81/ |access-date=2021-01-01 |archive-date=2014-08-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140817080510/http://slovari.yandex.ru/%D0%A2%D0%B8%D1%84%D0%BB%D0%B8%D1%81/%D0%91%D0%A1%D0%AD/%D0%A2%D0%B8%D1%84%D0%BB%D0%B8%D1%81/ |url-status=dead }}</ref> [[Gürcü dili]]ndə isə '''თბილისი''' (Tbilisi<ref name="esbe">[[Brokhauz və Efronun ensiklopedik lüğəti]]</ref>) adları daşımışdır. Şəhər öz adını bu ərazidə çoxlu isti bulaqlar olduğuna görə alıb: gürcü dilində "tbili" (köhnə gürcücə "tpili") "isti" deməkdir.<ref name="esbe" />

* Digər Etimologiyaya görə isə Şəhər Tbilisi çökəkliyində yerləşir və xalq şəhərin adını Tbilisi qoyur.
1936-cı ilə qədər şəhərin əsl qədim adı Tiflisdir ({{Dil-ru|Тифлис}})<ref name="bsetiflis">[http://slovari.yandex.ru/Тифлис/БСЭ/Тифлис/ Böyük Sovet Ensiklopediyası]</ref> [[Gürcü dili]]ndə isə '''თბილისი''' (Tbilisi<ref name="esbe">[[Brokhauz və Efronun ensiklopedik lüğəti]]</ref>) adları daşımışdır. Şəhər öz adını bu ərazidə çoxlu isti bulaqlar olduğuna görə alıb: gürcü dilində «tbili» (köhnə gürcücə «tpili») «isti» deməkdir.<ref name="esbe"/>.


== Tarixi ==
== Tarixi ==
əl-İdrisi (1100–1165) əl-İstəxri (X əsr) Zəkəriyya əl-Qəzvini və Hüdudü’l-Aləm müəllifi Tiflisin Arranın şəhərlərindən biri olduğunu qeyd etmişdirlər.<ref>İDRİSİ, Nüzhətü’l-Müştaq, s. 34–35. İSTƏXRİ, Məsalikü’l-Məmalik, s. 67. QƏZVİNİ, Asarü’l-Bilad, s. 476–477. ANONİM, Hüdudü’l-Aləm, s. 120–123.</ref>


Süyuti ‚ət-Tiflisi‛ nisbəsi haqqında məlumat verərkən yazır ‚…Azərbaycanın bəldələrindən olan Tiflisə aid edilir‛<ref>SÜYUTİ, Lübbü’l-Lübab, s. 43.</ref>
əl-İdrisi (1100-1165) əl-İstəxri (X əsr) Zəkəriyya əl-Qəzvini və Hüdudü’l-Aləm müəllifi Tiflisin Arranın şəhərlərindən biri olduğunu qeyd etmişdirlər.<ref>İDRİSİ, Nüzhətü’l-Müştaq, s. 34-35. İSTƏXRİ, Məsalikü’l-Məmalik, s. 67. QƏZVİNİ, Asarü’l-Bilad, s. 476-477. ANONİM, Hüdudü’l-Aləm, s. 120-123.</ref>

Süyuti ‚ət-Tiflisi‛ nisbəsi haqqında məlumat verərkən yazır ‚...Azərbaycanın bəldələrindən olan Tiflisə aid edilir‛<ref>SÜYUTİ, Lübbü’l-Lübab, s. 43.</ref>


İbnü’l-Əsir də Tiflisin Azərbaycanın sonuncu, yəni sərhədyanı şəhərlərindən biri olduğunu qeyd etmişdir<ref>İBNü’l-ƏSİR, Lübab, C. II, s.218.</ref>
İbnü’l-Əsir də Tiflisin Azərbaycanın sonuncu, yəni sərhədyanı şəhərlərindən biri olduğunu qeyd etmişdir<ref>İBNü’l-ƏSİR, Lübab, C. II, s.218.</ref>


Azərbaycana məxsus olan Tiflisin Kür çayının cənubunda qalan hissəsidir. İndi olduğu kimi orta əsrlərdə də Tiflis Kür çayı ilə iki qismə ayrılırdı<ref>İBN XORDADBEH, Məsalikü’l-Məmalik, s. 477. .</ref>
Azərbaycana məxsus olan Tiflisin Kür çayının cənubunda qalan hissəsidir. İndi olduğu kimi orta əsrlərdə də Tiflis Kür çayı ilə iki qismə ayrılırdı<ref>İBN XORDADBEH, Məsalikü’l-Məmalik, s. 477. .</ref>
Çayın cənubunda qalan qismi müsəlman, şimalında qalan hissəsi isə xristian Tiflisi idi. Əbdürrəşid Bakuvi yazır: ‚Şəhərdən Kür çayı axır. Əhalisi müsəlman və xaçpərəstlərdir. Kürün bir sahilində əzan deyilir, digər isə kilsə zəngləri çalır‛<ref>BAKUVİ, Təlxisü’l-Asar, s. 118</ref>
Çayın cənubunda qalan qismi müsəlman, şimalında qalan hissəsi isə xristian Tiflisi idi. Əbdürrəşid Bakuvi yazır: ‚Şəhərdən Kür çayı axır. Əhalisi müsəlman və xaçpərəstlərdir. Kürün bir sahilində əzan deyilir, digər isə kilsə zəngləri çalır‛<ref>BAKUVİ, Təlxisü’l-Asar, s. 118</ref>


Osman ibn Əffanın (ا) hakimiyyəti dövründə (644-656) Həbib ibn Məsləmə əl-Fıhri (ا) Tiflisi fəth edərək əhalisi ilə cizyə müqabilində əhdnamə bağlamışdı
Osman ibn Əffanın (ا) hakimiyyəti dövründə (644–656) Həbib ibn Məsləmə əl-Fıhri (ا) Tiflisi fəth edərək əhalisi ilə cizyə müqabilində əhdnamə bağlamışdı
<ref>BƏLAZURİ, Fütuhü’l-Büldan, s. 213, 284.</ref>
<ref>BƏLAZURİ, Fütuhü’l-Büldan, s. 213, 284.</ref>


Arxeoloji məlumatlara görə şəhərin ərazisi hələ e.ə IV-III minilliklərdən yaşayış məskəni olmuşdur. Tiflisin istehkam qalası olması haqqında ilk yazılı mənbələr e.ə IV əsrə təsadüf edir. Şəhərin inkişafında əsas amil onun Gürcüstanı [[Azərbaycan]], [[İran]] və [[Suriya]] ilə birləşdirən əsas ticarət yollarının üstündə yerləşməsi idi. Çar I Vaxtanq Qorq-Aslan (?-502) vaxtında Tiflis Şərqi Gürcüstanın ən inkişaf etmiş iqtisadi mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi. I Vaxtanqın oğlu olan Daçi Tiflisi Şərqi Gürcüstan dövləti olan Kartlinin (Qədim Mesxeti ilə birlikdə) paytaxtı elan etdi. VII əsrin ortalarında ərəblər Gürcüstanı istila etmiş, VIII əsrin 30-cu illərindən etibarən isə Tiflis ərəb əmirinin mərkəzi iqamətgahı olmuşdur (bax [[Tiflis əmirliyi]]).
Arxeoloji məlumatlara görə şəhərin ərazisi hələ e.ə IV–III minilliklərdən yaşayış məskəni olmuşdur. Tiflisin istehkam qalası olması haqqında ilk yazılı mənbələr e.ə IV əsrə təsadüf edir. Şəhərin inkişafında əsas amil onun Gürcüstanı [[Azərbaycan]], [[İran]] və [[Suriya]] ilə birləşdirən əsas ticarət yollarının üstündə yerləşməsi idi. Çar I Vaxtanq Qorq-Aslan (?-502) vaxtında Tiflis Şərqi Gürcüstanın ən inkişaf etmiş iqtisadi mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi. I Vaxtanqın oğlu olan Daçi Tiflisi Şərqi Gürcüstan dövləti olan Kartlinin (Qədim Mesxeti ilə birlikdə) paytaxtı elan etdi. VII əsrin ortalarında ərəblər Gürcüstanı istila etmiş, VIII əsrin 30-cu illərindən etibarən isə Tiflis ərəb əmirinin mərkəzi iqamətgahı olmuşdur (bax [[Tiflis əmirliyi]]).


[[1122]]-ci ildə [[Qurucu David]]in dövründə Tiflis işğal olunaraq mərkəzləşmiş Gürcü dövlətinin paytaxtına çevrilir. XII-XIII əsrlərdə Tiflis yaxın şərqin ticarət, sənətkarlıq və mədəniyyət mərkəzlərindən biri kimi hər yerə səs salır. XIV əsrin 2-ci yarısında [[Əmir Teymur]]un ordusu buranı istila edir. XV əsrin axırı XVII əsrin əvvəllərində dəfələrlə [[Osmanlı]] və [[Səfəvi]] orduları tərəfindən işğallara məruz qalır. XVII əsrdə isə [[I Şah Abbas]]ın hücumu Tiflisin, o cümlədən Gürcüstanın vəziyyətini bir az da çətinləşdirir. XVII əsrin 2-ci yarısındın etibarən Tiflisdə vəziyyət sabitləşir. Belə ki, şəhər qalaları yenidən qurularaq qonşu dövlətlərlə ticarət əlaqələri bərpa olunur.
1122-ci ildə [[Qurucu David]]in dövründə Tiflis işğal olunaraq mərkəzləşmiş Gürcü dövlətinin paytaxtına çevrilir. XII–XIII əsrlərdə Tiflis yaxın şərqin ticarət, sənətkarlıq və mədəniyyət mərkəzlərindən biri kimi hər yerə səs salır. XIV əsrin 2-ci yarısında [[Əmir Teymur]]un ordusu buranı istila edir. XV əsrin axırı XVII əsrin əvvəllərində dəfələrlə [[Osmanlı]] və [[Səfəvi]] orduları tərəfindən işğallara məruz qalır. XVII əsrdə isə [[I Şah Abbas]]ın hücumu Tiflisin, o cümlədən Gürcüstanın vəziyyətini bir az da çətinləşdirir. XVII əsrin 2-ci yarısındın etibarən Tiflisdə vəziyyət sabitləşir. Belə ki, şəhər qalaları yenidən qurularaq qonşu dövlətlərlə ticarət əlaqələri bərpa olunur.


Tiflisdə ilk [[tipoqrafiya]] [[1709]]-cu ildə təsis edilmişdir. [[1801]]-ci ildə şərqi Gürcüstan əyalətlərinin [[Rusiya imperiyası]] tərəfindən işğalından sonra Tiflis əvvəlcə Gürcüstan quberniyasının (daha sonra-Tiflis. [[1846]]-cı il) adminstrativ mərkəzi, eyni zamanda rus ordusunun baş komandanlığının iqamətgahı, [[1845]]-ci ildən isə Qafqaz canişinliyinin mərkəzi kimi fəaliyyət göstərmişdir. [[1819]]-cu ildən etibarən isə ilk gürcü qəzeti "Sakartvelos qazeti" ("Gürcüstan qəzeti") işıq üzü görməyə başlamışdır.
Tiflisdə ilk [[tipoqrafiya]] 1709-cu ildə təsis edilmişdir. 1801-ci ildə şərqi Gürcüstan əyalətlərinin [[Rusiya imperiyası]] tərəfindən işğalından sonra Tiflis əvvəlcə Gürcüstan quberniyasının (daha sonra-Tiflis. 1846-cı il) adminstrativ mərkəzi, eyni zamanda rus ordusunun baş komandanlığının iqamətgahı, 1845-ci ildən isə Qafqaz canişinliyinin mərkəzi kimi fəaliyyət göstərmişdir. 1819-cu ildən etibarən isə ilk gürcü qəzeti "Sakartvelos qazeti" ("Gürcüstan qəzeti") işıq üzü görməyə başlamışdır.


XIX əsrin 60-cı illərdən başlayaraq Zaqafqaziyada dəmiryol tikintiləri ilə əlaqədar olaraq Tiflisin iqdisadi inkişafı daha da gücləndi. XIX əsrin 2-ci yarısında Tiflisdə dəri-gön zavodları və tütün fabrikləri yarandı. Şəhər əhalisi sürətlə artmağa başladı. [[1897]]-ci ildə burada əhalinin sayı 160 min nəfərə çatırdı. Gürcü, türk və digər Zaqafqaziya millətlərinin hesabına sənaye işçilərinin sayı xüsusi ilə artmışdı. Dəmiryolçular içərisində rus fəhlələri də üstünlük təşkil edirdilər. XIX əsrin 70-ci illərinin əvvələrində şəhərin müəssisələrində etiraz və fəhlə tətilləri geniş miqyas aldı. XIX əsrin axırlarında Tiflis Zaqafqaziyanın inqilab mərkəzlərindən birinə çevrildi. [[1887]]-ci ildə Zaqafqaziyada ilk fəhlə təşkilatı "Raboçiy Soyuz" yarandı. Tiflis proletariatı 1905-1907-ci illər Rusiyadakı inqilaba əhəmiyyətli dərəcədə öz töhfəsini verdi. [[1917]]-ci il fevral inqilabı ərəfəsində zəhmətkeşlərin, hərbiçilərin və kəndlilərin deputatı olduqları məclis formalaşdı. Bu hökumətdə əsasən menşeviklər təmsil olunmuşdular.
XIX əsrin 60-cı illərdən başlayaraq Zaqafqaziyada dəmiryol tikintiləri ilə əlaqədar olaraq Tiflisin iqdisadi inkişafı daha da gücləndi. XIX əsrin 2-ci yarısında Tiflisdə dəri-gön zavodları və tütün fabrikləri yarandı. Şəhər əhalisi sürətlə artmağa başladı. 1897-ci ildə burada əhalinin sayı 160 min nəfərə çatırdı. Gürcü, türk və digər Zaqafqaziya millətlərinin hesabına sənaye işçilərinin sayı xüsusi ilə artmışdı. Dəmiryolçular içərisində rus fəhlələri də üstünlük təşkil edirdilər. XIX əsrin 70-ci illərinin əvvələrində şəhərin müəssisələrində etiraz və fəhlə tətilləri geniş miqyas aldı. XIX əsrin axırlarında Tiflis Zaqafqaziyanın inqilab mərkəzlərindən birinə çevrildi. 1887-ci ildə Zaqafqaziyada ilk fəhlə təşkilatı "Raboçiy Soyuz" yarandı. Tiflis proletariatı 1905–1907-ci illər Rusiyadakı inqilaba əhəmiyyətli dərəcədə öz töhfəsini verdi. 1917-ci il fevral inqilabı ərəfəsində zəhmətkeşlərin, hərbçilərin və kəndlilərin deputatı olduqları məclis formalaşdı. Bu hökumətdə əsasən menşeviklər təmsil olunmuşdular.


[[1918]]-ci il mayın 26-da isə Tiflisdə müstəqil Gürcüstan hökuməti yarandı. Lakin 1921-ci il fevral ayının 25-i Sovet qoşunları buranı zəbt edərək [[Gürcüstan Sovet Sosialist Respublikası]]nı yaratdılar. Tiflisdə bir çox məşhur gürcü yazıçı, şair, rəssam, bəstəkar və içtimai xadimlərlə yanaşı (Aleksandr və [[İlya Çavçavadze]], N.Barataşvili, N.Nikoladze, Z.Paviaşvili, Akakiy və Georqi Çereteli və s.) türk xalqının da içtimai-siyasi və mədəniyyət xadimləri (N.Nərimanov, Ə.Topçubaşov, M.F.Axundov, M.Ş.Vazeh və. s.) anadan olmuş və yaşayıb-yaratmışlar. Sovet ittifaqı dağıldıqdan sonra Tiflis yenidən müstəqil Gürcüstan dövlətinin paytaxtı kimi özünü çətinliklərə baxmayaraq yaşatmaqdadır.
1918-ci il mayın 26-da isə Tiflisdə müstəqil Gürcüstan hökuməti yarandı, lakin 1921-ci il fevral ayının 25-i Sovet qoşunları buranı zəbt edərək [[Gürcüstan Sovet Sosialist Respublikası]]nı yaratdılar. Tiflisdə bir çox məşhur gürcü yazıçı, şair, rəssam, bəstəkar və içtimai xadimlərlə yanaşı (Aleksandr və [[İlya Çavçavadze]], N. Barataşvili, N. Nikoladze, Z. Paviaşvili, Akakiy və Georqi Çereteli və s.) türk xalqının da içtimai-siyasi və mədəniyyət xadimləri (N. Nərimanov, Ə. Topçubaşov, M. F. Axundov, M. Ş. Vazeh və. s.) anadan olmuş və yaşayıb-yaratmışlar. Sovet ittifaqı dağıldıqdan sonra Tiflis yenidən müstəqil Gürcüstan dövlətinin paytaxtı kimi özünü çətinliklərə baxmayaraq yaşatmaqdadır.


2012-ci ilin may ayında Tiflisdə baş verən leysan yağışları nəticəsində [[Kür çayı]] aşmışdır. Yaranmış sel daşqınları şəhərə böyük ziyan vurub, şəhərin bir sıra məhəlləri, küçələr, yaşayış evləri, infrastruktur obyektləri, maşınlar, su altında qalıb. On minlərlə Tbilisi sakini işıqsız qalıb. Daşqın nəticəsində 5 nəfər ölüb, ölənlərdən ikisinin uşaqlardır.<ref>[http://www.bbc.co.uk/azeri/azerbaijan/2012/05/120508_tbilisi_kura_flood.shtml Gürcüstanda Kür çayı daşıb] BBC Azərbaycan</ref>
2012-ci ilin may ayında Tbilisidə baş verən leysan yağışları nəticəsində [[Kür çayı]] aşmışdır. Yaranmış sel daşqınları şəhərə böyük ziyan vurub, şəhərin bir sıra məhəlləri, küçələr, yaşayış evləri, infrastruktur obyektləri, maşınlar, su altında qalıb. On minlərlə Tbilisi sakini işıqsız qalıb. Daşqın nəticəsində 5 nəfər ölüb, ölənlərdən ikisinin uşaqlardır.<ref>[http://www.bbc.co.uk/azeri/azerbaijan/2012/05/120508_tbilisi_kura_flood.shtml Gürcüstanda Kür çayı daşıb] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120516101758/http://www.bbc.co.uk/azeri/azerbaijan/2012/05/120508_tbilisi_kura_flood.shtml |date=2012-05-16 }} BBC Azərbaycan</ref>


== İqtisadiyyat ==
== İqtisadiyyat ==
Tiflisdə istehsal olunan sənaye məhzulları ölkə iqtisadiyyatının 33%-ni təşkil edir. 1941-1974-ci illər ərzində sənaye məhzulunun istehsal həcmi 11 dəfə artmışdır. Əsas istehsal sahələri-maşınqayırma, metal emalı, yüngül və yeyinti sənayesidir. Ən böyük maşınqayırma və metal emalı zavodları bunlardır – Elektrovozquraşdırma, aviasiya, dəzgahqayırma, şərabistehsalı avadanlıqları, elektrotexnika və cihazqayırma, teleqraf aparatları, çuqunsüzmə, elektrovaqontəmiri. [[Maşınqayırma]] və metal emalı sahəsində şəhərin sənaye-istehsalat heyətinin 37%-i çalışır. Yüngül sənaye isə ipəkçilik, trikotaj, tikiş, dəri-gön və s. sahələri özündə birləşdirir. Çox inkişaf etmiş yeyinti sənayesi vardır. Buraya şərab, şampan, konyak, tütün, yağ, çörəkbişirmə, qənnadı məmulatları, pivə və alkoqolsuz içkilər, ət, süd və pendir, dondurmatipli və s. məhzulları istehsal edən zavod və kombinatlar daxildir. Digər sənaye sahələrinə aid isə ağac və mebel emalı, tikinti materialları, şüşə-saxsı, əczaçılıq-farmokoloji, poliqrafiya və s. müəssisələri göstərmək olar.
Tbilisidə istehsal olunan sənaye məhsulları ölkə iqtisadiyyatının 33%-ni təşkil edir. 1941–1974-cü illər ərzində sənaye məhsulunun istehsal həcmi 11 dəfə artmışdır. Əsas istehsal sahələri-maşınqayırma, metal emalı, yüngül və yeyinti sənayesidir. Ən böyük maşınqayırma və metal emalı zavodları bunlardır – Elektrovozquraşdırma, aviasiya, dəzgahqayırma, şərabistehsalı avadanlıqları, elektrotexnika və cihazqayırma, teleqraf aparatları, çuqunsüzmə, elektrovaqontəmiri. [[Maşınqayırma]] və metal emalı sahəsində şəhərin sənaye-istehsalat heyətinin 37%-i çalışır. Yüngül sənaye isə ipəkçilik, trikotaj, tikiş, dəri-gön və s. sahələri özündə birləşdirir. Çox inkişaf etmiş yeyinti sənayesi vardır. Buraya şərab, şampan, konyak, tütün, yağ, çörəkbişirmə, qənnadı məmulatları, pivə və alkoqolsuz içkilər, ət, süd və pendir, dondurmatipli və s. məhsulları istehsal edən zavod və kombinatlar daxildir. Digər sənaye sahələrinə aid isə ağac və mebel emalı, tikinti materialları, şüşə-saxsı, əczaçılıq-farmokoloji, poliqrafiya və s. müəssisələri göstərmək olar.


== Nəqliyyat ==
== Nəqliyyat ==
Tbilisi nəhəng nəqliyyat mərkəzlərindəndir ki, buda özündə Zaqafqaziya ilə Şimali Qafqazı birləşdirən maqistral dəmiryol və şose yollarını qovuşdurur. Tbilisidə yaxşı inkişaf etmiş şəhərdaxili transport (avtobus, tramvay və trolleybus) və [[Tiflis metropoliteni|metropoliten]] (1966-cı ildən) nəqliyyat formaları fəaliyyət göstərir. Bundan başqa şəhərin mərkəzi küçələri ilə dağlıq ərazini birləşdirən sərnişin daşıyan kanatlı yollarıda (3 asma və 1 funeklyor) göstərmək olar. Hal-hazırda aşağı templə də olsa yaşayış və digər təyinatlı binaların tikintisi də gedir.


Şəhərin tərkibinə [[Tbilisi dənizi]] adlanan su anbarı da daxildir.
Tiflis nəhəng nəqliyyat mərkəzlərindəndir ki, buda özündə Zaqafqaziya ilə Şimali Qafqazı birləşdirən maqistral dəmiryol və şosse yollarını qovuşdurur. Tiflisdə yaxşı inkişaf etmiş şəhərdaxili transport (avtobus, tramvay və trolleybus) və [[Tiflis metropoliteni|metropoliten]] (1966-cı ildən) nəqliyyat formaları fəaliyyət göstərir. Bundan başqa şəhərin mərkəzi küçələri ilə dağlıq ərazini birləşdirən sərnişin daşıyan kanatlı yollarıda (3 asma və 1 funeklyor) göstərmək olar. Hal-hazırda aşağı templə də olsa yaşayış və digər təyinatlı binaların tikintisi də gedir.

Şəhərin tərkibinə [[Tiflis dənizi]] adlanan su anbarı da daxildir.


== Memarlıq ==
== Memarlıq ==
Tbilisi [[Kür çayı]]nın sahili boyu dağlara söykənərək nazik zolaq kimi 30&nbsp;km məsafədə uzanır. Mərkəzi rayonların əsas magistral küçələri olan Rustaveli və Plexanova prospektləri Kür çayının qırağı ilə keçir. Tiflisin cənub-şərq hissəsində onun qədim mərkəzi olan dar küçəli "Köhnə şəhər" yerləşir. Buranın orta əsr tikililərinin cizgilərini özündə saxlamış, oyma ağaclı eyvanlarla (əsasən də XIX əsrin 30–60-cı illəri) bəzədilmiş 2–3 mərtəbəli kərpic binaları, özünəməxsus yerli və klassik elementlərin birləşməsindən əmələ gəlmiş memarlıq formaları vardır. "Köhnə şəhər"də [[Narikala]] məbədinin qalıqları (köhnə hissəsi IV əsr, yeni hissəsi XVI–XVII əsrlər), daş [[Ançisxati kilsəsi]] (VI əsr, yuxarı hissəsi və tağlar XVI əsr), [[Metexi kilsəsi]] (1278–1293), [[Sioni kilsəsi]] (VI–VII əsrlər), [[Şah Rostom]]un hamamları (XVII əsr), [[Tiflis cümə məscidi]] kimi tarixi tikililər vardır. (Vaxti ilə unikal tikili olan Şah Abbas məscidini gürcülər körpü tikintisi adı ilə bəhanə edərək uçurmuşdular).


XIX əsrdən başlayaraq isə "Yeni şəhər" adlanan (müasir Tiflisin mərkəzi) son klassisizm üslubunda olan bina və küçələrin düzbucaqlı şəbəkəsi genişlənməyə başladı. (Qafqaz ordusunun mərkəzi qərargahı – 1824-cü il, Zubalaşvili mehmanxanası – 1835-ci il (hal-hazırda [[Gürcüstan Dövlət İncəsənət Muzeyi]]) və s.). XIX əsrin sonları, XX əsrin əvvəllərində isə gürcü milli memarlıq formalarından istifadə olunaraq bir çox gəlirli ev, inzibati və içtimai binalar tikilmişdir. (Keçmiş Gürcü zadəgan-torpaq bankı (hal-hazırda Gürcüstan Dövlət Kitabxanası) 1912–1916-cı il, memar A. N. Kalqin). Sovet hakimiyyəti illərində tikintilər baş plana uyğun aparılırdı (1-ci 1934-cü ildə tərtib olunmuş, 2-cisi isə 1957-ci ildə, nəhayət yeni baş plan isə 1970-ci ildə təsdiqlənmişdir. Memarlar İ. Çxenkeli, A. Cibladze, Q. Çaparidze, Q. Şavdiya), hansı ki, Tiflisin Kür çayının sahili boyu şimal-şərq (su anbarı) istiqamətində inkişafını nəzərdə tutmuşdur. Avçala, Saburtalo, Diqomi, Qldani, Poniçala və s. kimi yeni yaşayış məntəqələri salınmışdır. Köhnə magistral və meydanlar abadlaşdırılmış, rekonstruksiya edilmiş, yeniləri tikilərək istifadəyə verilmişdir. Bundan başqa körpülər və sahilkənarı içtimai istirəhət mərkəzləri salınmışdır. Yeni tikililər arasında misal olaraq Gürcüstan hökumət evini, İdman sarayını, "İveriya" mehmanxanasını, Filarmoniyanın konsert zalını və.s qeyd etmək olar.
Tiflis [[Kür çayı]]nın sahili boyu dağlara söykənərək nazik zolaq kimi 30&nbsp;km məsafədə uzanır. Mərkəzi rayonların əsas magistral küçələri olan Rustaveli və Plexanova prospektləri Kür çayının qırağı ilə keçir. Tiflisin cənub-şərq hissəsində onun qədim mərkəzi olan dar küçəli "Köhnə şəhər" yerləşir. Buranın orta əsr tikililərinin cizgilərini özündə saxlamış, oyma ağaclı eyvanlarla (əsasən də XIX əsrin 30-60-cı illəri) bəzədilmiş 2-3 mərtəbəli kərpic binaları, özünəməxsus yerli və klassik elementlərin birləşməsindən əmələ gəlmiş memarlıq formaları vardır. "Köhnə şəhər"də [[Narikala]] məbədinin qalıqları (köhnə hissəsi IV əsr, yeni hissəsi XVI-XVII əsrlər), daş [[Ançisxati kilsəsi]] (VI əsr, yuxarı hissəsi və tağlar XVI əsr), [[Metexi kilsəsi]] (1278-1293), [[Sioni kilsəsi]] (VI-VII əsrlər), [[Şah Rostom]]un hamamları (XVII əsr), [[Tiflis cümə məscidi]] kimi tarixi tikililər vardır. (Vaxti ilə unikal tikili olan Şah Abbas məscidini gürcülər körpü tikintisi adı ilə bəhanə edərək uçurmuşdular).


XIX əsrdən başlayaraq isə "Yeni şəhər" adlanan (müasir Tiflisin mərkəzi) son klassisizm üslubunda olan bina və küçələrin düzbucaqlı şəbəkəsi genişlənməyə başladı. (Qafqaz ordusunun mərkəzi qərargahı – 1824-cü il, Zubalaşvili mehmanxanası – 1835-ci il (hal-hazırda [[Gürcüstan Dövlət İncəsənət Muzeyi]]) və s.). XIX əsrin sonları, XX əsrin əvvəllərində isə gürcü milli memarlıq formalarından istifadə olunaraq bir çox gəlirli ev, inzibati və içtimai binalar tikilmişdir. (Keçmiş Gürcü zadəgan-torpaq bankı (hal-hazırda Gürcüstan Dövlət Kitabxanası) 1912-1916-cı il, memar A.N.Kalqin). Sovet hakimiyyəti illərində tikintilər baş plana uyğun aparılırdı (1-ci [[1934]]-cü ildə tərtib olunmuş, 2-cisi isə [[1957]]-ci ildə, nəhayət yeni baş plan isə [[1970]]-ci ildə təsdiqlənmişdir. Memarlar İ.Çxenkeli, A.Cibladze, Q.Çaparidze, Q.Şavdiya), hansı ki, Tiflisin Kür çayının sahili boyu şimal-şərq (su anbarı) istiqamətində inkişafını nəzərdə tutmuşdur. Avçala, Saburtalo, Diqomi, Qldani, Poniçala və s. kimi yeni yaşayış məntəqələri salınmışdır. Köhnə magistral və meydanlar abadlaşdırılmış, rekonstruksiya edilmiş, yeniləri tikilərək istifadəyə verilmişdir. Bundan başqa körpülər və sahilkənarı içtimai istirəhət mərkəzləri salınmışdır. Yeni tikililər arasında misal olaraq Gürcüstan hökumət evini, İdman sarayını, "İveriya" mehmanxanasını, Filarmoniyanın konsert zalını və.s qeyd etmək olar.
== Əhali ==
== Əhali ==
{{Wikidata/Population}}
Rəsmi əhali siyahıyaalınmalarına və siyahıyaalınmlar əsasında irəli sürülən rəsmi təxminlərə əsasən Tbilisi şəhər ərazi dairəsinin əhalisi:

* 1772-ci ilə olan məlumata əsasən şəhərdə 20,000 nəfər əhali yaşayırdı.<ref name="стр. 182">Географическое и статистическое описание Грузии и Кавказа из Путешествия г-на академика Иоганн Антон Гюльденштедта через Россию и по Кавказским горам, в 1770, 71, 72 и 73 годах. Издана по повелению Императорской Академии наук в Санкт Петербурге при Императорской Академии наук, 1809 года./Оглавление—>Отделение третье—>Глава II—>О средней Картуели—>Описание Тифлиса, стр. 182</ref> Ancaq şəhər əhalisi bir neçə il əvvəl daha çox idi, beləki 1770-ci ildə 4,000 nəfər şəhər sakini kütləvi xəstəlikdən ölmüşdü.<ref name="стр. 183">Географическое и статистическое описание Грузии и Кавказа из Путешествия г-на академика Иоганн Антон Гюльденштедта через Россию и по Кавказским горам, в 1770, 71, 72 и 73 годах. Издана по повелению Императорской Академии наук в Санкт Петербурге при Императорской Академии наук, 1809 года./Оглавление—>Отделение третье—>Глава II—>О средней Картуели—>Описание Тифлиса, стр. 183</ref>
*1804-cü ildə rus ordusu tərəfindən aparılmış kameral siyahıyaalmaya əsasən: 5,426 nəfər (2735 nəfəri kişilər, 2691 nəfər qadınlar)<ref>Тифлис, Канцелярии Наместника Кавказского. 1850. "Кавказский календарь на 1851 год", стр. 82</ref>
*1844-cü il r.t. əsasən: 30,070<ref>Тифлис, типография канцелярии Наместника Кавказского. 1846. "Кавказский календарь на 1847 год", стр. 156</ref> nəfər (16938 nəfəri kişilər, 13132 nəfəri qadınlar)
*2002-ci il s.a. əsasən: 1,081,700<ref name="Population by Municipalities for the Beginning of the Year (Thousands)" /> nəfər
*2003-cü ilə olan r.t. əsasən: 1,079,100<ref name="Population by Municipalities for the Beginning of the Year (Thousands)" /> nəfər
*2004-cü ilə olan r.t. əsasən: 1,078,200<ref name="Population by Municipalities for the Beginning of the Year (Thousands)" /> nəfər
*2005-ci ilə olan r.t. əsasən: 1,079,700<ref name="Population by Municipalities for the Beginning of the Year (Thousands)" /> nəfər
*2006-cı ilə olan r.t. əsasən: 1,103,300<ref name="Population by Municipalities for the Beginning of the Year (Thousands)" /> nəfər
*2007-ci ilə olan r.t. əsasən: 1,101,100<ref name="Population by Municipalities for the Beginning of the Year (Thousands)" /> nəfər
*2008-ci ilə olan r.t. əsasən: 1,136,600<ref name="Population by Municipalities for the Beginning of the Year (Thousands)" /> nəfər
*2009-cu ilə olan r.t. əsasən: 1,136,600<ref name="Population by Municipalities for the Beginning of the Year (Thousands)" /> nəfər
*2010-cu ilə olan r.t. əsasən: 1,152,500<ref name="Population by Municipalities for the Beginning of the Year (Thousands)" /> nəfər
*2011-ci ilə olan r.t. əsasən: 1,162,400<ref name="Population by Municipalities for the Beginning of the Year (Thousands)" /> nəfər
*2012-ci ilə olan r.t. əsasən: 1,172,700<ref name="Population by Municipalities for the Beginning of the Year (Thousands)">National Statistics Office of Georgia: [http://www.geostat.ge/cms/site_images/_files/english/population/01%20Population%20by%20municipalities%20for%20the%20beginning%20of%20the%20year.xls Population by Municipalities for the Beginning of the Year (Thousands)]</ref> nəfər
=== Milli tərkib ===
=== Milli tərkib ===
{| class="infobox"
{| class="infobox"
Sətir 154: Sətir 78:
! 15,000
! 15,000
|-
|-
| 1864/65 <small>qış</small><ref name=tiflis>{{ru icon}} Tiflis //[http://new.runivers.ru/upload/iblock/e76/Geografichesko_statisticheskij_Slovar_Russkoj_Imperii_Tom_5.djvu Rusiya imperiyasının Coğrafi-statistik lüğəti].Sankt Peterburq, 1885, p. 133 ('''Note''': this is a 'one-day census' of unknown scope and methodology).</ref>
| 1864/65 <small>qış</small><ref name=tiflis>{{ru icon}} Tiflis //[http://new.runivers.ru/upload/iblock/e76/Geografichesko_statisticheskij_Slovar_Russkoj_Imperii_Tom_5.djvu Rusiya imperiyasının Coğrafi-statistik lüğəti] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20210322113458/https://new.runivers.ru/upload/iblock/e76/Geografichesko_statisticheskij_Slovar_Russkoj_Imperii_Tom_5.djvu |date=2021-03-22 }}. Sankt Peterburq, 1885, p. 133 ('''Note''': this is a 'one-day census' of unknown scope and methodology).</ref>
| 14,878
| 14,878
| 24.8%
| 24.8%
Sətir 163: Sətir 87:
! 60,085
! 60,085
|-
|-
| 1864/65 <small>yay</small><ref name=tiflis/>
| 1864/65 <small>yay</small><ref name=tiflis />
| 14,787
| 14,787
| 20.8%
| 20.8%
Sətir 172: Sətir 96:
! 71,051
! 71,051
|-
|-
| 1876<ref name="Suny1994">{{cite book|author=Ronald Grigor Suny|title=The making of the Georgian nation|url=http://books.google.com/books?id=riW0kKzat2sC&pg=PA368|accessdate=29 December 2011|year=1994|publisher=Indiana University Press|isbn=978-0-253-20915-3|page=368}} (one-day census of Tiflis)</ref>
| 1876<ref name="Suny1994">{{cite book|author=Ronald Grigor Suny|title=The making of the Georgian nation|url=http://books.google.com/books?id=riW0kKzat2sC&pg=PA368|accessdate=29 December 2011|year=1994|publisher=Indiana University Press|isbn=978-0-253-20915-3|page=368|archive-date=12 August 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220812013915/https://books.google.com/books?id=riW0kKzat2sC&pg=PA368|url-status=live}} (one-day census of Tiflis)</ref>
| 22,156
| 22,156
| 21.3%
| 21.3%
Sətir 181: Sətir 105:
! 104,024
! 104,024
|-
|-
| 1897<ref>{{ru icon}} [http://demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=525 Rusiya İmperiyasının əhalisinin birinci siyahıya alınması 1897-ci il]. DİN statistika komitəsinin mətbəə mərkəzi: Tbilisi quberniyası.&nbsp;— St. Petersburg, 1905, pp. 74—75.('''Note''': the census did not contain a question on ethnicity, which was deduced from data on mother tongue, social estate and occupation)[http://books.google.com/books?id=UMIB-FlHjs0C&pg=PA29]</ref>
| 1897<ref>{{ru icon}} [http://demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=525 Rusiya İmperiyasının əhalisinin birinci siyahıya alınması 1897-ci il] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20210322113508/http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=525 |date=2021-03-22 }}. DİN statistika komitəsinin mətbəə mərkəzi: Tbilisi quberniyası. — St. Petersburg, 1905, pp. 74–75.('''Note''': the census did not contain a question on ethnicity, which was deduced from data on mother tongue, social estate and occupation)[http://books.google.com/books?id=UMIB-FlHjs0C&pg=PA29] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220812013925/https://books.google.com/books?id=UMIB-FlHjs0C&pg=PA29 |date=2022-08-12 }}</ref>
| 47,133
| 47,133
| 29.5%
| 29.5%
Sətir 190: Sətir 114:
! 159,590
! 159,590
|-
|-
| 1926
| 1926
| 112,014
| 112,014
| 38.1%
| 38.1%
Sətir 199: Sətir 123:
! 294,044
! 294,044
|-
|-
| 1939
| 1939
| 228,394
| 228,394
| 44%
| 44%
Sətir 208: Sətir 132:
! 519,220
! 519,220
|-
|-
| 1959
| 1959
| 336,257
| 336,257
| 48.4%
| 48.4%
Sətir 217: Sətir 141:
! 694,664
! 694,664
|-
|-
| 1970
| 1970
| 511,379
| 511,379
| 57.5%
| 57.5%
Sətir 226: Sətir 150:
! 889,020
! 889,020
|-
|-
| 1979
| 1979
| 653,242
| 653,242
| 62.1%
| 62.1%
Sətir 235: Sətir 159:
! 1,052,734
! 1,052,734
|-
|-
| 2002 <ref>{{cite web|url=http://www.statistics.ge//_files/english/census/2002/Ethnic%20groups.pdf|archiveurl=http://web.archive.org/web/20091114005707/http://www.statistics.ge//_files/english/census/2002/Ethnic%20groups.pdf|archivedate=2009-11-14 |title=Ethnic groups by major administrative-territorial units |publisher=Web.archive.org |date=2009-11-14 |accessdate=2012-12-19}}</ref>
| 2002<ref>{{cite web |url=http://www.statistics.ge//_files/english/census/2002/Ethnic%20groups.pdf |archiveurl=https://web.archive.org/web/20091114005707/http://www.statistics.ge//_files/english/census/2002/Ethnic%20groups.pdf |archivedate=2009-11-14 |title=Ethnic groups by major administrative-territorial units |publisher=Web.archive.org |date=2009-11-14 |accessdate=2012-12-19 |url-status=dead }}</ref>
| 910,712
| 910,712
| 84.2%
| 84.2%
Sətir 244: Sətir 168:
! 1,081,679
! 1,081,679
|}
|}
*1835-ci ilə olan məlumata əsasən Tiflis şəhərində 13,574 nəfəri kişilər, 11,636 nəfəri isə qadınlar olmaqla hər iki cinsdən toplam 25,290 nəfər əhali yaşayırdı.<ref name="131.Примечательные места, стр. 143">Статистическое описание Закавказского края. В двух частях одной книгой с присовокуплением статьи "Политическое состояние Закавказского края в исходе XVIII века и сравнение онаго с нынешним". Составитель Орест Евецкий. Напечатано в Типографии Штаба отдельного Корпуса Внутренне стражи, Санкт-Петербург, 1835 г.: Часть 2.Статистическое описание провинций составляющий край Закавказский. Глава I. Грузия, 126.Примечательные места, стр. 143</ref> Onlardan 10,012 nəfəri kişilər, 8,808 nəfəri isə qadınlar olmaqla toplam 18,820 nəfərini [[ermənilər]], 2,199 nəfəri kişilər, 2,018 nəfəri isə qadınlar olmaqla toplam 4,217 nəfərini gürcülər, 383 nəfəri kişilər, 340 nəfəri isə qadınlar olmaqla toplam 723 nəfərini müsəlmanlar təşkil edirdi.<ref name="131.Примечательные места, стр. 143" />
* 1835-ci ilə olan məlumata əsasən Tiflis şəhərində 13,574 nəfəri kişilər, 11,636 nəfəri isə qadınlar olmaqla hər iki cinsdən toplam 25,290 nəfər əhali yaşayırdı.<ref name="131.Примечательные места, стр. 143">Статистическое описание Закавказского края. В двух частях одной книгой с присовокуплением статьи "Политическое состояние Закавказского края в исходе XVIII века и сравнение онаго с нынешним". Составитель Орест Евецкий. Напечатано в Типографии Штаба отдельного Корпуса Внутренне стражи, Санкт-Петербург, 1835 г.: Часть 2.Статистическое описание провинций составляющий край Закавказский. Глава I. Грузия, 126.Примечательные места, стр. 143</ref> Onlardan 10,012 nəfəri kişilər, 8,808 nəfəri isə qadınlar olmaqla toplam 18,820 nəfərini [[ermənilər]], 2,199 nəfəri kişilər, 2,018 nəfəri isə qadınlar olmaqla toplam 4,217 nəfərini gürcülər, 383 nəfəri kişilər, 340 nəfəri isə qadınlar olmaqla toplam 723 nəfərini müsəlmanlar təşkil edirdi.<ref name="131.Примечательные места, стр. 143" />
*1845-ci il s.a. əsasən Tiflisdə 925<ref>Тифлис, типография канцелярии Наместника Кавказского. 1846. "Кавказский календарь на 1847 год", стр. 157</ref> nəfər tatar yaşayırdı.
* 1845-ci il s.a. əsasən Tiflisdə 925<ref>Тифлис, типография канцелярии Наместника Кавказского. 1846. "Кавказский календарь на 1847 год", стр. 157</ref> nəfər tatar yaşayırdı.
*25 mart 1876-cı il siyahıyaalmasına əsasən Tiflis şəhərinin əhalisi 104,024 nəfər (66147 nəfəri kişilər, 37877 nəfəri qadınlar) olmuşdur. Ümumən şəhər əhalisinin 37,610 nəfərini (21281 nəfəri kişilər, 16329 nəfəri qadınlar) [[ermənilər]], 30,813 nəfərini (21516 nəfəri kişilər, 9297 nəfəri qadınlar) [[ruslar]], 22,156 nəfərini (13411 nəfəri kişilər, 8745 nəfəri qadınlar) [[gürcülər]], 13,445 nəfərini (9939 nəfəri kişilər, 3506 nəfəri qadınlar) isə digər etnik qruplar təşkil edirdi.<ref>Тифлис, типография Главного Управления Наместника Кавказского. 1880. "Кавказский календарь на 1881 год". стр. 30</ref> Dini tərkibinə görə isə şəhər əhalisinin 52,392 nəfərini pravoslavlar, 1,696 nəfərini raskolniklər, 36,611 nəfərini erməni-qriqoryanlar, 871 nəfərini erməni-katoliklər, 3,698 nəfərini roma-katolikləri, 2,175 nəfərini protestantlar, 1,276 nəfərini musəvilər, 3,675 nəfərini şiə müsəlmanlar, 662 nəfərini sünni müsəlmanlar, 967 nəfərini isə dini mənsubiyyətini göstərməyənlər təşkil etmişdir.<ref>Тифлис, типография Главного Управления Наместника Кавказского. 1880. "Кавказский календарь на 1881 год". стр. 32</ref>
* 25 mart 1876-cı il siyahıyaalmasına əsasən Tiflis şəhərinin əhalisi 104,024 nəfər (66147 nəfəri kişilər, 37877 nəfəri qadınlar) olmuşdur. Ümumən şəhər əhalisinin 37,610 nəfərini (21281 nəfəri kişilər, 16329 nəfəri qadınlar) [[ermənilər]], 30,813 nəfərini (21516 nəfəri kişilər, 9297 nəfəri qadınlar) [[ruslar]], 22,156 nəfərini (13411 nəfəri kişilər, 8745 nəfəri qadınlar) [[gürcülər]], 13,445 nəfərini (9939 nəfəri kişilər, 3506 nəfəri qadınlar) isə digər etnik qruplar təşkil edirdi.<ref>Тифлис, типография Главного Управления Наместника Кавказского. 1880. "Кавказский календарь на 1881 год". стр. 30</ref> Dini tərkibinə görə isə şəhər əhalisinin 52,392 nəfərini pravoslavlar, 1,696 nəfərini raskolniklər, 36,611 nəfərini erməni-qriqoryanlar, 871 nəfərini erməni-katoliklər, 3,698 nəfərini roma-katolikləri, 2,175 nəfərini protestantlar, 1,276 nəfərini musəvilər, 3,675 nəfərini şiə müsəlmanlar, 662 nəfərini sünni müsəlmanlar, 967 nəfərini isə dini mənsubiyyətini göstərməyənlər təşkil etmişdir.<ref>Тифлис, типография Главного Управления Наместника Кавказского. 1880. "Кавказский календарь на 1881 год". стр. 32</ref>
*2011-ci ilə olan qeyri-rəsmi məlumata əsasən Tiflisdə 37 min nəfər etnik azərbaycanlı yaşamaqdadır.<ref name="Borçalıda Azərbaycan izlərinin silinməsinin acı tarixi...">[http://www.anl.az/down/meqale/baki_xeber/2011/mart/162010.htm Borçalıda Azərbaycan izlərinin silinməsinin acı tarixi...]</ref>
* 2011-ci ilə olan qeyri-rəsmi məlumata əsasən Tiflisdə 37 min nəfər etnik azərbaycanlı yaşamaqdadır.<ref name="Borçalıda Azərbaycan izlərinin silinməsinin acı tarixi...">{{Cite web |title=Borçalıda Azərbaycan izlərinin silinməsinin acı tarixi… |url=http://www.anl.az/down/meqale/baki_xeber/2011/mart/162010.htm |access-date=2013-02-14 |archive-date=2022-03-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220331203735/http://www.anl.az/down/meqale/baki_xeber/2011/mart/162010.htm |url-status=live }}</ref>


== Elm və mədəniyyət ==
== Elm və mədəniyyət ==
Tiflisdə Gürcüstan Elmlər Akademiyası və onun institutları, Botanika bağı, Gürcüstan Kənd Təssərrüfatı Mexanizasiya və Elektrifikasiya Elmi-tədqiqat İnstitutu, Gürcüstan Bağçılıq, Üzümçülük və Şərabçılıq Elmi-tədqiqat İnstitutu, Gürcüstan Yeyinti Sənayesi Elmi-tədqiqat İnstitutu və digər müəssisələr, 10-dan artıq ali təhsil ocağı (Tiflis Dövlət Universiteti, Gürcüstan Politexnik Universiteti, Tiflis Tibb Universiteti və.s).
Tbilisidə Gürcüstan Elmlər Akademiyası və onun institutları, Botanika bağı, Gürcüstan Kənd Təssərrüfatı Mexanizasiya və Elektrifikasiya Elmi-tədqiqat İnstitutu, Gürcüstan Bağçılıq, Üzümçülük və Şərabçılıq Elmi-tədqiqat İnstitutu, Gürcüstan Yeyinti Sənayesi Elmi-tədqiqat İnstitutu və digər müəssisələr, 10-dan artıq ali təhsil ocağı (Tiflis Dövlət Universiteti, Gürcüstan Politexnik Universiteti, Tiflis Tibb Universiteti və.s).


227 orta (buraya M.F.Axundov adına 1 türk məktəbidə daxildir), 24 xüsusi orta, 27 orta-ixtisas məktəbi, 207 məktəbəqədər tərbiyə ocağı, 1 yanvar 1975-ci ilə qədər 104 kütləvi kitabxana (ən böyüyü Gürcüstan Dövlət Kitabxanası), 16 muzey (S.Canaşiya adına Gürcüstan dövlət muzeyi,Gürcüstan xalq tətbiqi sənəti muzeyi,Gürcüstan şəkil qalereyası,ədəbiyyat muzeyi və.s), Z.P.Paliaşvili adına Gürcüstan Opera və Balet Teatrı, Şota Rustaveli adına teatr, A.S.Qribayedov adına Tiflisi Rus Dram Teatrı, M.F.Axundov adına Azərbaycan Dram Teatrı, Musiqili Komediya Teatrı, kukla teatrı, sirk, filarmoniya, V.Saracaşvili adına konservatoriya, "Gürcüstan-film" kinostudiyası, 38 klub, 67 stasionar kinoqurğu, 13 məktəbdənkənar müəssisə, 9 dövlət nəşriyyatı ("Sabçota Sakartvelo", "Merani", "Qanatleba", "Nakaduli" və.s), dövlət və özəl radio və televiziyaları (1-ci və 2-ci dövlət kanalları, İmedi, radio Fortuna və .s), teleqüllə, informasiya agentlikləri, yüzlərlə qəzet və jurnallar, qeyri-hökumət təşkilatları və s. fəaliyyət göstərir.
227 orta (buraya M. F. Axundov adına 1 türk məktəbidə daxildir), 24 xüsusi orta, 27 orta-ixtisas məktəbi, 207 məktəbəqədər tərbiyə ocağı, 1 yanvar 1975-ci ilə qədər 104 kütləvi kitabxana (ən böyüyü Gürcüstan Dövlət Kitabxanası), 16 muzey (S. Canaşiya adına Gürcüstan dövlət muzeyi, Gürcüstan xalq tətbiqi sənəti muzeyi, Gürcüstan şəkil qalereyası, ədəbiyyat muzeyi və.s), Z. P. Paliaşvili adına Gürcüstan Opera və Balet Teatrı, Şota Rustaveli adına teatr, A. S. Qribayedov adına Tiflisi Rus Dram Teatrı, M. F. Axundov adına Azərbaycan Dram Teatrı, Musiqili Komediya Teatrı, kukla teatrı, sirk, filarmoniya, V. Saracaşvili adına konservatoriya, "Gürcüstan-film" kinostudiyası, 38 klub, 67 stasionar kinoqurğu, 13 məktəbdənkənar müəssisə, 9 dövlət nəşriyyatı ("Sabçota Sakartvelo", "Merani", "Qanatleba", "Nakaduli" və.s), dövlət və özəl radio və televiziyaları (1-ci və 2-ci dövlət kanalları, İmedi, radio Fortuna və .s), teleqüllə, informasiya agentlikləri, yüzlərlə qəzet və jurnallar, qeyri-hökumət təşkilatları və s. fəaliyyət göstərir.


== Qardaş şəhərlər ==
== Qardaş şəhərlər ==
[[Şəkil:Tbilisser-platz-saarbruecken.jpg|400px|right|thumb|[[Almaniya]]nın [[Saarbrüken]] şəhərində Tbilisi meydanına işarə edən yol nişanı]]
[[Fayl:Tbilisser-platz-saarbruecken.jpg|400px|right|thumb|[[Almaniya]]nın [[Saarbrüken]] şəhərində Tbilisi meydanına işarə edən yol nişanı]]
* {{bayraq|Almaniya}} [[Saarbrükken]], [[Almaniya]] ([[1975]])
* {{bayraq|Almaniya}} [[Saarbrükken]], [[Almaniya]] (1975)
* {{bayraq|Fransa}} [[Nant]], [[Fransa]] ([[1979]])
* {{bayraq|Fransa}} [[Nant]], [[Fransa]] (1979)
* {{bayraq|Sloveniya}} [[Lyublyana]], [[Sloveniya]] ([[1979]])
* {{bayraq|Sloveniya}} [[Lyublyana]], [[Sloveniya]] (1979)
* {{bayraq|Avstriya}} [[İnsbruk]], [[Avstriya]] ([[1982]])
* {{bayraq|Avstriya}} [[İnsbruk]], [[Avstriya]] (1982)
* {{bayraq|ABŞ}} [[Atlanta]], [[ABŞ]] ([[1987]])
* {{bayraq|ABŞ}} [[Atlanta]], [[ABŞ]] (1987)
* {{bayraq|ABŞ}} [[San-Antonio]], [[ABŞ]] ([[1994]])
* {{bayraq|ABŞ}} [[San-Antonio]], [[ABŞ]] (1994)
* {{bayraq|İtaliya}} [[Palermo]], [[İtaliya]] ([[1987]])
* {{bayraq|İtaliya}} [[Palermo]], [[İtaliya]] (1987)
* {{bayraq|Böyük Britaniya}}, {{bayraq|İngiltərə}} [[Bristol]], [[İngiltərə]], [[Böyük Britaniya]]
* {{bayraq|Böyük Britaniya}}, {{bayraq|İngiltərə}} [[Bristol]], [[İngiltərə]], [[Böyük Britaniya]]
* {{bayraq|İspaniya}} [[Bilbao]], [[İspaniya]] ([[1989]])
* {{bayraq|İspaniya}} [[Bilbao]], [[İspaniya]] (1989)
* {{bayraq|Ukrayna}} [[Kiyev]], [[Ukrayna]] ([[1999]])
* {{bayraq|Ukrayna}} [[Kiyev]], [[Ukrayna]] (1999)
* {{bayraq|Qazaxıstan}} [[Astana]], [[Qazaxıstan]] ([[2005]])
* {{bayraq|Qazaxıstan}} [[Astana]], [[Qazaxıstan]] (2005)
* {{bayraq|Rumıniya}} [[Buxarest]], [[Rumıniya]] ([[2009]])
* {{bayraq|Rumıniya}} [[Buxarest]], [[Rumıniya]] (2009)
* {{bayraq|Rusiya}} [[Tomsk]], [[Rusiya]]
* {{bayraq|Rusiya}} [[Tomsk]], [[Rusiya]]
* {{bayraq|Moldova}} [[Kişinyov]], [[Moldova]] ([[2011]])
* {{bayraq|Moldova}} [[Kişinyov]], [[Moldova]] (2011)
* {{bayraq|Azərbaycan}} [[Bakı]] , [[Azərbaycan]] ([[1997]])
* {{bayraq|Azərbaycan}} [[Bakı]] , [[Azərbaycan]] (1997)

== Mənbə ==
* ''Тбилиси в XIX столетии (1865-1869)''. Шалва Караманович Чхетия. Академии наук Грузинской ССР. Музей Грузии. Тбилиси, Издательство Академии наук Грузинской ССР, 1942, 520 стр.

== İstinadlar ==
<div style="height: 220px; overflow: auto; padding: 3px; border:1px solid #AAAAAA;" class="scrollbox">
{{İstinad siyahısı|3}}
</div>

== Xarici keçidlər ==
{{Commonscat|Tbilisi}}
* Qədim Tiflisin toponimləri: [http://qarapapaqlar.borchali.net/index.php?cat=oxu&id=109 1], [http://qarapapaqlar.borchali.net/index.php?cat=oxu&id=125 2]
* [http://www.borchali.net/index.php?s=tiflis BORÇALI saytı]
* [http://www.tbilisi.fm/ Tbilisi.fm]


== Qalereya ==
== Qalereya ==
<gallery>
<gallery>
19th century health baths.jpg
19th_century_health_baths.jpg
Rainbowtbilisi.jpg
Rainbowtbilisi.jpg
Tbilisi bathdistrict.jpg
Tbilisi bathdistrict.jpg
Tbilisi balconies.jpg
Tbilisi balconies.jpg
Narikala 001.jpg
Narikala 001.jpg
Old Tbilisi 001.jpg
Old Tbilisi 001.jpg
Avlabari church, Tbilisi (1).jpg
Tiflis by aivazovsky.jpg
Tiflis by aivazovsky.jpg
Caravansaray.jpg
Caravansaray.jpg
Tramway over Kus Tba.jpg
Tramway over Kus Tba.jpg
თბილისი Tbilisi town hall, Freedom Square.jpg
Mtkvari (1).jpg
Mtkvari (1).jpg
</gallery>
</gallery>


== Həmçinin bax ==
* [[Saburtalo]]

== Mənbə ==
* ''Тбилиси в XIX столетии (1865–1869)''. Шалва Караманович Чхетия. Академии наук Грузинской ССР. Музей Грузии. Тбилиси, Издательство Академии наук Грузинской ССР, 1942, 520 стр.

== İstinadlar ==
<div style="height: 220px; overflow: auto; padding: 3px; border:1px solid #AAAAAA;" class="scrollbox">
{{İstinad siyahısı|3}}
</div>

== Xarici keçidlər ==
{{Vikianbar kateqoriyası|Tbilisi}}
* Qədim Tiflisin toponimləri: [http://qarapapaqlar.borchali.net/index.php?cat=oxu&id=109 1] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20130728184545/http://qarapapaqlar.borchali.net/index.php?cat=oxu&id=109 |date=2013-07-28 }}, [http://qarapapaqlar.borchali.net/index.php?cat=oxu&id=125 2] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20130728184111/http://qarapapaqlar.borchali.net/index.php?cat=oxu&id=125 |date=2013-07-28 }}
* [http://www.borchali.net/index.php?s=tiflis BORÇALI saytı] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20100612170020/http://borchali.net/index.php?s=tiflis |date=2010-06-12 }}
* [http://www.tbilisi.fm/ Tbilisi.fm] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20110101155005/http://www.tbilisi.fm/ |date=2011-01-01 }}
{{Gürcüstan şəhərləri}}
{{Gürcüstan şəhərləri}}
{{Avropa paytaxtları}}
{{Avropa paytaxtları}}
{{Qədim Azərbaycan şəhərləri}}
{{Qədim Azərbaycan şəhərləri}}


[[Kateqoriya:Tbilisi| ]]
[[Kateqoriya:Tbilisi]]

Səhifəsinin 12:13, 3 yanvar 2024 tarixinə olan son versiyası

Tbilisi
თბილისი
Bayraq[d] Gerb
Bayraq[d] Gerb
41°43′21″ şm. e. 44°47′33″ ş. u.
Ölkə
Başçı Kaxa Kaladze
Tarixi və coğrafiyası
Əsası qoyulub təq. 455
İlk məlumat IV əsr
Əvvəlki adı Tiflis
Sahəsi
  • 720 km²
Saat qurşağı
Əhalisi
Əhalisi
  • 1.241.700 nəf. (2023)[2]
Rəsmi dili
Rəqəmsal identifikatorlar
Telefon kodu +995 (32)
Poçt indeksi 0100–0199
Digər
tbilisi.gov.ge
Tbilisi xəritədə
Tbilisi
Tbilisi
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Tbilisi (gürc. თბილისი) və ya Tiflis – Gürcüstanın paytaxtı, Qafqaz şəhərlərinin mühüm sənaye, mədəniyyət və elm mərkəzlərindən biri. Ölkənin şərq hissəsində, Kür çayının hər iki sahilində, dəniz səviyyəsindən 406–522 metr hündürlükdə, Tiflis çökəkliyində yerləşir.

Şəhər 244 km2[3] ərazidə yerləşir. "Tbilisi" toponiminin hərfi mənası qədim gürcü dilində "isti su" anlamına gəlir. Tarixi qaynaqlara gorə, şəhər eramızın V əsrində gürcü sərkərdəsi Vaxtanq Qorqasali tərəfindən salınmışdır.

Tbilisi iqtisadi baxımdan hazırda Gürcüstanın ən inkişaf etmiş bölgəsi hesab olunur. 2005-ci ildə ölkədə istehsal edilmiş sənaye məhsulunun 35,4%-i, tikintinin 63,6%-i bu şəhərin payına düşmüş, fəaliyyətdə olan müəssisələrin say etibarı ilə 47,4%-i burada cəmləşmişdir.

Tbilisi şəhəri 8 şəhər rayonuna bölünür.

İllik orta temperatur yanvar ayında 0,5º S, iyul ayında 24,2º S olur. İllik yağıntının miqdarı isə 568 mm-dir.

Etimologiya[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • 1936-cı ilə qədər şəhərin əsl qədim adı Tiflis olmuşdur.[4] Gürcü dilində isə თბილისი (Tbilisi[5]) adları daşımışdır. Şəhər öz adını bu ərazidə çoxlu isti bulaqlar olduğuna görə alıb: gürcü dilində "tbili" (köhnə gürcücə "tpili") "isti" deməkdir.[5]
  • Digər Etimologiyaya görə isə Şəhər Tbilisi çökəkliyində yerləşir və xalq şəhərin adını Tbilisi qoyur.

Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]

əl-İdrisi (1100–1165) əl-İstəxri (X əsr) Zəkəriyya əl-Qəzvini və Hüdudü’l-Aləm müəllifi Tiflisin Arranın şəhərlərindən biri olduğunu qeyd etmişdirlər.[6]

Süyuti ‚ət-Tiflisi‛ nisbəsi haqqında məlumat verərkən yazır ‚…Azərbaycanın bəldələrindən olan Tiflisə aid edilir‛[7]

İbnü’l-Əsir də Tiflisin Azərbaycanın sonuncu, yəni sərhədyanı şəhərlərindən biri olduğunu qeyd etmişdir[8]

Azərbaycana məxsus olan Tiflisin Kür çayının cənubunda qalan hissəsidir. İndi olduğu kimi orta əsrlərdə də Tiflis Kür çayı ilə iki qismə ayrılırdı[9] Çayın cənubunda qalan qismi müsəlman, şimalında qalan hissəsi isə xristian Tiflisi idi. Əbdürrəşid Bakuvi yazır: ‚Şəhərdən Kür çayı axır. Əhalisi müsəlman və xaçpərəstlərdir. Kürün bir sahilində əzan deyilir, digər isə kilsə zəngləri çalır‛[10]

Osman ibn Əffanın (ا) hakimiyyəti dövründə (644–656) Həbib ibn Məsləmə əl-Fıhri (ا) Tiflisi fəth edərək əhalisi ilə cizyə müqabilində əhdnamə bağlamışdı [11]

Arxeoloji məlumatlara görə şəhərin ərazisi hələ e.ə IV–III minilliklərdən yaşayış məskəni olmuşdur. Tiflisin istehkam qalası olması haqqında ilk yazılı mənbələr e.ə IV əsrə təsadüf edir. Şəhərin inkişafında əsas amil onun Gürcüstanı Azərbaycan, İran və Suriya ilə birləşdirən əsas ticarət yollarının üstündə yerləşməsi idi. Çar I Vaxtanq Qorq-Aslan (?-502) vaxtında Tiflis Şərqi Gürcüstanın ən inkişaf etmiş iqtisadi mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi. I Vaxtanqın oğlu olan Daçi Tiflisi Şərqi Gürcüstan dövləti olan Kartlinin (Qədim Mesxeti ilə birlikdə) paytaxtı elan etdi. VII əsrin ortalarında ərəblər Gürcüstanı istila etmiş, VIII əsrin 30-cu illərindən etibarən isə Tiflis ərəb əmirinin mərkəzi iqamətgahı olmuşdur (bax Tiflis əmirliyi).

1122-ci ildə Qurucu Davidin dövründə Tiflis işğal olunaraq mərkəzləşmiş Gürcü dövlətinin paytaxtına çevrilir. XII–XIII əsrlərdə Tiflis yaxın şərqin ticarət, sənətkarlıq və mədəniyyət mərkəzlərindən biri kimi hər yerə səs salır. XIV əsrin 2-ci yarısında Əmir Teymurun ordusu buranı istila edir. XV əsrin axırı XVII əsrin əvvəllərində dəfələrlə Osmanlı və Səfəvi orduları tərəfindən işğallara məruz qalır. XVII əsrdə isə I Şah Abbasın hücumu Tiflisin, o cümlədən Gürcüstanın vəziyyətini bir az da çətinləşdirir. XVII əsrin 2-ci yarısındın etibarən Tiflisdə vəziyyət sabitləşir. Belə ki, şəhər qalaları yenidən qurularaq qonşu dövlətlərlə ticarət əlaqələri bərpa olunur.

Tiflisdə ilk tipoqrafiya 1709-cu ildə təsis edilmişdir. 1801-ci ildə şərqi Gürcüstan əyalətlərinin Rusiya imperiyası tərəfindən işğalından sonra Tiflis əvvəlcə Gürcüstan quberniyasının (daha sonra-Tiflis. 1846-cı il) adminstrativ mərkəzi, eyni zamanda rus ordusunun baş komandanlığının iqamətgahı, 1845-ci ildən isə Qafqaz canişinliyinin mərkəzi kimi fəaliyyət göstərmişdir. 1819-cu ildən etibarən isə ilk gürcü qəzeti "Sakartvelos qazeti" ("Gürcüstan qəzeti") işıq üzü görməyə başlamışdır.

XIX əsrin 60-cı illərdən başlayaraq Zaqafqaziyada dəmiryol tikintiləri ilə əlaqədar olaraq Tiflisin iqdisadi inkişafı daha da gücləndi. XIX əsrin 2-ci yarısında Tiflisdə dəri-gön zavodları və tütün fabrikləri yarandı. Şəhər əhalisi sürətlə artmağa başladı. 1897-ci ildə burada əhalinin sayı 160 min nəfərə çatırdı. Gürcü, türk və digər Zaqafqaziya millətlərinin hesabına sənaye işçilərinin sayı xüsusi ilə artmışdı. Dəmiryolçular içərisində rus fəhlələri də üstünlük təşkil edirdilər. XIX əsrin 70-ci illərinin əvvələrində şəhərin müəssisələrində etiraz və fəhlə tətilləri geniş miqyas aldı. XIX əsrin axırlarında Tiflis Zaqafqaziyanın inqilab mərkəzlərindən birinə çevrildi. 1887-ci ildə Zaqafqaziyada ilk fəhlə təşkilatı "Raboçiy Soyuz" yarandı. Tiflis proletariatı 1905–1907-ci illər Rusiyadakı inqilaba əhəmiyyətli dərəcədə öz töhfəsini verdi. 1917-ci il fevral inqilabı ərəfəsində zəhmətkeşlərin, hərbçilərin və kəndlilərin deputatı olduqları məclis formalaşdı. Bu hökumətdə əsasən menşeviklər təmsil olunmuşdular.

1918-ci il mayın 26-da isə Tiflisdə müstəqil Gürcüstan hökuməti yarandı, lakin 1921-ci il fevral ayının 25-i Sovet qoşunları buranı zəbt edərək Gürcüstan Sovet Sosialist Respublikasını yaratdılar. Tiflisdə bir çox məşhur gürcü yazıçı, şair, rəssam, bəstəkar və içtimai xadimlərlə yanaşı (Aleksandr və İlya Çavçavadze, N. Barataşvili, N. Nikoladze, Z. Paviaşvili, Akakiy və Georqi Çereteli və s.) türk xalqının da içtimai-siyasi və mədəniyyət xadimləri (N. Nərimanov, Ə. Topçubaşov, M. F. Axundov, M. Ş. Vazeh və. s.) anadan olmuş və yaşayıb-yaratmışlar. Sovet ittifaqı dağıldıqdan sonra Tiflis yenidən müstəqil Gürcüstan dövlətinin paytaxtı kimi özünü çətinliklərə baxmayaraq yaşatmaqdadır.

2012-ci ilin may ayında Tbilisidə baş verən leysan yağışları nəticəsində Kür çayı aşmışdır. Yaranmış sel daşqınları şəhərə böyük ziyan vurub, şəhərin bir sıra məhəlləri, küçələr, yaşayış evləri, infrastruktur obyektləri, maşınlar, su altında qalıb. On minlərlə Tbilisi sakini işıqsız qalıb. Daşqın nəticəsində 5 nəfər ölüb, ölənlərdən ikisinin uşaqlardır.[12]

İqtisadiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tbilisidə istehsal olunan sənaye məhsulları ölkə iqtisadiyyatının 33%-ni təşkil edir. 1941–1974-cü illər ərzində sənaye məhsulunun istehsal həcmi 11 dəfə artmışdır. Əsas istehsal sahələri-maşınqayırma, metal emalı, yüngül və yeyinti sənayesidir. Ən böyük maşınqayırma və metal emalı zavodları bunlardır – Elektrovozquraşdırma, aviasiya, dəzgahqayırma, şərabistehsalı avadanlıqları, elektrotexnika və cihazqayırma, teleqraf aparatları, çuqunsüzmə, elektrovaqontəmiri. Maşınqayırma və metal emalı sahəsində şəhərin sənaye-istehsalat heyətinin 37%-i çalışır. Yüngül sənaye isə ipəkçilik, trikotaj, tikiş, dəri-gön və s. sahələri özündə birləşdirir. Çox inkişaf etmiş yeyinti sənayesi vardır. Buraya şərab, şampan, konyak, tütün, yağ, çörəkbişirmə, qənnadı məmulatları, pivə və alkoqolsuz içkilər, ət, süd və pendir, dondurmatipli və s. məhsulları istehsal edən zavod və kombinatlar daxildir. Digər sənaye sahələrinə aid isə ağac və mebel emalı, tikinti materialları, şüşə-saxsı, əczaçılıq-farmokoloji, poliqrafiya və s. müəssisələri göstərmək olar.

Nəqliyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tbilisi nəhəng nəqliyyat mərkəzlərindəndir ki, buda özündə Zaqafqaziya ilə Şimali Qafqazı birləşdirən maqistral dəmiryol və şose yollarını qovuşdurur. Tbilisidə yaxşı inkişaf etmiş şəhərdaxili transport (avtobus, tramvay və trolleybus) və metropoliten (1966-cı ildən) nəqliyyat formaları fəaliyyət göstərir. Bundan başqa şəhərin mərkəzi küçələri ilə dağlıq ərazini birləşdirən sərnişin daşıyan kanatlı yollarıda (3 asma və 1 funeklyor) göstərmək olar. Hal-hazırda aşağı templə də olsa yaşayış və digər təyinatlı binaların tikintisi də gedir.

Şəhərin tərkibinə Tbilisi dənizi adlanan su anbarı da daxildir.

Memarlıq[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tbilisi Kür çayının sahili boyu dağlara söykənərək nazik zolaq kimi 30 km məsafədə uzanır. Mərkəzi rayonların əsas magistral küçələri olan Rustaveli və Plexanova prospektləri Kür çayının qırağı ilə keçir. Tiflisin cənub-şərq hissəsində onun qədim mərkəzi olan dar küçəli "Köhnə şəhər" yerləşir. Buranın orta əsr tikililərinin cizgilərini özündə saxlamış, oyma ağaclı eyvanlarla (əsasən də XIX əsrin 30–60-cı illəri) bəzədilmiş 2–3 mərtəbəli kərpic binaları, özünəməxsus yerli və klassik elementlərin birləşməsindən əmələ gəlmiş memarlıq formaları vardır. "Köhnə şəhər"də Narikala məbədinin qalıqları (köhnə hissəsi IV əsr, yeni hissəsi XVI–XVII əsrlər), daş Ançisxati kilsəsi (VI əsr, yuxarı hissəsi və tağlar XVI əsr), Metexi kilsəsi (1278–1293), Sioni kilsəsi (VI–VII əsrlər), Şah Rostomun hamamları (XVII əsr), Tiflis cümə məscidi kimi tarixi tikililər vardır. (Vaxti ilə unikal tikili olan Şah Abbas məscidini gürcülər körpü tikintisi adı ilə bəhanə edərək uçurmuşdular).

XIX əsrdən başlayaraq isə "Yeni şəhər" adlanan (müasir Tiflisin mərkəzi) son klassisizm üslubunda olan bina və küçələrin düzbucaqlı şəbəkəsi genişlənməyə başladı. (Qafqaz ordusunun mərkəzi qərargahı – 1824-cü il, Zubalaşvili mehmanxanası – 1835-ci il (hal-hazırda Gürcüstan Dövlət İncəsənət Muzeyi) və s.). XIX əsrin sonları, XX əsrin əvvəllərində isə gürcü milli memarlıq formalarından istifadə olunaraq bir çox gəlirli ev, inzibati və içtimai binalar tikilmişdir. (Keçmiş Gürcü zadəgan-torpaq bankı (hal-hazırda Gürcüstan Dövlət Kitabxanası) 1912–1916-cı il, memar A. N. Kalqin). Sovet hakimiyyəti illərində tikintilər baş plana uyğun aparılırdı (1-ci 1934-cü ildə tərtib olunmuş, 2-cisi isə 1957-ci ildə, nəhayət yeni baş plan isə 1970-ci ildə təsdiqlənmişdir. Memarlar İ. Çxenkeli, A. Cibladze, Q. Çaparidze, Q. Şavdiya), hansı ki, Tiflisin Kür çayının sahili boyu şimal-şərq (su anbarı) istiqamətində inkişafını nəzərdə tutmuşdur. Avçala, Saburtalo, Diqomi, Qldani, Poniçala və s. kimi yeni yaşayış məntəqələri salınmışdır. Köhnə magistral və meydanlar abadlaşdırılmış, rekonstruksiya edilmiş, yeniləri tikilərək istifadəyə verilmişdir. Bundan başqa körpülər və sahilkənarı içtimai istirəhət mərkəzləri salınmışdır. Yeni tikililər arasında misal olaraq Gürcüstan hökumət evini, İdman sarayını, "İveriya" mehmanxanasını, Filarmoniyanın konsert zalını və.s qeyd etmək olar.

Əhali[redaktə | mənbəni redaktə et]

İl Sayı
1886 78.445
1897 159.590
1922 233.958
1939 519.220
İl Sayı
1959 694.664
1970 889.020
1979 1.066.022
1989 1.263.489
İl Sayı
1995 1.205.305 [13]
1996 1.164.366 [13]
2002 1.084.087 [14]
2014 1.118.035
İl Sayı
2016 1.082.400 [15]
2021 1.202.731
2023 1.241.700 [2]

Milli tərkib[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tbilisinin əsas etnik qrupları
İl
Gürcülər
%
Ermənilər
%
Ruslar
%
CƏMİ
1817[16] 2,800 18.9% 11,200 75.6% 0,400 2.1% 15,000
1864/65 qış[17] 14,878 24.8% 28,404 47.3% 12,462 20.7% 60,085
1864/65 yay[17] 14,787 20.8% 31,180 43.9% 12,142 17.1% 71,051
1876[18] 22,156 21.3% 37,610 36.1% 30,813 29.6% 104,024
1897[19] 47,133 29.5% 41,151 25.8% 44,823 28.1% 159,590
1926 112,014 38.1% 100,148 34.1% 45,937 15.6% 294,044
1939 228,394 44% 137,331 26.4% 93,337 18% 519,220
1959 336,257 48.4% 149,258 21.5% 125,674 18.1% 694,664
1970 511,379 57.5% 150,205 16.9% 124,316 14% 889,020
1979 653,242 62.1% 152,767 14.5% 129,122 12.3% 1,052,734
2002[20] 910,712 84.2% 82,586 7.6% 32,580 3% 1,081,679
  • 1835-ci ilə olan məlumata əsasən Tiflis şəhərində 13,574 nəfəri kişilər, 11,636 nəfəri isə qadınlar olmaqla hər iki cinsdən toplam 25,290 nəfər əhali yaşayırdı.[21] Onlardan 10,012 nəfəri kişilər, 8,808 nəfəri isə qadınlar olmaqla toplam 18,820 nəfərini ermənilər, 2,199 nəfəri kişilər, 2,018 nəfəri isə qadınlar olmaqla toplam 4,217 nəfərini gürcülər, 383 nəfəri kişilər, 340 nəfəri isə qadınlar olmaqla toplam 723 nəfərini müsəlmanlar təşkil edirdi.[21]
  • 1845-ci il s.a. əsasən Tiflisdə 925[22] nəfər tatar yaşayırdı.
  • 25 mart 1876-cı il siyahıyaalmasına əsasən Tiflis şəhərinin əhalisi 104,024 nəfər (66147 nəfəri kişilər, 37877 nəfəri qadınlar) olmuşdur. Ümumən şəhər əhalisinin 37,610 nəfərini (21281 nəfəri kişilər, 16329 nəfəri qadınlar) ermənilər, 30,813 nəfərini (21516 nəfəri kişilər, 9297 nəfəri qadınlar) ruslar, 22,156 nəfərini (13411 nəfəri kişilər, 8745 nəfəri qadınlar) gürcülər, 13,445 nəfərini (9939 nəfəri kişilər, 3506 nəfəri qadınlar) isə digər etnik qruplar təşkil edirdi.[23] Dini tərkibinə görə isə şəhər əhalisinin 52,392 nəfərini pravoslavlar, 1,696 nəfərini raskolniklər, 36,611 nəfərini erməni-qriqoryanlar, 871 nəfərini erməni-katoliklər, 3,698 nəfərini roma-katolikləri, 2,175 nəfərini protestantlar, 1,276 nəfərini musəvilər, 3,675 nəfərini şiə müsəlmanlar, 662 nəfərini sünni müsəlmanlar, 967 nəfərini isə dini mənsubiyyətini göstərməyənlər təşkil etmişdir.[24]
  • 2011-ci ilə olan qeyri-rəsmi məlumata əsasən Tiflisdə 37 min nəfər etnik azərbaycanlı yaşamaqdadır.[25]

Elm və mədəniyyət[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tbilisidə Gürcüstan Elmlər Akademiyası və onun institutları, Botanika bağı, Gürcüstan Kənd Təssərrüfatı Mexanizasiya və Elektrifikasiya Elmi-tədqiqat İnstitutu, Gürcüstan Bağçılıq, Üzümçülük və Şərabçılıq Elmi-tədqiqat İnstitutu, Gürcüstan Yeyinti Sənayesi Elmi-tədqiqat İnstitutu və digər müəssisələr, 10-dan artıq ali təhsil ocağı (Tiflis Dövlət Universiteti, Gürcüstan Politexnik Universiteti, Tiflis Tibb Universiteti və.s).

227 orta (buraya M. F. Axundov adına 1 türk məktəbidə daxildir), 24 xüsusi orta, 27 orta-ixtisas məktəbi, 207 məktəbəqədər tərbiyə ocağı, 1 yanvar 1975-ci ilə qədər 104 kütləvi kitabxana (ən böyüyü Gürcüstan Dövlət Kitabxanası), 16 muzey (S. Canaşiya adına Gürcüstan dövlət muzeyi, Gürcüstan xalq tətbiqi sənəti muzeyi, Gürcüstan şəkil qalereyası, ədəbiyyat muzeyi və.s), Z. P. Paliaşvili adına Gürcüstan Opera və Balet Teatrı, Şota Rustaveli adına teatr, A. S. Qribayedov adına Tiflisi Rus Dram Teatrı, M. F. Axundov adına Azərbaycan Dram Teatrı, Musiqili Komediya Teatrı, kukla teatrı, sirk, filarmoniya, V. Saracaşvili adına konservatoriya, "Gürcüstan-film" kinostudiyası, 38 klub, 67 stasionar kinoqurğu, 13 məktəbdənkənar müəssisə, 9 dövlət nəşriyyatı ("Sabçota Sakartvelo", "Merani", "Qanatleba", "Nakaduli" və.s), dövlət və özəl radio və televiziyaları (1-ci və 2-ci dövlət kanalları, İmedi, radio Fortuna və .s), teleqüllə, informasiya agentlikləri, yüzlərlə qəzet və jurnallar, qeyri-hökumət təşkilatları və s. fəaliyyət göstərir.

Qardaş şəhərlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Almaniyanın Saarbrüken şəhərində Tbilisi meydanına işarə edən yol nişanı

Qalereya[redaktə | mənbəni redaktə et]

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Тбилиси в XIX столетии (1865–1869). Шалва Караманович Чхетия. Академии наук Грузинской ССР. Музей Грузии. Тбилиси, Издательство Академии наук Грузинской ССР, 1942, 520 стр.

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ 1 2 GEOnet Names Server. 2018.
  2. ↑ 1 2 https://www.geostat.ge/en/modules/categories/93/regional-statistics.
  3. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2018-03-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-04-07.
  4. ↑ "Böyük Sovet Ensiklopediyası". 2014-08-17 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-01.
  5. ↑ 1 2 Brokhauz və Efronun ensiklopedik lüğəti
  6. ↑ İDRİSİ, Nüzhətü’l-Müştaq, s. 34–35. İSTƏXRİ, Məsalikü’l-Məmalik, s. 67. QƏZVİNİ, Asarü’l-Bilad, s. 476–477. ANONİM, Hüdudü’l-Aləm, s. 120–123.
  7. ↑ SÜYUTİ, Lübbü’l-Lübab, s. 43.
  8. ↑ İBNü’l-ƏSİR, Lübab, C. II, s.218.
  9. ↑ İBN XORDADBEH, Məsalikü’l-Məmalik, s. 477. .
  10. ↑ BAKUVİ, Təlxisü’l-Asar, s. 118
  11. ↑ BƏLAZURİ, Fütuhü’l-Büldan, s. 213, 284.
  12. ↑ Gürcüstanda Kür çayı daşıb Arxivləşdirilib 2012-05-16 at the Wayback Machine BBC Azərbaycan
  13. ↑ 1 2 National Statistics Office of Georgia. 2010.
  14. ↑ http://geostat.ge/cms/site_images/_files/georgian/census/2002/I%20tomi%20-%20saqarTvelos%20mosaxleobis%202002%20wlis%20pirveli%20erovnuli%20sayovelTao%20aRweris%20Sedegebi.pdf.
  15. ↑ http://geostat.ge/cms/site_images/_files/yearbook/Yearbook_2016.pdf.
  16. ↑ Юрий Дмитриевич Анчабадзе, Наталия Георгиевна Волкова. Старый Тбилиси. Город и горожане в XIX веке. Москва, Наука, 1990 год: Таблица 2: Этнический состав населения Тбилиси в XIX веке, стр. 29
  17. ↑ 1 2  (rus.) Tiflis //Rusiya imperiyasının Coğrafi-statistik lüğəti Arxivləşdirilib 2021-03-22 at the Wayback Machine. Sankt Peterburq, 1885, p. 133 (Note: this is a 'one-day census' of unknown scope and methodology).
  18. ↑ Ronald Grigor Suny. The making of the Georgian nation. Indiana University Press. 1994. səh. 368. ISBN 978-0-253-20915-3. 12 August 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 December 2011. (one-day census of Tiflis)
  19. ↑  (rus.) Rusiya İmperiyasının əhalisinin birinci siyahıya alınması 1897-ci il Arxivləşdirilib 2021-03-22 at the Wayback Machine. DİN statistika komitəsinin mətbəə mərkəzi: Tbilisi quberniyası. — St. Petersburg, 1905, pp. 74–75.(Note: the census did not contain a question on ethnicity, which was deduced from data on mother tongue, social estate and occupation)[1] Arxivləşdirilib 2022-08-12 at the Wayback Machine
  20. ↑ "Ethnic groups by major administrative-territorial units" (PDF). Web.archive.org. 2009-11-14. 2009-11-14 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-12-19.
  21. ↑ 1 2 Статистическое описание Закавказского края. В двух частях одной книгой с присовокуплением статьи "Политическое состояние Закавказского края в исходе XVIII века и сравнение онаго с нынешним". Составитель Орест Евецкий. Напечатано в Типографии Штаба отдельного Корпуса Внутренне стражи, Санкт-Петербург, 1835 г.: Часть 2.Статистическое описание провинций составляющий край Закавказский. Глава I. Грузия, 126.Примечательные места, стр. 143
  22. ↑ Тифлис, типография канцелярии Наместника Кавказского. 1846. "Кавказский календарь на 1847 год", стр. 157
  23. ↑ Тифлис, типография Главного Управления Наместника Кавказского. 1880. "Кавказский календарь на 1881 год". стр. 30
  24. ↑ Тифлис, типография Главного Управления Наместника Кавказского. 1880. "Кавказский календарь на 1881 год". стр. 32
  25. ↑ "Borçalıda Azərbaycan izlərinin silinməsinin acı tarixi…". 2022-03-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-02-14.

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Vikianbarda Tbilisi ilə əlaqəli mediafayllar var.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Tbilisi&oldid=7386622"