QANUNİ – BİC O, qanuni uşaqdır. Camaat, bir məktəbin ki, müəllimi bic doğa, o məktəbə uşaq vermək olar? (C.Cabbarlı).
QANUNİ – SÜNİ Müstəntiq müqəssirlə qanuni rəftar edirdi (“Azərbaycan”); Süni nəvazişlə soruşdu (M.İbrahimov).
Qanuni oğru
Qanuni oğru və ya danışıq dilində vorzakon (rus. вор в законе) dövlət qanunlarına paralel, fərqli prinsiplərlə yaşayan, fərqli prinsiplər uğrunda mübarizə aparan mafiya titulu. Qanuni oğruların bütün nümayəndələri cinayət törətmiş şəxslərdir. Qanuni oğru - lotu anlayışı müxtəlif ölkələrdə və zamanlarda mövcud olub. Lotular əsasən Orta Şərqdə mövcud olub. Məsələn, İsfahan lotuları müəyyən funksiya daşıyırdılar və ümumi təsəvvürdən fərqli olaraq, hakimiyətlə əməkdaşlıq edirdilər ki, bu indiki oğruların bir çoxuna da aiddir. Sovet siyasi sistemində hakimiyətin xəbəri olmadan cinayət və qeyri-cinayət və ümumiyətlə hər-hansı strukturun yaranması ehtimalı çox aşağı idi. Odur ki, düşünmək olar ki, oğru aləmini sovet siyasi sistemi, əvvəllər də tarixdə olduğu kimi, cinayət aləmini nəzarətdə saxlamaq məqsədi ilə yaratmışdı. Bu qanunlara tabe olanların siyasətdən uzaq olması məsələsi də heç də təsadüfi deyil.
Formalaşmış kriminal aləm daha çox Rusiya mühitindən bəhrələnib.
Qanuni oğrular
Qanuni oğru və ya danışıq dilində vorzakon (rus. вор в законе) dövlət qanunlarına paralel, fərqli prinsiplərlə yaşayan, fərqli prinsiplər uğrunda mübarizə aparan mafiya titulu. Qanuni oğruların bütün nümayəndələri cinayət törətmiş şəxslərdir. Qanuni oğru - lotu anlayışı müxtəlif ölkələrdə və zamanlarda mövcud olub. Lotular əsasən Orta Şərqdə mövcud olub. Məsələn, İsfahan lotuları müəyyən funksiya daşıyırdılar və ümumi təsəvvürdən fərqli olaraq, hakimiyətlə əməkdaşlıq edirdilər ki, bu indiki oğruların bir çoxuna da aiddir. Sovet siyasi sistemində hakimiyətin xəbəri olmadan cinayət və qeyri-cinayət və ümumiyətlə hər-hansı strukturun yaranması ehtimalı çox aşağı idi. Odur ki, düşünmək olar ki, oğru aləmini sovet siyasi sistemi, əvvəllər də tarixdə olduğu kimi, cinayət aləmini nəzarətdə saxlamaq məqsədi ilə yaratmışdı. Bu qanunlara tabe olanların siyasətdən uzaq olması məsələsi də heç də təsadüfi deyil.
Formalaşmış kriminal aləm daha çox Rusiya mühitindən bəhrələnib.
Qanuni-Qüdsi
Qanuni-Qüdsi - Abbasqulu ağa Bakıxanov tərəfindən qələmə alınan fars dilinin qrammatikası haqqında əsər. “Qanuni-Qüdsi” müəllifin ilk elmi əsəri hesab edilir.
Müəllifin “Gülistan-ı İrəm”də qeyd etdiyi əsərin yazılma tarixi ilə bağlı müxtəlif fikirlər olsa da, o, əsəri 1828/29 (1244 hicri.)-da yazdığını bildirmişdir. Bakıxanov “Hərf”, “Söz” və “Cümlə” bölmələrindən ibarət bu əsəri ilə "əcnəbilərə qısa müddətdə kifayət qədər fars dilini oxuyub yazmağı öyrətməyi" hədəfləyib. Bundan əlavə, müəllif əsərin uşaqlar tərəfindən daha yaxşı başa düşülməsi və əzbərlənməsi üçün bəzi qaydaları nəzm şəklində daxil etdiyini də bildirib.
== Tarixi və nəşri ==
Qanuni-Qüdsi alimin ilk elmi əsəri olduğu həmçinin, Rusiyada Fars dilinə aid yazılmış ilk qrammatika kitabı olduğu üçün böyük səs gətirmişdi. Bakıxanov bu əsər barədə 1829-cu ildə Çar I Nikolaya göndərdiyi təqdim yazısında müəllif, əsər üzərində 4 ildən çoxdur işlədiyini bildirmiş, həmçinin kitabın Rusiyada ilk olduğuna diqqət çəkmiş, fars dilinin digər Asiya dillərindən daha böyük əhəmiyyətə malik olduğu fikrini önə sürərək çardan bu əziyyətinin dəyərləndirilməsini xahiş etmişdir. Dövrün Qafqaz məsulu Qafqaz məsulu İ. Paskeviç Xarici işlər naziri K.Nesselrodeyə yazdığı 1829-cu il tarixli məktubunda Rusiya, İran və Türkiyə arasında bağlanan müqavilələrdə Bakıxanovun xidmətlərindən yüksək danışır. İ. Paskeviç yazır ki, çara sədaqətlə xidmət edən müəllifin yeniliklər açdığını nəzərə alsaq, bunu çara çatdırmaq və onun əsərinin çap olunması məqsədəuyğun olardı.
Əsərin müqəddiməsində farsca verilən bir beytdən əbcəd hesabı ilə onun hicri 1244-cü ildə (1828) yazdığı məlum olur.
Qanuni Sultan Süleyman
Sultan Süleyman Qanuni (Osmanlı Türkcəsi: سلطان سليمان اول, Sultan Süleyman-ı Evvel) (6 noyabr 1494, Trabzon – 6 sentyabr 1566, Siqetvar), Osmanlı imperiyasının 10-cu padşahı və 89-cu İslam xəlifəsidir. Qərb dünyasında Möhtəşəm Süleyman, şərqdə isə ədalətli idarəçiliyinə görə Qanuni Sultan Süleyman olaraq da tanınır. 1520-dən 1566-dakı ölümünə qədər təqribən 46 il sultanlıq etmiş və 13 dəfə səfərə çıxmış, səltənətinin ümumilikdə 10 il 1 ayını səfərlərdə keçirmişdir. Osmanlı tarixinin ən uzun müddət taxtda oturan, ən uzun müddət səfərdə qalan və ən çox səfərə çıxan sultanıdır.
I Süleyman 1520 tarixində atası I Səlimin vəfatı ilə taxta çıxdı. Qərbdə Belqrad, Rodos, Boğdan (indiki Moldova) və Macarıstanın böyük hissəsini imperiya torpaqlarına birləşdirdi. 1529 tarixində Vyananı mühasirəyə alsa da, müxtəlif səbəblərdən bü mühasirə uğursuz oldu. Şərqdə Səfəvilərlə gedən döyüşlərdən sonra Orta Şərqin böyük bir qismini işğal etmişdir. Afrikada imperiya sərhədləri Əlcəzairə qədər uzanmış, Osmanlı donanması Aralıq dəniz və Qırmızı dəniz sahillərini fəth etmişdi. I Səlimdən 6.557.000 km2 olaraq aldığı Osmanlı mülkünü, oğlu II Səlimə 14.893.000 km2 olaraq miras buraxmışdır.
Sultan Süleyman Qanuni
Sultan Süleyman Qanuni (Osmanlı Türkcəsi: سلطان سليمان اول, Sultan Süleyman-ı Evvel) (6 noyabr 1494, Trabzon – 6 sentyabr 1566, Siqetvar), Osmanlı imperiyasının 10-cu padşahı və 89-cu İslam xəlifəsidir. Qərb dünyasında Möhtəşəm Süleyman, şərqdə isə ədalətli idarəçiliyinə görə Qanuni Sultan Süleyman olaraq da tanınır. 1520-dən 1566-dakı ölümünə qədər təqribən 46 il sultanlıq etmiş və 13 dəfə səfərə çıxmış, səltənətinin ümumilikdə 10 il 1 ayını səfərlərdə keçirmişdir. Osmanlı tarixinin ən uzun müddət taxtda oturan, ən uzun müddət səfərdə qalan və ən çox səfərə çıxan sultanıdır.
I Süleyman 1520 tarixində atası I Səlimin vəfatı ilə taxta çıxdı. Qərbdə Belqrad, Rodos, Boğdan (indiki Moldova) və Macarıstanın böyük hissəsini imperiya torpaqlarına birləşdirdi. 1529 tarixində Vyananı mühasirəyə alsa da, müxtəlif səbəblərdən bü mühasirə uğursuz oldu. Şərqdə Səfəvilərlə gedən döyüşlərdən sonra Orta Şərqin böyük bir qismini işğal etmişdir. Afrikada imperiya sərhədləri Əlcəzairə qədər uzanmış, Osmanlı donanması Aralıq dəniz və Qırmızı dəniz sahillərini fəth etmişdi. I Səlimdən 6.557.000 km2 olaraq aldığı Osmanlı mülkünü, oğlu II Səlimə 14.893.000 km2 olaraq miras buraxmışdır.
Qeyri-qanuni tikinti
Qanunsuz tikinti və ya qeyri-qanuni tikinti — etibarlı tikinti icazəsi olmadan aparılan tikinti işi və ya bunun nəticəsi. Nəzarət olunmayan tikinti sahələrində və tikinti prosesi bitmiş binalarda potensial texniki təhlükələrdən başqa, qeyri-qanuni tikinti fəaliyyəti təbiət qoruqları kimi qoruq ərazilərinə təsir etdiyi halda böyük ekoloji pozuntu baş verə bilər. Eyni şəkildə, qeyri-qanuni tikililər xarici ərazilərdə torpaqların zəbt edilməsi və ya qeyri-qanuni məskunlaşma kimi həyata keçirildikdə ciddi siyasi nəticələr ortaya çıxa bilər..
Artan torpaq sürüşməsi riskinin İtaliya və Bosniya və Herseqovinada sıx məskunlaşılan urbanizasiyalaşmış ərazilərinin dağlıq ərazilərində qeyri-qanuni tikinti ilə əlaqəli olduğu aşkar edilmişdir.
İnsan müşahidəsinə əlavə olaraq, qeyri-qanuni tikililərin geniş miqyasda yoxlanılması üçün peyk şəkilləri və geoməkan məlumat sistemlərindən istifadə etmək mümkündür.
Qanuni Sultan Süleyman Körpüsü
Qanuni Sultan Süleyman Körpüsü — İstanbulun Böyükçəkməcə ərazisində olan, Büyükçəkməcə ilə Memarsinan arasında yer alan tarixi körpü.
İstanbulu Avropaya bağlayan tarixi ticarət yolu üzərində, Büyükçəkməcə gölünün Mərmərə dənizi ilə birləşdiyi nöqtədə inşa edilmişdir. Memar Sinan tərəfindən inşa edilən körpü, İstanbula 36 km uzaqlıqda yerləşir. Qanuni Sultan Süleyman (1520-1566) Zigetvar Səfərinə çıxarkən, ordunun, Büyükçəkməcə Gölü ilə dənizin birləşdiyi bu nöqtədən sallarla qarşıya keçməkdə çox çətinlik çəkdiyinə görə buraya körpü tikilməsini əmr etmişdir. Ancaq Qanuni Sultan Süleyman, Zigetvar şəhərinin mühasirəsində vəfat etdiyi üçün körpü, oğlu II Sultan Səlim zamanında, 1567-ci ildə tamamlanmışdır.
Körpünün girişindəki turistlik sahə içərisində Sokullu Mehmet Paşa Məscidi, Kurşunlu Han və Qanuni Sultan Süleyman çeşməsi də yer almaqdadır.
Memar Sinanın "Körpü, əsərlərimin içərisində şahəsərimdir." dediyi bu körpü, 636 metr uzunluğunda, 7,17 metr genişliyindədir. 4 ayrı hissədən və 28 kəmərdən ibarət olan körpünün tikintisi əsnasında, gölün suları böyük tulumbalarla boşaldılaraq, 40.000 m³ daş istifadə edilmişdir. Körpü 1986-1989-cu illər arasında bərpa edilən körpü bölgənin simvoludur.
Körpünün ortasında ağ mərmər üzərində "Karahisarlşlm jıhııjıultan Səlim Xan" adına olduğu bildirilən bir tarix döşəmə yazısı var:
"Dedi Târihin huda ol zaman
Yapdı âb üzrə bu Cisr Səlim Xan il 957
Eyledi kamil Süleyman körpüsü Sultan Səlim "
Körpünün 1567-ci ildən etibarən xərci 114.073.850 axçadır.
Qanuni Sultan Süleyman bulağı
Qanuni Sultan Süleyman Bulağı — Bulaq klassik üslubda üç qanadlı daşdan inşa edilmişdir. Qanuni Sultan Süleyman, 1566-cı ildə, Zigetvar səfərinə çıxarkən Kurşunlu Han və Qanuni Sultan Süleyman Körpüsü ilə birlikdə Memar Sinan tərəfindən inşa edilmişdir. Hələ də içmə və istifadə etmə suyu baxımından fəal vəziyyətdədir. Bulağın yanında Sokullu Mehmet Paşa Məscidi yer alır.
Bulaq llassik üslubda üç qanadlı kəsmə daşdan inşa edilmişir. Orta qanad digərlərinə nəzərən bir az daha geniş və yüksəkdir. Yan qanadlar orta hissəyə görə bucaqlı olaraq geridə qalmaqdadır. Beşik tonozu xatırladan bir üst örtüyü vardır. Üç hissəni birləşdirən sadə bir lülə vardır. Kilid yaşlarında bir rozet olan iti kəmərli nişlər halındakı qanadların içərisinə kiçik ayna daşları yerləşdirilmişdir.
Liberal qanunilik
Liberal qanunilik — siyasətdə və hüquqda siyasətə qanuni konstitusional hüdudlar ilə məhdudlaşdırılacağına inanan ideologiya. Böyük Britaniya qanunlar üzrə alimi Adam Tomkins liberal qanuniliyi Birləşmiş Krallıqdakı siyasi konstitusionalizmdən fərqli olan liberal konstitusionalizm də adlandırılmışdır, hansı ki, nümunələrini ABŞ-də və Almaniyada görmək olar. O, "Bizim respublikaçı konstitusiyamız" kitabında irəli sürür ki, Böyük Britaniyanın idarəetmə sistemi, hansı ki, burada parlament hökumət nazirlərinə nəzarət edir, məhkəmə və hüququn icraedici qüvvəyə nəzarət etdiyi ABŞ-dən fərqli olaraq icraedici qüvvəni daha yaxşı nəzarət edir.
Martin Laflin iddia edir ki, qanuni liberalizmin məqsədi "siyasəti hüququn qadağaları ilə məhdudlaşdırmaq"dır. Tomkins iddia edir ki, məhkəmə və konstitusiyalar icraedici və qanunverici qurumlara pis nəzarət edirlər, çünki onlar hərəkətə keçməzdən əvvəl məhkəmə qərarlarını gözləmək məcburiyyətində olurlar. Bu proses illərlə, hətta onilliklərlə davam edə bilər. Bu da məhkəmənin olduqca yavaş şəkildə hərəkətə keçdiyini göstərir. Tomkins Böyük Britaniyada olduğu kimi parlamentli rejimi üstün görür, çünki bu, hökumətlərə məhdudiyyətlər qoymaqda "daha əlverişli və daha effektivdir".
Liberal qanunilik fikrinə qarşı çıxanlar adətən icraedici qüvvələrin siyasət qazanc əldə etmək üçün qanuni məhdudiyyətlərə məhəl qoymamaqlarını nümunə gətirirlər. Məsəlüçün, ABŞ prezidentləri Corc U. Buş və Barak Obama hərbi səlahiyyətlər qanununa qarşı saymazlıq etməsini buna nümunə kimi göstərmək olar.
Poliqamiyanın qanuniliyi
Poliqamiyanın qanuniliyi bəzi dünya ölkələrində tanınır. Poliqamiya təxminən 200 müstəqil dövlətdən 58-də qanunidir. Onların əksəriyyəti Afrika və Asiyada yerləşən müsəlman dövlətləridir. Həmin dövlətlərin əksəriyyətində poliginiyaya qanunvericiliklə icazə verilir. Poliandriya isə faktiki olaraq bütün dünya ölkələrində qanunsuz hesab olunur. Digər müstəqil dövlətlər poliqamiyanı tanımırlar.
Əlcəzair
Kamerun
Çad
Mərkəzi Afrika Respublikası
Konqo Respublikası
Cibuti
Misir
Qabon: Qabon qanunvericiliyinə görə, həm kişilər, həm də qadınlar əks cinslə poliqam nikaha daxil ola bilərlər. Praktikada bu hüquq yalnız kişilərə münasibətdə tanınır.
Qambiya
Qvineya
Liviya
Keniya: Poliginiya 2014-cü ildə qəbul edilən qanunla qanuni olmuşdur.
Mali
Mavritaniya
Mərakeş
Nigeriya (yalnız bəzi əyalətlərdə)
San-Tome və Prinsipi
Seneqal
Somali
Cənubi Sudan
Sudan
Esvatini
Toqo
Tanzaniya
Uqanda
Zambiya
Əfqanıstan
Bəhreyn
Banqladeş
Butan
Bruney
İndoneziya (Maluku, Şimali Maluku, Papua və Qərbi Papua vilayətlərindən başqa)
İran
İraq (İraq Kürdüstanı istisna olmaqla)
İordaniya
Küveyt
Livan
Maldiv adaları
Oman
Qətər
Pakistan
Səudiyyə Ərəbistanı
Şri-lanka
Suriya (Suriya Kürdüstanı istisna olmaqla)
Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri
Yəmən
Solomon adaları
Qeyd edilən dövlətlərdə yalnız müsəlmanlara münasibətdə poliqam nikahları tənzimləyən xüsusi qanunvericilik aktları var.
Qanunilik
Qanunilik və ya leqallıq — dövlət orqanlarının, vəzifəli şəxslərin və vətəndaşların hüquq normalarına və ilk növbədə qanunlara ciddi riayət etdikləri dövlətdə siyasi-hüquqi rejim və ya hüququn real fəaliyyət prinsipi.
Politologiyada leqallıq və legitimlik sinonim terminlərindən istifadə olunur: məsələn, hakimiyyətin qanuniliyi və legitimliyi.
Qanunilik prinsipləri hüquq sisteminin formalaşması və fəaliyyət göstərməsinin xarakteri ilə müəyyən edilən ilkin müddəalardır ki, onlar hüquqi göstərişlərin həyata keçirilməsinin əsasını təşkil edir və hüquq münasibətləri subyektlərinin davranışına qoyulan tələblərin əsasıdır.
Qanunun aliliyi (tabeliyində olan hüquqi akt qanuna zidd olmadıqda normativ hüquqi aktlar sisteminin iyerarxik ahəngdarlığını təmin edir)
Qanuniliyin vəhdəti (bütün dövlətdə fəaliyyət göstərməsini nəzərdə tutur);
Qanuniliyin universallığı (onun bütün şəxslərə təsirini nəzərdə tutur);
Qanunçuluğun məqsədəuyğunluğu (dövlətin və cəmiyyətin qanunda, qanunda ifadə olunan məqsədlərinə nail olunmasına kömək edir);
Qanun qarşısında bərabərlik (eyni hüquq və azadlıqların verilməsi və bütün vətəndaşlar üçün vahid tələblərin irəli sürülməsi);
Vətəndaşların əsas hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsi (şəxsin ümumbəşəri müdafiəsi və ümumi humanitar dəyərlərin prioritetliyinin təmin edilməsi zərurəti);
Törədilmiş cinayətə görə cəzanın labüdlüyü (qanuniliyin hüquqi təbiətinin xarakterik xüsusiyyəti);
Qanunçuluq və mədəniyyət əlaqəsi (qanuniyyətin mənəvi mahiyyətini səciyyələndirir; bütün hüquq subyektləri, bütövlükdə ölkə əhalisi tərəfindən hüquqi mədəniyyətin müəyyən səviyyəsinə çatmadan qanunçuluğun lazımi səviyyədə olmasını təmin etmək mümkün deyil).
Qanunçuluğun təminatları obyektiv şərtlər, subyektiv amillər, habelə qanunçuluq rejimini təmin edən xüsusi vasitələrdir.
Qanunçuluğun ümumi təminatları cəmiyyətin həyatında faktiki olaraq inkişaf edən, bu və ya digər dərəcədə qanuni göstərişlərin həyata keçirilməsini təmin edən imkanlardır. Onların arasında hesab olunur:
İqtisadi zəmanətlər — bütün digər zəmanətlər üçün əsas təşkil edirlər. İqtisadiyyatda böhran qanunun aliliyinin zəifləməsinə gətirib çıxarır. İqtisadi azadlıq heç də həmişə qanunun aliliyinin möhkəmlənməsinə kömək etmir. Dövlətin vətəndaşlar qarşısında sosial öhdəliklərini yerinə yetirməməsi (əhalinin həssas təbəqələrinə dəstək yoxdur, maaşların kütləvi şəkildə verilməməsi, pulsuz tibbi xidmət sisteminin iflası) nəticəsində qanuna tabelik səviyyəsi aşağı düşür.
Süleyman Qanuninin yürüşlərinin siyahısı
Süleyman Qanuninin yürüşləri — Osmanlı sultanı Süleymanın 46 illik hakimiyyəti dövründə etdiyi yürüşlərin siyahısı. Qərbdə "Böyük Süleyman" və şərqdə "Qanuni" adlanan I Süleyman 25 yaşında atası I Səlimin ölməsi ilə 1520-ci ildə sultan oldu. Onun dövründə hərbi yürüşlər çox oldu. Vəzirləri və komandirləri ilə 13 böyük yürüş etdi. Yürüşləri 10 il 3 ay müddətində şəxsən özü idarə etdi. İlk səkkiz yürüşünü qərbə etdi. Digər beş yürüşü isə şərqə yönəlmişdi. Qərb yürüşlərində Macarıstan ilə 1521-ci ildə II Mehmedin tuta bilmədiyi Belqradı tutdu və 1526-cı ildə Mohaç döyüşündə II Layoşu öldürdü. Macarıstanın tam fəthi isə 1541-ci ildə tamamlandı. 1529-cu ildə Vyananı mühasirəyə aldı, amma şəhəri ələ keçirə bilmədi.