Filon İskəndəriyyəli

	Antik fəlsəfə
	Yunan fəlsəfəöncəsi dövrü; (e. ə. VII yüzilliyə qədər) Orfizm • Homer • Hesiod • Ferekid • Yeddi yunan müdriki • Epixarm
	Qədim yunan fəlsəfəsi; (e. ə. VII–IV yüzilliklər) Milet məktəbi; Fales • Anaksimandr • Anaksimen Elea məktəbi; Ksenofan • Parmenid • Eleyalı Zenon • Melissus Müstəqil filosoflar; Heraklit • Anaksaqor • Empedokl Pifaqorçular; Pifaqor • Filolaus • Hippas • Arxitas • Alkmeon Qədim yunan atomçuları; Levkipp • Demokrit Sofistlər; "Böyük" sofistlər → Protaqor • Prodikus • Qorqias • Hippias "Kiçik" sofistlər → Trasimaxus • Likofron • Kritius • Alkidamas Klassik yunan fəlsəfəsi; 1. Sokrat və sokratçılar:; Kiniklər → Antisfen • Diogen • Bion Boristenes • Kerkidas • Kratet və Hipparxia; Kirenaçılar → Aristipp • Hegesias • Annikeris • Teodorus • Evhemerus; Meqaraçılar → Evklides • Stilpon • Evbulides • Diodorus Kronus; Eretriyaçılar → Elidalı Fedon • Eretriyalı Menedem 2. Platon və erkən platonçular:; Spevsippus • Ksenokrates • Polemon • Krates • Heraklides • Eudoksus • Arkesilaus 3. Aristotel və erkən peripatetiklər:; Teofrastus • Evdemus • Straton • Dikearxus • Aristarxus • Demetri • Aristoksenus
	Ellinizm dövrünün fəlsəfəsi; (e. ə. IV–I yüzilliklər) Skeptisizm; Pirron • Enesidemus • Aqrippa Epikürçülük; Epikür • Lukretius Peripatetizm; Rodoslu Andronikus Platonizm; Karneades • Kliptomaxus • Filon Larissalı 'Stoaçılıq'; Erkən dövr → Kitiyalı Zenon • Xrisippus • Kleantes; Orta dövr → Panetius • Posidonius
	Qədim Roma dövrünün fəlsəfəsi; I–V yüzilliklər Skeptisizm; Sekst Empirik Stoaçılıq; Seneka • Epiktet • Mark Avreli • Siseron Peripatetizm; Afrodisialı Aleksandr Orta platonizm; Alkinous • Apuleyus • Qalen • Plutarx • Maksim • Filon • Selsus • Teon Neoplatonizm; Roma məktəbi → Ammonius Sakkas • Plotin • Porfirius • Amelius; Apameya məktəbi → Yamblix • Sopater; Perqama məktəbi → Sallustius • Yulian Avqust; Afina məktəbi → Afinalı Plutarx • Proklus • Marinus • Simplikius • Damaskius; İskəndəriyyə məktəbi → Hierokles • Hipatiya • İoann Filoponus Antik dini təlimlər; Qnostisizm • Hermetizm • Mitraizm; Neopifaqorçuluq → Apollonius • Nikomaxus • Numenius • Moderatus Erkən Xristian fəlsəfəsi; Klement • Origen • Avqustin Avrelius • Boesius • Saxta Dionisius Areopagit

Filon İskəndəriyyəli
Filon İskəndəriyyəli
	q.yun. Φίλων τοῦ 'Αλεξανδρείας
Doğum tarixi	təq. e.ə. 15
Doğum yeri	İsgəndəriyyə, Roma Misiri[d], Roma imperiyası;
Vəfat tarixi	təq. 50
Vəfat yeri	İsgəndəriyyə, Roma Misiri[d], Roma imperiyası;
Dövr	Roma imperiyası
İstiqaməti	Orta platonizm
Əsas maraqları	fəlsəfə
Təsirlənib	Platonizm, stoaçılıq
	Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

İskəndəriyyəlí Filón (lat. Philos Alexandreos), Yəhudi Filon; təq. e.ə. 15, İsgəndəriyyə, Roma Misiri^[d] – təq. 50^[1], İsgəndəriyyə, Roma Misiri^[d]) — Antik dövrün yəhudi filosofu, Əhdi-Ətiqin ekzegeti (təfsirçisi), orta platonizm məktəbinin təmsilçici. Loqos haqqında özəl təlimi ilə tanınmışdır. Onun ekzegetik metodu Yəhudiliyə az təsir etmişdir. Ancaq ondan Xristian ilahiyyatçıları daha çox yararlanmışdırlar. Ona görə də Filonun Xristian ilahiyyatının inkişafına böyük təsiri olmuşdur. İsanın Tantının Sözü kimi təsəvvürlərinin inkişafında Filon fəlsəfəsinin təsiri vardır.

Həyatı

İskəndəriyyədə varlı yəhudi ailəsində doğulmuşdu. Ailəsinin əsili kahin olmuşdur. Yunandilli olmuşdur və əsərlərini yunanca yazmışdır. Onun yəhudi dilini bilib-bilməməsi haqqında bilgi yoxdur. Ancaq yunandilli olmasına baxmayaraq, Filon yəhudiliyə bağlı olmuşdur. Yəhudiliyi ellinistik dünyagörüşü ilə barışdırmaq məqsədi güdərək orijinal ideyalarla çıxış etmişdir. Həyatınə fəlsəfi və ədəbi əsərlər yazmaqla, düşüncələrə qapanmaqla keçirtmişdir. Çoxlu kitab müəllifi olmuşdur^[2]. Bir kərə Qüdsə gedib, orada əsilli yəhudi kimi məbəddə qurban kəsmişdir. Bir kərə də yəhudilərə qarşı təqiblərin qarşısını almaq üçün Roma imperatoru Kaliqulanın yanına getmiş, yəhudilərdən ibarət olan heyətə başçılıq etmişdir.^[3]

Yəhudi ekzegetikanın yaranması

Ptolemeusların hakimiyyəti altında olan Misir ellinizm dövründə ən inkişaf etmiş ölkələrindən biri idi. O, eyni zamanda qədim dünyanın mədəniyyət mərkəzlərindən biri idi. Tanınmış kitabxanası olan İskəndəriyyə şəhərində çeşidli ölkələrdən gəlmiş tanınmış alimlər çalışırdı. Ptolemeuslar həm də müxtəlif dinlərin və dini ənənələrin bir-biri ilə yaxınlaşması, onların ziddiyyətlərini ortalıqdan qaldırılma siyasətini aparırdılar. Bunun nəticəsində dini-fəlsəfi sinkretizm meylləri güclənmişdi.

Bu prosesə İskəndəriyyədə yaşayan çoxsaylı yəhudi icması da cəlb edilmişdi. Yəhudilərin çoxu öz doğma dillərini unudub yunanca danışırdılar və yunan mədəniyyətinin bir çox elementlərini mənimsəmişdirlər. Eyni zamanda, yunanlar və İskəndəriyyədə yaşayan başqa xalqlar da yəhudilər vasitəsilə Yaxın Şərq mədəniyyəti ilə yaxından tanış olmuşdurlar.

E. ə. III yüzillikdə İskəndəriyyədə ilk dəfə olaraq Əhdi-Ətiq yunan dilinə tərcümə edilmişdir. Bu tərcüməni "Septuaqinta" adlandarmışdırlar. Bundan sonra yəhudilər öz dini ənənəsi və adətlərini yunanlara təqdim etmək üçün və gerçək həyata uyuşmaq üçün Əhdi-Ətiqin mətnlərini və məzmununu alleqorik yozmalara məruz qoymaq məcburiyyətində qalmışdırlar. Beləliklə burada ilk dəfə olaraq Müqəddəs Kitabların yozulması əsasında yeni fəlsəfə yaranmışdı. Bu fəlsəfə də ekzegetika (təfsirçilik, yozma) üzərində qurulmuşdur.

Filonun ekzegetikası

Ekzegetikanın ən görkəmli nümayəndəsi Filon olmuşdur. Onun fəlsəfəsinin əsasını Tövratın mənasının yozulması təşkil edirdi. Filonun fikrincə bütün Tövrat bir alleqoriyadır, təvildir. Orada təsvir edilən hadisələr Musa tərəfindən qəsdən sadə hekayələr şəklinə salınmışdı. O bunu Tovratın dərin mənəvi mahiyyətini gizlətmək üçün etmişdi. Yəni Tövratın hekayələrin zahiri heç də onun əsil mahiyyətini açmır. Əsil mahiyyət isə həmin hadisələrin batinindədir. Batin isə yalnız seçilmiş insanlara açılır. Onun haqqında bilik İlahi bir nemətdir və ona təkcə əql vasitəsilə çatmaq mümkün deyil.^[4]

Başqa tərəfdən, düşüncəni də inkar etmək olmaz. Çünki yalnız onun vasitəsilə anlama prosesi baş verir. Bu səbəbdən qavranış (idrak) prosesində həm Tanrı ilhamı, həm də düşüncəni eyni dərəcədə rol oynamır. Daha doğrusu düşüncənin inkişaf etdirilməsi, elm və fəlsəfənin öyrənilməsi prosesi, mənəvi biliyin alınması üçün ilkin şərtdir. Çeşidli elmlər fəlsəfi biliyin artmasına, fəlsəfi biliyin artması isə düşüncənin Tanrı tərəfindən verilmiş mənəvi bilgəliyə (müdrikliyə) gətirir. Yalnız bu halda Müqəddəs Kitabın əsil mənəvi məzmunu insan üçün açılır.^[5]

Filonun fikrincə yunan fəlsəfəsinin və Əhdi-Ətiqin İlahi müdrikliyinin mənbəyi birdir. Onların mənbəyi "Loqosdur". Loqos isə Tanrının sözü, qanunu, ideyaların toplusu olaraq Tanrıda yerləşir və Onun səbədi Sözüdür. Ancaq əgər Əhdi-Ətiqdə müdriklik birbaşa Tanrının Sözüdürsə (vəhydirsə), yunan fəlsəfəsi bu Sözün insanlar tərəfindən düşüncələr nəticəsində ifadə edilməsidir.

Məsələyə bü cür yanaşmağa Filonu Əhdi-Ətiqin çox sadə, ibtidai dili və antropomorfizmləri sürükləmişdir. Çünki, yunan elmi və fəlsəfi ənənəsini bilən Filon, bu kimi ibtidai yanaşma ilə barışa bilmirdi. Dindar yəhudi olaraq, o, monoteizmi və kreasionizm konsepsiyalarından imtina etmədən, Əhdi-Ətiqin ona ibtidai görsənən yerlərini yozmalara məruz qoyurdu. Müqəddəs Kitabın yunan fəlsəfi fikri ilə uyğun olan yerlərinə isə daha da çox nəzər yetirirdi və onları yeni pifaqorçuluq, neoplatonizm, stoisizm üslublarında yozub təqdim edirdi.

Tanrı haqqında

Beləliklə Filon fəlsəfəsində Əhdi-Ətiqin Tanrısı yunan fəlsəfəsi metodları ilə yozulub yeni atributlar alırdı. O, artıq hər bir çoxluğun üzərində yüksəlmiş mütləq monadadır (varlığın substansial vahididir). Tanrı elə bir vahiddir ki, Onun yanında başqa vahidlər yoxdur, O kamildir, bölünməzdir^[6]. Tanrının əsl mahiyyətini əqllə dərk etmək mümkün deyil. İnsanlar onun varlığı haqqında biliyə malik ola bilərlər, lakin Onun nə olduğunu bilə bilməzlər. Ona görə də Tanrı Musaya özünü Yahve (var olan) adı ilə açmışdı və özünün digər adlarını açmamışdı. Tanrının nə olduğunu dərk edilməsi apofatik (mənfi) teologiya^[7] vasitəsilə mümkündür.

Tanrıya çatmaq yolu

İnsan dili kamil deyil və onun vasitəsilə Tanrının bütün keyfiyyətlərini tələffüz etmək olmaz. Ona görə də apofatik teologiyanı tətbiq edərək, demək olar ki, Tanrının heç bir şeyə ehtiyacı yoxdur, bölünməzdir, bənzəri yoxdur, dəyişməzdir və s. Beləliklə hər şeyi inkar edərək elə bir nəticəyə alınır ki, onun haqqında heç bir şey demək artıq mümkün olmayacaq. Bu hala çatanlar öz "Mən"inin xaricinə çıxaraq, ekstaz halına daxildir, sonra isə daha da yüksək mistik məqamlara qədəm qoyur. Bu məqama çatan adam Tanrıyla görüşür, amma onu dərk edə bilmir, çünki Onun nuru düşüncə imkanını bağlayır. Bu hal içki içmədən sərxoş olmaya bənzərdir^[8].

Musanın peyğəmbərliyi – birbaşa Tanrının vəhyidir. Onu şüurla dərk etmək olmaz. Bunu yalnız imanla qəbul etmək lazımdır. Beləliklə Tanrı və dinə aid başqa şeylər haqqında bilik İlahi ekstaz (yaxud vəhy) vasitəsilə və yaxud İlahi kitab (Əhdi-Ətiq) vasitəsilə alına bilər.

Loqos haqqında

Filon fəlsəfəsində Tanrı yaratdığı dünyadan daha ucadır. Bu səbəbdən, bu yaradılışı o Loqos vasitəsilə həyata keçirib. Loqos Tanrının Sözüdür, onun atributudur. O əvvəllər Tanrının özündə olub, sonra isə ondan ayrılaraq sərbəstlik qazanıb. Loqosu Filon Tövratın birinci kitabında hallanan "…və Tanrı dedi" sözlərində çıxarırdı (1: 3). Lakin sonra ona yunan fəlsəfəsində olan meyarları aid edirdi. Yəni Loqos haqqında Filonun fikirləri antik fəlsəfi irsin yəhudi ənənəsi ilə qarışmasından irəli gəlmişdir. Buna Filon öz şəxsi fikirlərini də əlavə edirdi.

Yunan fəlsəfəsində olduğu kimi Loqos dünya düzənidir, gözəllik və harmoniyadır. Ondan hər şeyin təbii əlaqələri, forması müəyyənliyi yaranır. Eyni zamanda, Loqos ideyaların toplusudur. Dünya bu ideyaların obrazı ilə Tanrı tərəfindən yaradılıb.

Sonra isə Filon Loqos anlayışına Əhdi-Ətiq, yəni yəhudi dünyagörüşü, nöqteyi-nəzərindən baxır. Burada monoteizm və kreasionizm həlledici rol oynayır. Tanrı dünyanı öz sözünün (Loqosun) qüdrəti ilə yaradır. Loqos hər bir şeydə Tanrıya bərabərdir və Onun obrazıdır. Onun vasitəsilə dünya yaradılır.

İnsan torpaqdan Tanrının obrazına bənzər yaradılıb. Onun şüuru da İlahi Loqosa bənzərdir. Yəni kosmik və insanda olan Loqoslar mahiyyətcə birdirlər, birlik təşkil edirlər. Belə olan təqdirdə, insanın məntiqi cəhətindən, ətraf mühitin dərk edilməsi və onun barəsində düşüncələr məxluqatdan Tanrıya doğru atılan addımlardır. Dünyanın varlığı və gözəlliyi insanı Tanrının varlığını dərk etməsinə gətirməlidir. Beləliklə məntiqi fikir bir növ İlahi ilham kimi qəbul edilə bilər.

Buna görə də, Filona görə, yunan fəlsəfəsi və İlahi vəhy olan Əhdi-Ətiq birbirinə zidd deyillər, çünki hər ikisi Loqosun məhsuludur. Əhdi-Ətiqdə Loqos özünü peyğəmbərlərə vəhy vasitəsilə açmışdı, yunan fəlsəfəsində isə məntiqdə, düşüncədə. Ona görə də Musanın və Platonun müdrikliyinin mənbəyi birdir. Lakin buna baxmayaraq, Platon və Pifaqor təkcə düşüncə ilə monoteizmə yaxınlaşmamışdırlar. Onlar, Filonun fikrincə, Əhdi-Ətiqlə tanış idilər. Bu fikri gələcəkdə xristianlar da təkrarlayırdılar.

Filon Loqosu "Tanrının oğlu", "Səmavi Adəm" və başqa adlarla adlandırırdı. Bu adlar onun Tanrı ilə dünya arasında bir vasitəçi olduğuna işarə edir.

Loqosa bu cür baxış Filona, Müqəddəs Kitabı alleqorik yozmalara məruz qoyma imkanı yaratmışdı, onu fəlsəfələşdirirdi. Bu baxımdann onu gələcəkdə yaranan orta əsr ilahiyyatının yaradıcısı adlandırmaq olar. Əhdi-Ətiq rəvayətləri uzaqlarda olan transsendent^[9] Tanrının deyil, Loqosun məhsuludur. Məsələn, yəhudilərin Misirdən köçməsini Filon ruhun bədənin əsarətindən azad olması kimi, yəhudilərin səhrada uzun illər boyu qalmasını insanın bu dünyada yolçu olması kimi yozurdu^[10].

Təsiri

Filonun antik fəlsəfənin yəhudi dini ilə qarışdırması cəhdi yəhudi ortodoksları tərəfindən rədd edildi. Lakin onun fəlsəfəsindən xristianlar istifadə etdilər. Onlar Filonun Loqosunu simalaşdırıb İsa ilə eyniləşdirmişdilər. Bu ideya Yəhya İncilində öz əksini tapmışdı. Xristianlıqda olan Ata (Tanrı) – Oğul (Loqos) münasibətləri Filonun fəlsəfəsindən başlayır. Yəhudi dini ənənələrinin yunan fəlsəfəsi kateqoriyaları ilə izah edilməsi Romada müxtəlif xalqlar üçün yeni Dinin prinsiplərini aydınlaşdırırdı və bu amil xristianlığın yayılmasında müstəsna rol oynamışdı.

Gələcəkdə isə "Loqos-Tanrı" Sözü ideyaları müsəlman fəlsəfəsinə də təsir etmişdir. Müsəlman düşünürlərinin çoxu onu Quranda görürdülər. Bu problem üzrə VIII–IX yüzilliklərdə müsəlman təməlçilərinin mütəzililərlə Quranın yaradılıb-yaradılmaması mübahisəsi düşmüşdür. O zaman mütəzililər müsəlman təməlçilərini xristianların yolu ilə getdiyində, İsaya bənzər olaraq Quranı əbədi Tanrı Sözü (Loqosu) kimi görməsində suçlamışdırlar.

Mənbə

Aydın Əlizadə. Xristianlıq: tarix və fəlsəfə (PDF). Bakı: Əbilov, Zeynalov və qardaşlar. 2007. s. 23-27. ISBN 5-87459-013-7. 2016-08-22 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-08-16.
Aydın Əlizadə. Antik fəlsəfə tarixi (PDF). 3 saylı Bakı Mətbəəsi ASC. 2016. s. 202-204. ISBN 5-89968-061-X. 2016 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2016-08-16.

Ədəbiyyat

Aydın Əlizadə. Xristianlıq: tarix və fəlsəfə (PDF). Bakı: Əbilov, Zeynalov və qardaşlar. 2007. s. 23-27. ISBN 5-87459-013-7. 2016-08-22 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-08-16.
Aydın Əlizadə. Antik fəlsəfə tarixi (PDF). 3 saylı Bakı Mətbəəsi ASC. 2016. s. 202-204. ISBN 5-89968-061-X. 2016 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2016-08-16..
Runia, David T. (1990). Exegesis and Philosophy: Studies on Philo of Alexandria . Variorum. ISBN 9780860782872.
Runia, David T. (1993). Philo in Early Christian Literature: A Survey . Minneapolis: Fortress Press. ISBN 9789023227137.
Sly, Dorothy I. (1996). Philo's Alexandria . New York: Routledge. ISBN 9780415096799.
Borgen, Peder (1997). Philo of Alexandria: An Exegete for His Time . Leiden: Brill. ISBN 9789004103887.
Hillar, Marian (2012). From Logos to Trinity: The Evolution of Religious *Beliefs from Pythagoras to Tertullian . New York: Cambridge University Press. ISBN 9781107013308.
Муретов М. Д. Учение о Логосе Филона Александрийского и Иоанна в связи с предшествовавшим развитием идеи Логоса в греческой философии и иудейской теософии. М., 1885.
Иваницкий В. Ф. Филон Александрийский. Жизнь и обзор литературной деятельности. Киев, 1911. VIII, 606 стр.
Лосев А. Ф. История античной эстетики: Поздний эллинизм. М.: Искусство. 1980. С. 82–128.
Шенк К. Филон Александрийский: введение в жизнь и творчество. / Пер. с англ. (Серия "Современная библеистика"). М.: 2007. 275 стр.

Həmçinin bax

Orta platonizm

İstinadlar

↑ ¹ ² Store norske leksikon (бук.). 1978. ISSN 2464-1480
↑ Onların siyahısı və mətnləri ingilis dilində burada Arxivləşdirilib 2007-04-09 at the Wayback Machine yerləşir.
↑ Филон Александрийский Arxivləşdirilib 2014-07-19 at the Wayback Machine // Мень А. Библиологический словарь (СПб., 2002).
↑ Legum allegoriae (Alleqorik yozma) II, 85 // The Works of Philo Judaeus Arxivləşdirilib 2021-06-08 at the Wayback Machine. The contemporary of Josephus, translated from the Greek By Charles Duke Yonge. London, H. G. Bohn, 1854–1890.
↑ Legum allegoriae Arxivləşdirilib 2021-05-07 at the Wayback Machine, III, 244–245 // The Works of Philo Judaeus. The contemporary of Josephus, translated from the Greek By Charles Duke Yonge. London, H. G. Bohn, 1854–1890.
↑ Legum allegoriae Arxivləşdirilib 2021-06-08 at the Wayback Machine, II, 2,3 // The Works of Philo Judaeus. The contemporary of Josephus, translated from the Greek By Charles Duke Yonge. London, H. G. Bohn, 1854–1890.
↑ Apofatik teologiya — Tanrının varlığını birbaşa təsdiq etməyərək, inkar yolu ilə, Onun haqqında işlənilən bütün anlayışların yetərsiz olduğunun təsdiq edilməsidir. Yəni Tanrının bütün düşünülən və düşünülməyən anlayışlarından uca olması, onun varlığını subuta yetirir. Bunun əksi olan katafatik (pozitiv) teologiya isə, maddi dünyada mövcud olan şeylərlə Tanrının varlığına işarə edən analogiyaların tapılmasından və bu analogiyalarla Tanrının varlığının sübuta yetirilməsindən ibarətdir.
↑ De Abrahamo Arxivləşdirilib 2021-05-06 at the Wayback Machine, 15–24 // The Works of Philo Judaeus. The contemporary of Josephus, translated from the Greek By Charles Duke Yonge. London, H. G. Bohn, 1854–1890.
↑ Transsendent (latınca "transcendere" – həddi aşmaq) — İnsan düşüncəsinin imkanlarından daha uca məkanlarda yerləşən varlıqlar və anlayışlar.
↑ Peyğəmbər Musanın rəhbərliyi altında Misirdən Fələstinə köç edən yəhüdilər bu torpaqlara yaxınlaşandan sonra, Fələstində yaşayan yerli xalqların qüdrətindən qorxmuş, və Tanrının əmrindən yayınaraq onlarla müharibə etməkdən imtina etmişdilər. Buna görə Tanrı bu nəsil üçun Fələstin torpaqlarını yasaq etmiş və, beləliklə, yəhudilər uzun illər boyu səhralarda qalmış və köçəri həyat sürmüşdülər. Təxminən 40 ildən sonra, günaha batan yəhudilərin yeni nəslinin bir qismi fələstinlilərlə döyüşmək və Tanrının əmrini yerinə yetirməyə hazır olduqlarını bildirmişdilər. Bundan sonra Tanrı onlara Fələstin torpağına daxil olmağa icazə verdi. Lakin Musa artıq dünyasını dəyişmişdi və buna görə Fələstinə kirə bilmədi. Bundan sonra bir neçə ilin ərzində gedən müharibələrin nəticəsində yəhudilər Fələstini fəth etdilər. (Saylar, 13, 14).

[_1d7fc344995a5f44-1] ¹ ² Store norske leksikon (бук.). 1978. ISSN 2464-1480

[2] Onların siyahısı və mətnləri ingilis dilində burada Arxivləşdirilib 2007-04-09 at the Wayback Machine yerləşir.

[3] Филон Александрийский Arxivləşdirilib 2014-07-19 at the Wayback Machine // Мень А. Библиологический словарь (СПб., 2002).

[4] Legum allegoriae (Alleqorik yozma) II, 85 // The Works of Philo Judaeus Arxivləşdirilib 2021-06-08 at the Wayback Machine. The contemporary of Josephus, translated from the Greek By Charles Duke Yonge. London, H. G. Bohn, 1854–1890.

[5] Legum allegoriae Arxivləşdirilib 2021-05-07 at the Wayback Machine, III, 244–245 // The Works of Philo Judaeus. The contemporary of Josephus, translated from the Greek By Charles Duke Yonge. London, H. G. Bohn, 1854–1890.

[6] Legum allegoriae Arxivləşdirilib 2021-06-08 at the Wayback Machine, II, 2,3 // The Works of Philo Judaeus. The contemporary of Josephus, translated from the Greek By Charles Duke Yonge. London, H. G. Bohn, 1854–1890.

[7] Apofatik teologiya — Tanrının varlığını birbaşa təsdiq etməyərək, inkar yolu ilə, Onun haqqında işlənilən bütün anlayışların yetərsiz olduğunun təsdiq edilməsidir. Yəni Tanrının bütün düşünülən və düşünülməyən anlayışlarından uca olması, onun varlığını subuta yetirir. Bunun əksi olan katafatik (pozitiv) teologiya isə, maddi dünyada mövcud olan şeylərlə Tanrının varlığına işarə edən analogiyaların tapılmasından və bu analogiyalarla Tanrının varlığının sübuta yetirilməsindən ibarətdir.

[8] De Abrahamo Arxivləşdirilib 2021-05-06 at the Wayback Machine, 15–24 // The Works of Philo Judaeus. The contemporary of Josephus, translated from the Greek By Charles Duke Yonge. London, H. G. Bohn, 1854–1890.

[9] Transsendent (latınca "transcendere" – həddi aşmaq) — İnsan düşüncəsinin imkanlarından daha uca məkanlarda yerləşən varlıqlar və anlayışlar.

[10] Peyğəmbər Musanın rəhbərliyi altında Misirdən Fələstinə köç edən yəhüdilər bu torpaqlara yaxınlaşandan sonra, Fələstində yaşayan yerli xalqların qüdrətindən qorxmuş, və Tanrının əmrindən yayınaraq onlarla müharibə etməkdən imtina etmişdilər. Buna görə Tanrı bu nəsil üçun Fələstin torpaqlarını yasaq etmiş və, beləliklə, yəhudilər uzun illər boyu səhralarda qalmış və köçəri həyat sürmüşdülər. Təxminən 40 ildən sonra, günaha batan yəhudilərin yeni nəslinin bir qismi fələstinlilərlə döyüşmək və Tanrının əmrini yerinə yetirməyə hazır olduqlarını bildirmişdilər. Bundan sonra Tanrı onlara Fələstin torpağına daxil olmağa icazə verdi. Lakin Musa artıq dünyasını dəyişmişdi və buna görə Fələstinə kirə bilmədi. Bundan sonra bir neçə ilin ərzində gedən müharibələrin nəticəsində yəhudilər Fələstini fəth etdilər. (Saylar, 13, 14).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

Sosial və siyasi fəlsəfə
Qədim dövr	Aristotel Avqustin Çanakya Filon Fukidid Han Fey Konfutsi Ksenofon Laktansi Lao-tszı Men-Tszı Mo-tszı Origen Platon Plutarx Polibi Siseron Sun Dzı Syun-Tszı Şan Yan Tertullian Tiruvalluvar
Orta əsrlər	Akvinalı Foma • Bruni Dante əl-Qəzali Fərabi I Gelasi İbn Xəldun İbn Rüşd VII Qriqori Maymonid Məhəmməd Nizamülmülk Okkam
Erkən müasir dövr	Boden Boesi I Ceyms Erazm Filmer Hobbs Kalvin Kampanella Qrotsi Qviççiardini Leybnits Lokk Lüter Makiavelli Milton Monten Mor Müntser Pufendorf Spinoza Suarez
XVIII—XIX əsrlər	Bakunin Bastiat Bentam Blanki Bonald Börk Cefferson Emerson Engels Fixte Franklin Furye Hegel Helvetsi Herder Kant Karleyl Kondorse Konstan Kont Kyerkeqor Le Bon Marks Madzini Medison Mill Monteskyö Nitsşe Novalis Ouen Peyn Renan Russo Sad Sen-Simon Smit Spenser Şiller Ştirner Toro Yum
XX—XXI əsrlər	Adorno Ardent Aron Batler Bauman Berlin Bernşteyn Bodriyar Çomski de Bovuar Centile Delöz Duqin Durkhaym Dyui Evola Fromm Fuko Fukuyama Gelen Genon Habermas Hantinqton Haydegger Hayek Jijek Qandi Qramşi Kamü Kropotkin Laklau Lenin Lüksemburq Mao Mariten Markuze Mixels Mizes Neqri Nozik Nursi Pareto Polani Popper Rand Rassel Rolz Rotbard Sartr Skinner Sörl Şəriəti Şmitt Şpenqler Valzer Veber Yatsen Zimmel Zombart
Sosial nəzəriyyələr	Anarxizm Avtoritarizm Faşizm Fərdiyyətçilik İslamizm Kommunitarizm Kommunizm Konfusiçilik Kosmopolitizm Legizm Liberalizm Libertarianizm Milliyətçilik Moizm Mühafizəkarlıq Populizm Respublikaçılıq Sosial darvinizm Sosial konstruksionizm Sosializm Utilitarizm
Əlaqəli	Hüquq fəlsəfəsi Hüquqşünaslıq İqtisadiyyat fəlsəfəsi Tarix fəlsəfəsi Təhsil fəlsəfəsi