Lao-szı

Lao-tszı (e. ə. VI əsr^[1] – e. ə. V əsr^[1]) — Çin filosofu.

Lao-tszı
çin. 老子
Doğum tarixi	e. ə. VI əsr[1]
Vəfat tarixi	e. ə. V əsr[1]
Dövr	Qədim Dünya, E.ə. VI əsr
İstiqaməti	Daosizm, Şərq fəlsəfəsi
Əsas maraqları	fəlsəfə, Çin fəlsəfəsi
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Lao Tzı (Çin: 老子; pinyin: Lǎozǐ; Wade–Giles: Lao Tzu; həmçinin Lao Tse, Lao Tu, Lao-Tsu, Laotze, Laosi, Laocius, və digər şəkildə tərcümə edilir; e. ə. VI əsr^[1] – e. ə. V əsr^[1]) qədim Çin filosofudur. Öz Dao De Cin əsərinə görə tanınır və bu səbəbdən ənənəvi şəkildə Daoizm-in banisi kimi qəbul edilir.

Daoizmin dini formalarının çoxunda bir ilahi varlıq kimi qəbul edilir — Taishang Laojun — yəni "Saf Üç kəslərdən Biri".

Çin ənənəsinə əsasən, Lao Tzu eramızdan əvvəl 6-cı əsrdə yaşayıb. Bəzi tarixçilər isə onun eramızdan əvvəl 5–4-cü əsrlərdə yaşadığını, bəziləri isə Lao Tzu-nun bir neçə tarixi şəxsiyyətləri birləşdirən bir mifoloji figur olduğunu vurğulayır.

Rəvayət edirlər ki, günlərin bir günü qoca Lao Tzu ölümün nəfəsini hiss edib və heç kəsə dinməyib uzaqda görsənən dağlara tərəf yola düşdü. Çou dövlətinə xidmət edən sərhədçi qocanı görüb onu tanıdı və onun hara və nə üçün getdiyini hiss etdi. Sərhədçi nə isə bir bəhanə edib Lao Tzu-nu donuz tövləsinə salır və deyir ki, qoca Dao (yəni Yol) haqqında bildiklərini yazıb ona verməyənədək elə o tövlədə də qalacaq. Çarəsi olmayan Lao Tzu 81 şerdən ibarət olan kitabı yazıb. Bizim dilə mümkün olan tərcümələrinin birində həmin kitabın ilk sözləri bunlar olub:

"Söz ilə ifa edilə bilən Dao həqiqi Dao deyil…"

İlk Çin filosofu hesab edilə bilən Lao-tszı icma mədəniyyətinin siyasi idealına — kommunizmə meyilli idi. O, bizə məlum olan kommunistlərin ən ilkini idi. Lao-tszı belə hesab edirdi ki, o yerdə ki, hakimiyyət böyük müdriklərə mənsubdur, təbəələr onların mövcudluğunu hiss etmirlər. O yerdə ki, hakimiyyət o qədər də böyük olmayan müdriklərə mənsubdur, təbəələr onlara bağlı olur və onları tərifləyir. O yerdə ki, hakimiyyət kiçik müdriklərə mənsubdur, təbəələr onlardan qorxur. O yerdə ki, hakimiyyət daha kiçiklərə mənsubdur, təbəələr onlara nifrət edir.

Lao-tszı siyasi aktivliyin əleyhdarı idi. O, belə güman edirdi ki, hakimiyyət dinc olanda xalq da xoşbəxt olur, hakimiyyət işgüzar olanda isə, xalq bədbəxt olur. Lao-tszının bu kontekstdə söylədiyi başqa bir fikir də öz qeyri-adiliyi ilə diqqəti cəlb edir. Nə qədər qəribə görünsə də, Lao-tszı belə hesab edir ki, qanunlar və qərarlar nə qədər çox nəşr olunursa, oğru və quldur da bir o qədər çox olur. O, özünün belə bir fikrində israrlı idi ki, hökmdarlar hadisələrin təbii axarına müdaxilə etməməli, təbii qanunauyğunluqlara riayət etməlidirlər.

Belə olmadıqda dövlətin içində hərc-mərclik başlayır və dövlətin içində hərc-mərclik başlayanda isə sədaqətli nökərlər meydana çıxır.

Cəmiyyətin təbii ahəngi pozulduqca sosial həyat öz zərifliyini və gözəlliyini itirir. Lao-tszının belə bir məşhur aforizmi də vardır. İnsan doğulanda zərif və zəif, öləndən sonra isə bərk və möhkəm olur. Bərklik və möhkəmlik məhv olmanın, zəiflik və zəriflik isə həyatın başlanğıcıdır.

Lao-tszı tərəfindən yaradılan təlim daosizm, bu təlimin şərh olunduğu ən ilkin və ən nüfuzlu əsər isə Dao de szin, yəni "Dao və de haqqında kitab" adlanır. Dao de szinin adından göründüyü kimi Lao-tszı fəlsəfəsinin və daosizm təliminin ən mühüm ideyaları dao və de anlayışları vasitəsilə ifadə olunur. Dao Azərbaycan dilinə tərcümədə yol mənasını verir. Çin mənşəli dao sözünü bir qədər geniş anlamaqdan ötrü yaxşı olardı ki, o, ərəb mənşəli din sözü ilə qarşılaşdırılsın. Din də dao kimi yol deməkdir. Maraqlıdır ki, din və dao sözlərinin hər ikisi öz mahiyyətləri etibarilə də təxminən eyni mənanı ifadə edirlər: Dünyanın da, həyatın da, insanın da düzgün, mütləq və həqiqi yolu, yəni mövcudluq üslubu vardır, yalnız bu yolla gedən insan həqiqi insan ömrünü sürmüş olur, yoldan çıxan kəsin ömrü isə həqiqi insan həyatı deyildir, nadanlığın və cəhalətin ifadəsidir. Daosizm təliminin ikinci mühüm anlayışı olan de dilimizdə əsasən dini kontekstdə işlənən və yenə də ərəb mənşəli olan halal anlayışına son dərəcə yaxındır. Dao və de anlayışlarının qoşalığı heç də təsadüfi deyildir. Doğrudan da, düz yolun sahibi olmaq ifadəsi ən ümumi halda halal işlər görmək, xüsusi hallarda isə halal çörək yemək və özgənin malında gözü olmamaq mənalarını verir.

• Yolun istiqaməti müəyyəndirsə – o Haqq yolu deyil
• Ad səsləndirilə bilərsə – o əbədi Ad deyil
• Göyün və Yerin Atası – Adsızdır
• Ad sahibi – saysız-hesabsız cisimlərin (şeylərin) Anasıdır
• Ehtirassız halda Onun ecazkar Sirrini duyarsan
• Ehtiraslarla dolu olaraq – Onun izhar səthini görərsən
• Biri və başqası – adları fərqli, həqiqi mahiyyətləri eynidir
• Birgə onlara Sirr Dəryası deyərlər
• Dəryanın dibində birindən başqasına keçid var –
• O Sirrin zərif möcüzələrinin qapısıdır

• Hamı gözəlliyin gözəlliyini dərk edib – bunun üçün də eybəcərlik peyda oldu
• Hamı xeyrin xeyirli olduğunu dərk edib – bunun üçün də şər peyda oldu
• Ona görə də
• Varlıq ilə Yoxluq bir-birini törədir
• Çətin və Asan biri-birinə gətirib çıxarır
• Uzun və Qısa biri-birlə tutuşdurulur
• Hündür və Alçaq bir-birini təyin edir
• Səslər bir-birlə həmahəng olur
• Əvvəl və Axır bir-birini növbələyir
• Buna görə Arif Aqil iş görəndə biəməldir, öyüd verəndə dinməzdir
• Məşğul olduqda iştirak etmir
• Yaratdığına yiyəlik etmir
• Hərəkətdə cəhd etmir
• Zəhmətini yönəltmir məqsədə
• Nəticələrlə vaxtını itirmir fəxr edə
• Buna görə də ruhu tükənməzdir

• Qabiliyyətlilər sayılmazsa – eldə mübahisə və rəqabət olmaz.
• Cavahiratın dəyəri olmazsa – eldə oğruluq olmaz.
• Ehtiras doğuran şeylər görsənməzsə — qəlblər çaxnaşmaz.
• Buna görə Arif Aqilin qaydası budur ki,
• Ürək boş olmalı, qarın isə dolu;
• Şövq olmalı zəif, özək isə möhkəm.
• İstək az olmalı – naşükürlük olmasın,
• Bilik az olmalı – narahatlıq olmasın.
• Biliyi çox olanlar isə fəaliyyətdən kənar qalmalıdır, çünki
• Biəməllik ahəng eylər.

• Daosizm

• Lao Tzu-nun Dao De Cin əsərinin Azərbaycan dilinə tərcüməsi

	"Fəlsəfə" portalı