Paris orta əsrlərdə

Orta əsr Parisi — Qərbi Avropanın ən böyük şəhərlərindən biri idi. Onun tarixi Merovinqlər (V–VIII əsrlər), Karolinqlər (VIII–X əsrlər), Kapetinqlər (X–XIV əsrlər) və Valua kimi dörd kral sülaləsinin hakimiyyət dövrlərini əhatə edir. Hələ qədim zamanlardan bəri şəhər üç şərti hissəyə bölünmüşdü (Site adası, şimal sağ sahili və cənub sol sahili). Bu ərazilərin hər biri öz fərdi inkişaf xüsusiyyətlərinə malik idi. Orta əsr Parisinə şimal tərəfdən Monmartr təpəsi, cənubdan isə daha yastı Sent-Jenevyev (məhz bu ərazidə sonralar məşhur Latın məhəlləsi formalaşmışdır) və Monparnas təpələri birləşirdi. Orta əsr şəhərinin təxmini sərhədləri günümüzdə Parisin ilk 6 dairəsinin (I–VI) və eləcə də VII dairənin bir hissəsinin tutduğu geniş əraziyə uyğun gəlir.

Paris tarixi
FLUCTUAT NEC MERGITUR Bu məqalələr ölkə seriyasındandır
Orta əsrlər
İntibah
XVII əsr
XVIII əsr
Napoleon dövründə
Restavrasiya
Lui-Filipp dövründə
İkinci imperiya
Belle Époque
I Dünya Müharibəsi
Müharibələr arası dövr
II Dünya Müharibəsi
Müharibdən sonrakı dövr
Xronologiya
Memarlıq tarixi
Musiqi
Merlər
Parklar
Paris portalı b m r

Qalliya-Roma Lütesiyasının əsasında salınmış qədim Paris şəhəri Merovinqlər dövründə aktiv şəkildə inkişaf etsə də, Karolinqlərin hakimiyyət illərində öz paytaxt statusunu, eləcə də keçmiş siyasi çəkisini və ticarət canlılığını itirmişdir. Buna baxmayaraq, o, Kapetinqlər dövründə tez bir şəkildə ötürülmüş vaxtın yerini doldurmağı bacarmışdır: həmin zamanlar Avropanın ən nüfuzlu ilahiyyat mərkəzlərindən birisi olmuş Parisdə Qərbi Avropanın ən məşhur və etibarlı universitet binasının əsası qoyulmuşdur. Orta əsr Parisinin abadlıq işləri əsasən XIII əsrdə tamamlanmışdır, genişlənməsi isə XIV əsrin birinci yarısına kimi davam etmişdir. XV əsrin birinci yarısı paytaxt-şəhər üçün əsasən tənəzzül dövrü olmuşdur (Yüzillik müharibənin illəri ərzində şəhər öz əhalisinin təxminən yarısını itirmiş və əhəmiyyətli dərəcədə dağıdılmışdır), ancaq Orta əsrlərin sonuna kimi Paris tamamilə bərpa edilmiş və yenidən genişlənməyə başlamışdı.^[1][2][3]

II əsrdə Lütesiya adlanan qəsəbə iki hissədən ibarət idi. Senanın sahili Yuxarı Lütesiya adlanırdı və burada əsasən romalılar yaşayırdı. Site adasında yerləşən Aşağı Lütesiyada isə balıqçılıq və ticarətlə məşğul olan qall tayfası, yəni parizilər yaşayırdılar. I əsrdə romalıların istehkam kompleksi inşa olunduqdan sonra isə, Aşağı Lütesiyanı tədricən "Civitas Parisiorum", yəni latıncadan tərcümədə "Parizilərin şəhəri" adlandırmağa başladılar. Site adasından əhəmiyyətli hərbi yollar keçdiyindən, Senanın sahillərinə doğru taxta körpülər salınmışdır. Bu, tədricən qəsəbənin çayın sol, yəni daha hündür sahilinə doğru genişlənməsinə imkan yaratdı. Pariziorum III əsrdə artıq tipik Roma şəhərindən birisinə çevrildi və burada həmin dövrün memarlığını əks edən müxtəlif tikililər — saraylar, tanınmış şəhər sakinlərinin zəngin evləri (yerli patrisilərin özəyini qayıqçılar gildiyasının üzvləri təşkil edirdi), məbədlər, termlər, akveduk və teatrlar inşa edilmişdir (o zamanlar qallar Site adasında, romalılar isə çayın sol sahildə məskunlaşmağı üstün tuturdular). Təxminən 275-ci ildə (başqa məlumatlara görə — 280-ci ildə) antik şəhər, xüsusilə də onun sol sahil hissəsi, alemanlar adlandırılan german tayfası tərəfindən dağıdılmışdır. IV əsrdə isə şəhərdə ümumi istifadədə Paris (fr. Paris) adı möhkəmlənmişdir.^[1][4][5][6]

Erkən Orta əsrlərin başlanğıcında Qalliya-Roma şəhərinin izləri onda hələ də aydın şəkildə gözə çarpırdı. Sitenin qərb hissəsində Roma sərdarının sarayı, şərq hissəsində isə Yupiter məbədi yerləşirdi. Adanın perimetri boyunca qülləli körpülər, qala darvazaları və istehkamlar ucalırdı (IV əsrin ortalarında bu divarların tikintisi üçün german tayfaları tərəfindən dağıdılmış roma şəhərinin daşlarından istifadə olunurdu). Sol sahildə, yəni Sent-Jenevyev təpəsində (müasir V dairənin ətrafı və Sen-Mişel bulvarı boyunca uzanan məhəllələr) və onun ətrafında məbədlərin, kiçik və böyük termlərin, eləcə də akveduk, saray, dükan, amfiteatr və Roma tərzində bir zamanlar inşa olunmuş forumun qalıqları görünürdü, Monmartr təpəsinin zirvəsini isə Merkuri məbədi bəzəyirdi (1133-cü ildə VI Lüdovik Monmartrda benedikt abbatlığının əsasını qoymuş, XV əsrin sonunda isə Roma termlərinin qalıqları Klüni abbatlığının tərkibinə daxil edilmişdir). Bununla belə, şəhərin sonrakı planlaşdırmasının formalaşması üçün antik Lütesiyanın çox böyük əhəmiyyəti var idi.^[7][8]

Site adasını ikiyə bölən köhnə Roma yolunun istiqaməti təkcə Sena çayının ətrafında olan ərazini deyil, həmçinin şimal-cənub oxu boyunca uzanan məhəllələrin inkişafını əvvəlcədən müəyyən edirdi (hazırda o sol sahildə yerləşən Sen-Jak, adanı köndələn şəkildə keçən De la Site və sağ sahildə yerləşən Sen-Marten küçələrinin tutduğu sahəyə uyğun gəlir; Sen-Mişel və Sevastopol bulvarlarının formalaşdırdığı uzun xətt isə həmin yolu paralel olaraq kəsir.^{[1][4][5][6][9]})

Paris şəhərində uzun müddət hökm sürən sakitlik və əminəmanlıq, 451-ci ildə qəflətən Qalliya ərazisinə soxulmuş Atilla qoşunları tərəfindən pozulmuşdur, ancaq tezliklə hunlar mübariz roma və onlarla ittifaqda olmuş Vestqot orduları tərəfindən məğlub olmuşdular. Merovinqlər sülaləsindən olan I Xilderikin qoşunları 470-ci ildə Parisin qərb ətraflarını qarət edərək, şəhərin uzun müddətli mühasirəsinə başladılar (476-cı ildə onlar tərəfindən Senanın sağ sahilində Lövör adlı gözətçi qülləsi inşa edilmiş və məhz bu adın əsasında daha sonralar Luvr sözü yaranmışdır). 486-cı ildə Merovinqlər sülaləsinin ilk kralı olmuş I Xlodviq başqa frank başçıları ilə ittifaqa girərək, Qalliyanın Luara çayına qədər olan şimal ərazilərini və həmçinin beşillik mühasirədən sonra Paris şəhərini işğal etməyə müvəffəq olmuşdur; 508-ci ildə isə, Xlodviq Paris şəhərini özünün şəxsi iqamətgahı olduğunu elan etmişdir (başqa məlumatlara görə, Müqəddəs Jenevyeva ilə imzaladığı razılıq sayəsində kral şəhəri sülh yolu ilə ələ keçirməyi bacarmışdır). Xristianlığın qəbulundan sonra (496-cı ildə) Xlodviq Sent-Jenevyev təpəsində Müqəddəs Pyotr və Pavel kilsəsinin əsasını qoyur və 511-ci ildə ölümündən sonra həmin ərazidə, daha doğrusu Parisin himayəçisi Müqəddəs Jenevyevanın yanında basdırılır; ətrafda salınmış abbatlıq bu müqəddəsin şərəfinə adlanmağa başlayır (hal-hazırda onun yerində əhali arasında "Xlodviq qalası" kimi tanınan Klovi qülləsi və IV Henrix liseyi yerləşir). Həmçinin VI əsrin başlanğıcında şəhərin tam mərkəzində Müqəddəs Marselin şərəfinə, Kiçik körpünün (fr. Petit Pont) yanında isə Kasıb Müqəddəs Yulianın xatirəsinə iki kilsə inşa olunmuşdur. 543-cü ildə I Xildebert İspaniyadan səfəri zamanı əldə etdiyi kral qalıqlarını mühafizə etmək üçün Sent-Krua-Sen-Vensan bazilikasının əsasını qoyur; tezliklə onun adı Sen-Jermen-de-Pre abbatlığı (fr) olaraq dəyişdirildi.^[10] Şəhərin ən nüfuzlu monastırlarından biri olan bu qurum müasir VI və VII dairələrin ərazisini əhatə edir, böyük üzümlük sahələrinə, sənətkar emalatxanalarına və böyük yarmarkaya malik idi. Bundan başqa, o dövrlərdə Site adasında Sen-Kristof və Sen-Marsial qadın monastırlarının, Senanın əks sahillərində isə Sen-Loran və Sen-Vensan kişi monastırlarının əsası qoyulmuşdur. VI əsrin ikinci yarısında Parisdə altı kilsə məclisi baş tutmuşdur; bu, Merovinqlər sülaləsinə məxsus olan mülk ərazilərində şəhərin artmış dini rolunu vurğulayırdı. 585-ci ildə baş Site adasında tikintilərin bir hissəsini məhv etmiş böyük yanğından güclü zərər çəkmiş Paris, bununla belə Senanın hər iki sahilində fəal inkişaf etməyə başladı.^{[1][11][4][5][6][9][12]}

Lakin Site şəhər mərkəzi qalmaqda davam edirdi. İstehkamların daxilində kralın və baş keşişin sarayları, şəhər məktəbi və I Xildebertin fərmanı üzrə tikilmiş beşnefli Sent-Etyenn kilsəsi yerləşirdi (müasir Notr-Dam-de-Pari kafedralının ərazisində bir zamanlar yerləşən bu məbəd öz ölçülərinə görə Qalliyanın ən böyük dini abidələrindən biri hesab olunurdu). Yaxınlıqdakı sağ liman təpələrində Sen-Jan-de-la-Burşi, Sen-Jerve və Sen-Jan-de-Qrev kilsələri ucaldılmışdır. VI əsrdə bir zamanlar qüdrətli Frank dövləti, gələcəkdə bir-birindən kəskin şəkildə fərqlənəcək üç ayrı hissəyə — Neystriya (əhalisi əsasən romanlaşdırılmış kelt xalqlarından ibarət olan bu vilayətin paytaxtı Paris şəhəri idi və o, Qalliya dövlətinin şimal-qərb torpaqlarını əhatə edirdi), Avstraziya və Burqundiya adlanan yarımmüstəqil krallıqlara parçalanır. I Xildebertin ölümündən sonra (558-ci il), Paris onun qardaşı I Xlotarın iqamətgahı olaraq seçilir, 561-ci ildə şəhər Xlotarın oğlu I Xaribertin sahibliyinə keçir, 567-ci ildə isə o, krallar Quntramn, I Sigibert, I Xilperik və I Xaribertin birgə idarəsi altına keçir (onların heç biri digər iki kralın razılığı olmadan Parisə daxil ola bilmədi).^[13] 614-cü ildə II Xlotar Parisdə ruhani kilsə məclisini çağırır və bu iclasda kilsənin ictimaiyyət arasında təsirini gücləndirmiş və zadəganlığın bəzi güzəştlərini qanuniləşdirmiş "Paris edikti" adlandırılan xüsusi fərman qəbul edilir. Bundan başqa o, Klişi-la-Qarenn kommunasında özü və oğlu I Daqobert üçün möhtəşəm saray-iqamətgahın əsasını qoyur və bundan sonra Parisin siyasi rolu enməyə başlayır, şəhərin özü isə tənəzzülə uğrayır. Əhali arasında "tənbəllər" ləqəbini almış Merovinq kralları tez-tez bir saraydan başqasına köçürdülər, real hakimiyyət isə tədricən onların mayordomlarının əlinə keçirdi. Pipinidlər sülaləsindən olmuş mayordom Heristallı Pipinin 687-ci ildə kral III Teodorix üzərində dağıdıcı qələbəsi, Avstraziya yarımmüstəqil krallığını daha da gücləndirdi Neystriyanı isə əksinə, olduqca zəiflətdi.^[11][4]

Karl Martellin oğlu mayordom Gödək Pipin (741–768) atasının dövründə kilsə torpaqlarının müsadirəsilə əlaqədar kəskinləşmiş kilsə-kral münasibətlərini nizamlamağa cəhd göstərdi. Benefisi kimi paylanmış bütün kilsə torpaqları kilsənin mülkiyyəi elan olundu və benefisiarilər kilsəyə xərac verməli idi. Bu cür torpaq payları precariya verbo regis (kral əmri ilə verilmiş prekari) adlanırdı. Bu halda benefisiari yenə də kralın xeyrinə hərbi xidtə göstərirdi və kralın icazəsi olmadan kilsə həmin torpağı geri ala bilməzdi.

Lanqobardların təzyiqinə məruz qalan Roma papası frank krallığına böyük ümid bağlayırdı. Ona görə də 751-ci ildə frank əyanlarının Suassondakı yığıncağında Pipin rəsmi sürətdə frankların kralı elan olundu.^[14] Mervinqlərin son nümayəndəsi III Xilderik monastıra salındı. Pipinin idarəetmə dövründə Paris daha çox ikincidərəcəli rol oynamağa başlayır (kral Böyük Karl tərəfindən paytaxtın Aaxenə köçürülməsi ilə əlaqədar,^[15] Parisin əhalisi azalmağa başlayır, şəhər getdikcə tənəzzülə uğrayır, xarici bərkidilmələr isə köhnəlirdi). 845-ci ildən başlayaraq Sena çayının vadisi norman fəthlərinin əsas istiqamətinə çevrilir. 856–857-ci illərdə normanlar Parisin sol sahilini, həmçinin Müqəddəs Jenevyeva abbatlığını, eləcə də digər kilsə və kənd təsərrüfat sahələrini qarət edirlər. 861-ci ildə Sen-Jermen-de-Pre abbatlığı boşaldılmaya məruz qalır, ətraf ərazilərdə yaşayan bütün kənd və şəhər əhalisi isə Site adasındakı qalada cəmləşməyə məcbur qalırlar. 885-ci ilin noyabr ayında Parisin divarlarına norman rəhbəri Ziqfridin komandanlığı altında 700 gəmidən və təxminən 40 min döyüşçüdən ibarət böyük flotiliya yaxınlaşır.^[16] Bir ildən çox davam etmiş ağır mühasirəyə və şəhərdə baş vermiş taun epidemiyasına baxmayaraq, qraf Hüqo Abbatın,^[17] Parisli Edin, eləcə də yepiskop Qozlenin birgə rəhbərliyi altında Paris öz azadlığını müdafiə etməyi bacarmışdır (bu özünümüdafiənin ən qəhrəman epizodlarından birisi, 6 fevral 886-cı ildə Kiçik körpü yaxınlığında baş vermiş döyüş oldu).^[18] III Karlın ümumi zəifliyi və onun normanlarla mübarizədə qərarsızlığı, 887-ci ildə onun tacdan məhrum edilməsinə gətirib çıxartdı; 888-ci ildə şəhər sakinləri arasında böyük rəğbət qazanmış Robertinlər sülaləsindən olan I Ed (en) taxtı ələ keçirməyə müvəffəq olur.^[19] Norman mühasirəsinin aradan qaldırılmasından sonra, Sena üzərindən salınmış (indiki Notr-Dam körpüsünün yerləşdiyi ərazi) və Roma dövrünə aid edilən köhnə daş körpü daha böyük körpü ilə əvəz olunmuşdur (yeni körpü çay axınıın yuxarısında, daha doğrusu köhnə körpüdən 150 metr şimalda inşa olunmuşdur). Sağ sahildə, yəni Böyük körpünün başlanğıcının yanında Böyük Şatle qalası ucaldılır, sol sahildə isə,^[20][21] yəni Kiçik körpünün yaxınlığında Kiçik Şatle qalası inşa edilir (hələ kral II Daz Karlın idarəetmə dövründə yaradılmış və Site adasının girişlərini mühafizə edən bu istehkam qüllələri, daha sonralar dəfələrlə yenidənqurma işlərinə məruz qalmışdılar).^{[1][11][4][6][9][12]}

Parisin sağ sahilində yerləşən məhəllələrdən birisi məşhur Sen-Jerve kilsəsinin şərəfinə adlandırılmışdır (solda)
II Filippin əmri ilə ucaldılmış Nel qülləsi və Sena çayının sol sahilini mühafizə edən qala divarları (sağda)

Fransanın feodal dağınıqlığı, kral taxtı uğrunda iki sülalə nümayəndələri və tərəfdarları – Karolinqlər və Robertinlər arasında uzun müddətli mübarizəyə gətirib çıxardı (sonuncular uzun illər boyunca Paris qraflığını və İl-de-Frans hersoqluğunu idarə edirdilər). Yaranmış bu vəziyyətdən german imperatoru II Kürən Otton öz xeyrinə istifadə etməyə çalışır (onun 60-minlik ordusu 972-ci ilin oktyabr ayında Parisə yaxınlaşır, ancaq hücum etməyə cəsarət etmir). IX əsrin sonundan — X əsrin sonuna kimi hər iki sülalənin nümayəndələri bir-birini növbə ilə taxtda əvəz edirdilər;^[22] buna görə də, 987-ci ildə Fransanın mənəvi və dünyəvi senyorlarının iştirakı ilə keçirilən qurultayda ölkənin gələcək kralı qismində Robertinlər sülaləsindən olan və Kapetinqlər sülaləsinin başlanğıcını qoyan Hüqo Kapet seçilmişdir (bundan sonra və daha üç əsr boyunca Paris bu sülalənin paytaxtı idi).^[23] Sena və Luara çayları boyunca uzanan geniş ərazilər, eləcə də bu ərazidə yerləşən Paris, Orlean, Sanlis və Etamp şəhərləri Hüqonun özəl mülkləri (domenləri) hesab olunurdu, ancaq hətta burada belə kralın hakimiyyəti çox zəif idi. Parislə Orlean şəhərləri arasında yerləşən ticarət yolu inadçıl və tez-tez üsyançılıqla məşğul olan feodal mülklərinin arasından keçirdi. Həmin feodallar kralın süzerenliyini formal şəkildə tanıyırdılar (onlar ticarət yollarında öz qalalarını ucaldır, ətraf kəndlərdə yaşayan sakinlərdən vergitutmaqla məşğul olur, tacirləri qarət edir və bəzən kralın özünü hədələyirdilər). Ümumilikdə tarixə nəzər salsaq, Fransa ərazisinin əsasən tez-tez bir-biri ilə düşmənçilik edən müxtəlif yarımmüstəqil feodal mülklərdən ibarət olduğunu görə bilərik. Kralın hüquqları məhdudlaşdırılmış və ya olduqca nominal səviyyədə idi. Kral hakimiyyəti praktiki olaraq onun şəxsi mülklərinin hüdudları xaricinə yayılmırdı. Feodal parçalanma hər şeydən əvvəl əhalinin etnik ümumiliyinin və özünüidentifikasiyaetmə hislərinin yoxluğu, həmçinin təbii təsərrüfatın hökmranlığı, ümumi bazarın yoxluğu və ölkənin ayrı hissələrindəki iqtisadi əlaqələrinin zəifliyi kimi dərin səbəblərlə izah olunurdu, lakin heç krallar da xüsusi möminlikləri ilə fərqlənmirdilər; məsələn, I Filipp bir dəfə mülkiyyətində olan domenindən keçən italyan tacirlərini qarət etmişdir. Əgər Şimali Fransanın ərazisində yerləşən o dövrün başqa şəhərlərində artıq özünüidarənin cücərtiləri meydana çıxırdısa, kral Parisi kommuna hüquqlarından qəti surətdə imtina edirdi (belə şəhərlər fr. villes de bourgeoisie — yəni "burjua şəhərləri" adlanırdılar). İdarəetmə hüququ burada kral və şəhər sakinləri arasında bölünürdü.^[11][4][12]

Kilsədən öz uzaqlaşdırmasını bağışlatmağı arzu edən Mömin II Robert Sen-Jermen-l'Oserua və normanlar tərəfindən dağıdılmış Sen-Jermen-de-Pre kilsələrini yenidən bərpa edir,^[24] Site adasındakı kral sarayını genişləndirir və saray həyətində Müqəddəs Nikolaya ithaf olunmuş kilsəni inşa etdirir (kilsənin yerləşdiyi sahədə daha sonralar qotik üslublu Sent-Şapel kapella-relikvarisi inşa olunmuşdur). Onun oğlu I Henrix köhnə Müqəddəs Martin kapellasının yerində daha böyük və möhtəşəm Sen-Marten-de-Şan monastırının əsasını qoyur və Roma Papasından faktiki muxtariyyat əldə etmək məqsədilə yeni təsis olunmuş dini quruma xüsusi imtiyazlar verir. Kral I Filipp öz mülkləri daxilinə Qatine, Jizor və Burj qraflıqlarını birləşdirir, VI Kök Lüdovik domenin təhlükəsizliyini əhəmiyyətli dərəcədə möhkəmləndirir, II Filipp Avqust isə domendə yaşayan xırda vassalları özünə tabe edərək onun ərazisini dörd dəfə genişləndirir. Beləliklə, XII əsrin sonuna kimi, Paris daha öncələr qüdrətli feodallara tabe olmuş rəqib şəhərlər sırasında başlıca rol oynamağı və öz hakim vəziyyətini təsbit etməyi bacarır. Ancaq şəhər hələ uzun müddət Norman basqınlarının və feodal istibdadının ağır nəticələrini özündə hiss edirdi. Güclü dağıntıya məruz qalmış sol sahildə, bir çox kilsə və monastırlar xarabalıqlara çevrilmişdilər, 1111-ci ildə isə Mölan qraflığının başçısı Sena çayının üzərindən salınan və sahillərlə adanı birləşdirən hər iki körpünü yandırır.^[25] Paris sakinlərinin əksəriyyəti Sitedə sıxlaşmağa davam edirdi, kral və baş keşişin partiyaları isə şəhərdə hakimiyyəti öz əllərində cəmləşdirmək üçün bir-biri ilə qızğın rəqabər və mübarizə aparırdılar. II Robertin dövründə bərpa edilmiş və adanın qərb hissəsində yerləşən saray hökmdarın iqamətgahı olaraq qalırdı, baş keşişin sarayı isə əlavə tikililər ilə birlikdə adanın sərhədlərini belə aşırdı (Site adasının əhəmiyyətli hissəsi ruhanilərin tabeliyində idi).^[4][26]

Site adasındakı darısqallıq şəhər sakinlərini köhnə istehkamlar xaricində, xüsusilə də Senanın sağ sahilində yerləşməyə məcbur edirdi; XI əsrin sonunda bu ərazidə yalnız üç məhəllə mövcud idi: Sen-Jermen-l'Oserua, Sen-Jerve və Sen-Marten- de-Pre. XII–XIII əsrlərdə məhəllələrin ətrafında Parisin yeni ticarət mərkəzi formalaşır, burada intensiv şəkildə müxtəlif sənətlər, sexlər və gildiyalar inkişaf edir. Qrev sahil küçəsi boyunca çay limanının genişləndirilməsi və Şampo bazarının tikintisi sağ sahilin inkişafı üçün təkanverici amillərdən birisi olmuşdur. Sol sahil daha müntəzəm həyatla yaşayırdı, Sen-Jermen-de-Pre, Sent-Jenevyev və Sen-Marsel abbatlıqlarının ətrafında düzəngahlar və üzümlüklər salınmışdır. Parisin bu hissəsinin sonrakı inkişafı XII əsrdə burada məşhur universitetin təsis edilməsi ilə çox bağlı idi; məhz bu maarifləndirici mərkəz sayəsində, şəhər tezliklə Avropanın ən əhəmiyyətli təhsil mərkəzlərindən birisinə çevrilir. İlahiyyatçı və filosof Hüqo de Sen-Viktor tərəfindən əsası qoyulmuş və onun şərəfinə adlandırılmış monastırda bir vaxtlar fəaliyyət göstərmiş məktəblər və Pyer Abelyar tərəfindən mühazirələrin oxunması üçün istifadə edilən Sent-Jenevyev təhsil mərkəzi Paris Universitetinin sələfləri hesab olunurdular.^[4][11][27] Mənəvi hakimiyyətə tabe olmuş yarımruhani magistr cəmiyyəti kimi, Paris Universiteti Şimali İtalyanın dünyəvi və respublikayönümlü universitetləri ilə tam ziddiyyət təşkil edirdi; əsas təhsil (Studium generale) kimi, Fransanın ən ali məktəbində ilahiyyat və azad incəsənət fənləri tədris olunurdu; tədris proqramına həmçinin kanonik hüquq şəklində keçirilən yurisprudensiya və tibb fənləri də daxil idi.^[28]

Kral II Filipp Avqustun yerli sakinlər tərəfindən mehribancasına "Parisin birinci kralı və Xlodviqdən sonra onun ikinci banisi" adlandırılan hakimiyyət dövrü (1180–1223-cü illər), şəhərin əsl çiçəklənmə dövrünə təsadüf edir və o, sadə ticarət qovşağından mühüm iqtisadi mərkəzə çevrilir. Sena çayının alt axını üzərində nəzarəti əldə edən kral II Filipp 1202–1204-cü illərdə Normandiya torpaqlarını fəth edir və bunun sayəsində kral mülkləri asanlıqla dənizə çıxışı əldə edirlər. Fransanın yeganə paytaxtı elan edilən Paris tez bir zamanda Orta əsrlərin intellektual mərkəzinə və Avropa kontinentinin ən zəngin ticarət şəhərlərindən birinə çevrilir. Kral II Filippin digər Fransa şəhərlərinə himayədarlıq etməsinə baxmayaraq (özünün bu cəsarətli addımını, o, şəhərlərin feodal təsirlərdən azad etmək istəyi ilə izah edirdi), doğma domenində o qısqanclıqla kral hakimiyyətinin birliyini qoruyaraq, kommunaların yaradılmasına müqavimət göstərirdi (şəhərdə onun maraqlarını əvvəlki kimi kral prevosu, şəhərin yüksək təbəqəsindən olan insanların maraqlarını isə ticarət prevosu müdafiə edirdi). Ancaq zəngin şəhər sakinləri də fərqli təsir vasitələrinə malik idilər, məhz onlar 1160-cı ildən müntəzəm şəkildə keçirilən ümumseçki zamanı prevo və dörd eşevenlərdən birini təyin edirdilər. Ümumi götürdükdə, "prevo" (fr. prévôt — rəis) — məhkəmə, inzibati və maliyyə funksiyalarını yerinə yetirən şəhər məmuruna qoyulan ad idi.^[11][4].

Truşet və Hoyau tərəfindən tərtib edilmiş Paris şəhərinin planından olan fraqmentlər

Site adası və Parisin hər iki sahilini birləşdirən çoxsaylı körpülər

Sen-Jermen-l'Oserua kilsəsi və Burbon ailəsinə məxsus qəsr

Paris dağıdıcı daşqınlara tez-tez məruz qalırdı və bu cür daşqınlardan sonra hakimiyyət körpüləri bərpa etməyə və sahil xəttini bərkitməyə məcbur olurdu. 1196-cı ildə böyük daşqın Sena çayının üzərində salınmış hər iki körpünü məhv edir, kralın özü isə Site adasındakı sarayı tərk etməyə və Sent-Jenevyev təpəsində müvəqqəti məskunlaşmağa məcbur olur.^[29] 1206-cı ilin dekabrında baş vermiş yeni daşqın isə Parisi tamamilə suya gərg edir; bu zaman yerli sakinlər bir müddət qayıqlarla hərəkət edirdilər. Bir çox evlər bu hədisə nəticəsində dağılmış, salamat qalan tikililər isə su təzyiqinin altında kənara doğru əyilmişdilər (həmçinin ada ilə sahilləri birləşdirən Kiçik körpünün divarlarında da çoxlu sayda çatlar yaranmışdır). Paris sakinləri dəhşətli təbii hadisənin bir daha təkrarlanmaması üçün hətta qibtə etdikləri səma himayədarının – yəni Müqəddəs Jenevyevanın qalıqlarını əsas meydanına çıxararaq, şəhər küçələri boyunca izdihamlı nümayiş təşkil edirlər (Site adası boyunca davam edən mərasim sona çatdıqdan sonra, Kiçik körpünün üç qövsü gürultulu səslə dağılaraq Sena çayına tökülür). 1219-cu ildə baş vermiş daha bir daşqın Kiçik körpünü yenidən yararsız hala salır və yerli sakinlər bir sahildən digərinə keçmək üçün qayıqlardan istifadə etməli olurlar.^[30]

İnşaat ehtirasına tutulmuş II Filipp paytaxtın əvvəllər çox bərbad vəziyyətdə olmuş bütün əsas küçə və meydanlarının çaylaq daşı ilə döşənməsini əmr edir, onun idarəetmə dövründə Luvr istehkamları, yeni qala divarları və Şampo adı ilə tanınan böyük ərzaq bazarı inşa edilmişdir. Tacın və şəhərin birgə maliyyə vasitələri sayəsində ucaldılmış qala divarları Parisin yeni sərhədlərini müəyyən edir və səlib yürüyüşünə yollanmış kralın şəhər sakinlərinə duyduğu mənəvi dəstəyi və müdafiə hissini simvollaşdırırdı.^[31] 1190–1200-cü illər arasında tikilmiş və hündürlüyü 2 metrə bərabər olan qala divarları ancaq sağ sahilin məhəllələrini haşiyələndirirdilər. İki onillik sonra isə qala divarları sol sahil ərazisinə də yayılır, ancaq burada divarların hündürlüyü artıq 8–9 metrəyə qədər yüksəldilir. Hər iki bu yarımdairə Ruan, Drö, Orlean, Sans və başqa böyük şəhərlərə tərəf açılan darvazalara malik idi. XIII əsrin sonlarına kimi, Paris Fransa krallığının ən qorunmuş şəhərinə çevrilir və, bundan başqa, divar şəhər sakinləri üçün birləşdirici amil kimi xidmət göstərir, onları tədricən ümumi birliyin bir hissəsi kimi hiss etməyə yardımçı olurdu. 1190–1202-ci illər arasında Luvr istehkamlarının divarında diametri 15 metrə, hündürlüyü 31 metrə və divarlarının qalınlığı 4 metrə yaxın olan möhtəşəm donjon inşa edilir (o zamanlar həmin donjonu əlavə olaraq 25 metrlik daha dörd qüllə əhatə edirdi). Beləliklə, Luvr Parisi şəhərini şimal-şərqdən qoruyaraq sağ sahilin ən əhəmiyyətli müdafiə sisteminin elementi oldu (bura tezliklə arsenal, dövlət arxivi və xəzinənin bir hissəsini daşınmışdır).^{[4][3][9][26]}

VIII Lüdovik (1223–1226), IX Lüdovik (1226–1270), III Filipp (1270–1285) və IV Filippin (1285–1314) hakimiyyət illərində Paris inkişaf etməyə və çiçəklənməyə davam edirdi, bu isə təbii ki, əhalinin artmasına və yeni tikinti işlərinin aparılmasına imkan yaradırdı. Krallar özlərinin əsas və sərbəst vaxtlarını paytaxtda keçirir və müdafiə, qanun-qayda və Paris məhkəməsinin bütün incəliklərinə bələd olan prevoların vasitəsilə şəhərə rəhbərlik edirdilər (onun iqamətgahı Böyük Şatle hesab edilirdi). Tampl qəsrində Hesab həyəti və tampliyer ordeninin əsas iqamətgahı yerləşirdi. Şəhərdəki təhlükəsizlik kral və sənət patrullarının birgə səyləri ilə təmin edilirdi. XIII əsrin boyunca memarlar Jan de Şell və Pirr de Montröyün birgə əməyi sayəsində Paris Məryəm Ana kilsəsinin tikinti işləri sürətlə tamamlanır və qotik məbəd getdikcə daha da gəliz və özünəməxsus görünüşə malik qüllə, qalereya və portallarla böyüyürdü.^[32][33] IX Lüdovik isə Paris şəhərinə öz incə detalları ilə fərqlənən gözəl Sent-Şapel kapellasını bağışlayır (relikvari binası 1248-ci ildə təqdis olunmuşdur).^[34][35]

1251-ci ildə "çobanların" birinci səlib yürüşü kimi məşhurlaşmış kəndli üsyanı Fransanın əhəmiyyətli ərazisinə yayılır (üsyançıların əsas hədəfi kral IX Lüdoviki müsəlman əsarətindən azad etmək idi). Böyük xalq kütləsi Fransanın şimal ərazilərindən Parisə doğru yürüyüş edir və yol boyu qabaqlarına çıxan bütün saray və malikanələri, eləcə ruhanilərin zəngin monastırlarını qarət edirdilər. "Çobanlar" maneəsiz şəkildə paytaxta daxil olurlar və burada onları səbirsizliklə gözləyən "Macarıstanlı müəllim" onlara lazımi təlimatları verir. Həyəcanlandırılmış camaat şəhərin keşiş və ruhanilərinə amansız divan tuturlar. Tezliklə "çobanlar" Parisi tərk edərək cənuba doğru hərəkətlərini davam edir və cənub ərazilərdə yerləşən digər şəhərləri də talan edirlər. XIV əsrin başlanğıcında tampliyerlərin mənəvi-cəngavər ordeni Avropanın ən böyük sələmçisi olur. Təriqət Avropada bank və sələm sistemini genişləndirmişdir. Fransa kralı IV Filipin 1307-ci il sentyabrın 22-də verdiyi göstərişə əsasən oktyabrın 13-ü, cümə günü ordenin Fransa ərazisindəki bütün üzvləri həbs olunaraq istintaqa cəlb edilmiş, onların əmlakı isə müsadirə olunmuşdur (onların üzərində məhkəmə prosesi Müqəddəs Jenevyeva abbatlığında keçirilirdi). 18 mart 1314-cü ildə ordenin son böyük magistri Jak de Mole Yəhudi adasında tonqalda yandırılmışdır (hal-hazırda bu ərazi Site adasının qərb hissəsinə daxildir). Yaraşıqlı Filippin Site adasındakı kral sarayı əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirilir, adanın özü isə yeni qala divarları ilə hasarlanır.^[11][26]

Amalriklərin edamı.
XV əsrin fransız salnaməsindən olan illüstrasiya. Arxada Bastiliya qalası (solda) və Monfokon adlı nəhəng daş dar ağacı təsvir edilmişdir

Paris XV əsrdə. Arxa planda Notr-Dam kafedralı görünür (Jan Fuke, "Müqəddəs Ruhun düşməsi", Etyenn Şevalyenin dua kitabı.

1328-ci ildə Yaraşıqlı IV Karlın ölümü ilə Kapetinqlər sülaləsi süquta uğradı və taxta keçmiş Valua sülaləsi ölkənin idarəetmə funksiyasını öz üzərinə götürdü. Sülalənin ilk nümayəndəsi VI Filippin hakimiyyəti dövründə Fransa ilə İngiltərə arasında Yüzillik müharibə baş verdi (1337–1453). Yüzillik müharibənin başlanmasının əsas səbəbləri — ingilis kralının Fransada itirdikləri mülklərini geri almaq istəyi, Flandriyanı və onun şəhərlərini ələ keçirmək uğrunda başlanan rəqabət və IV Filippin oğlanlarının ölümündən sonra İngiltərə kralının Fransa taxtına olan iddiaları idi (İngiltərə kralı IV Filippin uzaq qohumu idi. Filippin oğullarının ölümündən sonra onun kişi nəsli kəsilmişdi. İngiltərə kralı bundan istifadə edərək, varislik yolu ilə Fransa taxt-tacını ələ keçirmək istəyirdi).^[36] Hərbi vergilər ağır yük kimi, əhalinin çiyinlərinə düşmüşdür; həmin dövrdə sexlərin əksəriyyəti, eləcə də müxtəlif sənət və ticarət növləri üzrə ixtisaslaşdırılmış gildiya mərkəzləri bağlanılmış, bu peşələrə nəzarət edən sənətkarlar və kargərlər arasında işsizlik baş vermişdir. Kral IV Filipp papaya qarşı mübarizədə silklərin köməyinə arxalanmaq üçün 1302-ci ildə Baş Ştatları çağırdı.^[37] Müharibə üçün önəmli olan atların alınması, əsgərlərin isə işə götürülməsi üçün külli miqdarda maliyyə vəsaiti tələb olunurdu və kral bu vəsaiti Paris sakinlərindən çox böyük əziyyət bahasına əldə etməyə müvəffəq olur. 1348-ci ilin yay aylarında Paris və onun ətrafları insanlar arasında "qara ölüm" kimi adlandırılan dəhşətli taun epidemiyasından güclü zərər çəkir.^{[~ 1]} Avropalı xristianlar bu xəstəliyə görə Yəhudiləri günahkar bildilər və bu tarixə ən pis antisemitizm (İudaizm dininə, yəhudi mədəniyyətinə və ya millətinə qarşı düşmənçilik) hərəkatlarından biri kimi düşdü. Hərbi məğlubiyyət və milli məzənnənin qiymətsizləşdirilməsi kimi ağırlıqlar nəticəsində feodalların nüfuzu camaatın gözündə sıfıra bərabər olmuş və xüsusilə hökumət başçıları və cəngavərlərə qarşı Paris sakinləri arasında qatı qəzəb hissi oyanmışdır. Baş Ştatların 1356-cı ildə dofin Karl tərəfindən buraxmasına cavab olaraq,^[38] şəhərdə tacir prevosu Etyen Marselin başçılığı altında üsyan baş verir (Karl atasının olmaması zamanı Fransada hökumət naibliyini icra edirdi. Onun atası Mülayim II İohann və kiçik qardaşı Filipp Puatye döyüşündə məğlub olduqdan sonra ingilislərə əsir düşmüşdülər). 1357-ci ilin fevralında çağırılmış yeni Baş Ştatlar zəngin paris tacirlərinin və qalxmış kütlələrin dəstəyinə söykənərək, dofin hakimiyyətini əhəmiyyətli dərəcədə məhdudlaşdırmış geniş islahatlar proqramını hazırlayırlar ("Böyük mart qətnaməsi"). Elə həmin ildə də su tacirlərin sex iqamətgahı kimi daha əvvəllər xidmət göstərmiş "Bıçaq evinə" (hal-hazırda bu yerdə Otel-de-Vil binası yerləşir) şəhər dəftərxanası köçürülür.^[11][4]

Müharibədə fransızların uğursuzluqlarını müşahidə edən Etyen Marsel, sağ sahildəki şəhər rüblərinin təhlükəsizləşdirilməsini sağlamaq məqsədilə Paris istehkamını uzatmağa qərar verir. Kral V Karlın şərəfinə adlandırılmış bu divar romalıların dövründən qalmış istehkamlardan və II Filipp Avqust tərəfindən ucaldılmış qala kompleksindən sonra sayca üçüncü idi. Tikintisi müharibələrarası dövrə təsadüf edən qalanın divarları bir əsr boyunca sərasər olaraq möhkəmləndirilirdi. Ümumi uzunluğu 5 kilometrə bərabər olan güclü fortifikasiya tikililəri iki geniş və dərin xəndəyə malik idi və Parisin ətrafında yerləşən şəhər divarını tam olaraq bağlayırdı. O, həmçinin öz tərkibinə Luvr qalasını daxil edirdi; tikintisi 1383-cü ildə tamamlanmış Bastiliya qülləsi isə, müdafiə sisteminin şərqdə yerləşən ən əsas obyekti hesab edilirdi. Bundan başqa, qala divarlarını Sent-Onore, Monmartr, Sen-Deni, Sen-Marten, Tampl, və Sent-Antuan bastid-bərkitmələri və fortifikasiya qüllələri gücləndirirdi (sonuncu bastidin yerində daha sonralar Bastiliya kompleksi formalaşmışdır). Eyni zamanda V Karlın şərəfinə adlandırılmış divarların tikintisi ilə bərabər, sol sahildə II Filippin divarları bərpa edilmiş və bəzi yerlərlə təkrarən bərkidilmişdir.^[4]

Mənəvi və dünyəvi feodallar şəhər sakinlərinin diktatına tabe olmağı arzu etmirdilər. Onların dəstəyini hiss edən dofin, Baş Ştatlar tərəfindən onun boynuna qoyulmuş məsləhətçilərin hamısını tutduqları vəzifələrdən kənarlaşdırır. Buna cavab olaraq (həmçinin prevo Perrenonun silahdaşı olmuş Markın qətlinə görə), 1358-ci ilin fevralında Marselin başçılığı ilə böyük insan kütləsi kral sarayında zorla daxil olur və Karlın gözü qarşısında onun yaxın ətrafından olan insanları – Şampan vilayətinin marşalı Jan de Konflanı və Normandiyalı marşal Klemonlu Roberi öldürürlər. Marsel ətrafa səpələnmiş meyitlərdən qorxu hissi keçirən kralın başına göy-qırmızı (bu rənglər Parisin rəmzləri sayılırdı) şaperon geyindirir və ona təhlükəsizliyi və öz himayədarlığını vəd edir. Martda dofin Parisdən qaçmağı bacarır, bundan sonra o, paytaxtı ərzaq blokadasına götürməyi əmr edir və buna paralel olaraq şəhərin mühasirəsinə hazırlanmağa başlayır. Marsel isə, öz növbəsində başqa şəhərlərdən dəstək axtarır və aktiv şəkildə muzdlu qoşunları yığmağa başlayırdı. 1358-ci ilin mayında Fransanın şimal-şərqində "Jaklar" və yaxud "Jakeriya" adlanan üsyan baş verdi (əvvəlcə o Parisdən şimalda yerləşən Bovezi ərazisini tuturdu, lakin tezliklə qəzəblənmiş kənd əhli İl-de-Frans, Pikardiya və Şampan-Ardenn ərazilərinə qədər yayılmağa müvəffəq olurlar). Üsyana Gilyom Kal başçılıq edirdi.^[39] Üsyan başlıca olaraq feodallara qarşı yönəlmişdi. Həlledici döyüş ərəfəsində zadəganlar "jaklarla" baraşıq bağlayıb, onların başçısını danışığa dəvət etdilər. Sadəlövh Kal zadəganların düşərgəsinə gəldi və tutulub qandallandı.^[40] Beləliklə də, başsız qalmış və hərbi işi bilməyən "jaklar" darmadağın edildilər.^[11][4]

Fransız tacına qarşı əvvəllər də çoxsaylı intriqalar salmış və ona müəyyən şanslara malik olmuş Navarra kralı II Karl, üsyançılara divan tutduqdan sonra qəflətən Parsidə peyda oldu və öz keçmiş müttəfiqi Marseli aldadaraq, onun arxasınca dofinlə danışıqlar aparmağa başladı.^[41] Həmin vaxt isə ingilis muzdurları içərisindən olan II Karlın əsgərləri paytaxtın ətraflarında soyğunçuluqla və gizli şəkildə qarət etdikləri əşyaların ticarəti ilə məşğul olurdular. Əsgərlərin bu cür hiyləgərliyi yerli əhalinin kəskin narazılığına səbəb olmuşdur. Bundan başqa, ərzağın çatışmazlığından və üsyan başçılarının vətəndaş mübarizələrindən yorulmuş şəhər yoxsulluğu, əsasən zəngin Paris sakinlərinin maraqlarını müdafiə edən Marselə də soyuq münasibət bəsləyirlər (üsyançı prevonun bir çox keçmiş tərəfdarları Marselin ingilislərlə olan ittifaqını bağışlamır və buna görə də əsasən domeni dəstəkləyən eşeven Jan Mayarın bayrağı altına keçirlər). 31 iyul 1358-ci ildə Mayyarı dəstəkləyən bir qrup adam Marseli qətlə yetirir (deyilənlərə görə, Marsel Sent-Antuan bastidasındakı gözətçi postlarını dövrəvuru etdiyi vaxt öldürülmüşdür.^[42] Başqa versiyaya görə isə, o, həmin gecə qapıları ingilislərə açmağı planlaşdırırdı) və avqustun ayının 2-də dofin nəhayət Parisə buraxılır. O üsyanı amansızcasına yatırdır və bundan sonra II Karl şəhəri tərk etməyə məcbur olur.^[43] Dofin paytaxtda Baş Ştatları yığdı, hansılarda ki, paris sakinləri II İoannın təklif etdiyi sülh müqaviləsini rədd etdilər və ingilislərlə müharibənin davam edilməsi üçün tələb olunan maliyyə vəsaitin ayrılmasına razılaşdılar. 1364-cü ildə Fransanın kralı seçildikdən sonra (atasının ingilis əsarətində ölümündən sonra), V Karl yenə də xalqın gözündə hakimiyyətin nüfuzunu bərpa etmiş bir sıra islahatların keçirilməsinə razılıq verir. Baş Ştatlar faktiki olaraq Notabl yığıncaqları ilə əvəz edilmişdir; kral buraya böyük feodalları, ən yüksək ruhani şəxsləri, həmçinin şəhərin və Paris Universitetinin ən yüksək təbəqədən olan nümayəndələrini dəvət edirdi.^[11][4]

1380-ci ildə Reyms şəhərində baş tutmuş möhtəşəm tacqoyma mərasimindən sonra triumfal şəkildə Parisə daxil olan VI Karlın hakimiyyəti çox sürmür; onun zəif və psixoloji baxımdan qeyri-stabil olduğunu görən iki feodal partiya – "burqinyonlar" (bu partiyanın başında, Valua sülaləsinin kiçik xətti olmuş Burqund hersoqları dururdu) və "armanyaklar" (bu feodallara isə Orlean hersoqları, eləcə də onların qohumları hesab edilən Armanyak qrafları başçılıq edirdi) arasında olduqca sərt mübarizə başlanıldı. 1381-ci ilin dekabrında coşdurulmuş tələbə, sənətkar və rahib əhli kral prevosu sayılan Yuq Obriyə qarşı üsyan edirlər. 1382-ci ilin martında, vergi zülmünün gücləndirilməsinə cavab olaraq, Parisin bütün xırda ustaları və kargərləri yenidən üsyan keçirirlər (bu hərəkət "mayoten üsyanları" və ya "çəkicvuranların üsyanı" adlandırılmışdır, çünki üsyankarların əksəriyyəti döyüş gürzləri ilə silahlanmışdılar). "Mayotenlər" ratuşanı və arsenalı ələ keçirir, vergitutanlara və kral məmurlarının yığıcılarına hücum edir, məhbusları həbsxanalardan azad edir, həmçinin zəngin insanların evlərini və keşişlərin abbatlıqlarını qarət edirdilər. 1383-cü ilin yanvarında kral ordusu qiyamçılara amansız divan tutdu, VI Karl isə ticarətçi prevosu və eşevenlərə malik olmaq hüquqları da daxil olmaqla Parisi bütün bələdiyyə azadlıqlarından məhrum etdi (1 mart 1383-cü ildə o, şəhərə rəsmi şəkildə yeni əfvnamə təqdim etdi, ancaq həmin bağışlamanı əldə etmək üçün yerli əhali 100 min livr ödəməyi məcbur oldular).^[11][4]

Dofin Karlın 2 avqust 1358-ci ildə Parisə təntənəli girişi. XV əsrin illüstrasiyası (solda)
Janna d'Ark Paris şəhərinin divarları qarşısında. Antuan Düfurun Les vies des femmes célèbres adlı salnaməsindən olan miniatüra (1505-ci il)

1413-cü ilin başlanğıcında kralın birbaşa əmri ilə Parisdə yenidən Baş Ştatlar çağırılır; burada sadə vətəndaşlar arasında toplanmış və kral məmurlarının çoxsaylı sui-istifadələri barəsində bəhs edən yazılı şikayət ərizələri səsləndirilmişdir. Paris şəhər sakinləri Ştatların təqdim etdiyi təklif və tələbləri tam şəkildə dəstəkləyirlər, lakin onlar bu qərarları həyata keçirməyə gücsüz idilər. Vergilərin ağırlığından və Baş Ştatların zəifliyindən yorulmuş Parisin xırda tacirləri və sənətkarları qəssab Simon Kaboşun başçılığı altında yeni üsyanın təməlini qoyurlar (tarixdə bu hərəkat "kaboşyenlər üsyanı" kimi məşhurlaşmışdır). Onların əsas tələbi feodal müharibəsinə son qoyulması, vergilərin azaldılması və onların yığılmasının nizamlanması idi. Hökumət kaboşyen ordonansını qəbul etməyə məcbur oldu. Bu ordonans dövlət vəzifələrinin seçkili olmasını nəzərdə tuturdu. Kaboş tərəfdarları həmçinin xalqın rifah və xoşbəxt yaşamalarına əngəl törətmiş və üsyankarlar tərəfindən günahkar bilinmiş bir sıra şəxsləri edam etmək qərarına gəlirlər (edam olunanlar içərisində həmçinin kral prevosu Pyer Dezessar da var idi);^[44] onlar həmçinin Paris sakinlərini yaratdıqları emblemi, yəni bəyaz şaperonu daşımağa məcbur edirlər, lakin hakimiyyətə can atan Burqund hersoqunun üsyana müdaxilə etməsi vəziyyəti mürəkkəbləşdirdi. Üsyanın II mərhələsi başladı. İndi şəhərlilərin aşağı təbəqəsi alilərə qarşı mübarizə aparırdı. Burqundiya hersoqu isə ingilislərlə sazişə girdi. Şəhər aliləri ingilisləri şəhərdən qovmaq və üsyanı yatırmaq üçün armanyaklarla ittifaqa girdi.^[45] 1413-cü ilin sentyabrında onlar şəhərə girdi. Üsyan qəddarcasına yatırıldı (Qorxmaz Jan 22 avqust tarixində Parisdən qaçır, onsuzda kağızda qalmış Kaboşyen ordonansı isə tezliklə ləğv edilmişdir).^[11][4][46] Azenkur döyüşündə (1415) fransızların məğlubiyyətindən sonra, ingilislər tədricən bütün Şimali Fransa üzərində öz nəzarətini qurmağı bacarırlar. İngilislər hətta paytaxtı belə işğal edə bilirlər və onlarla açıq ittifaqa daxil olmuş burqinyonlar Parisin sahibinə çevrilirlər. 28 may 1418-ci ilin gecə radələrində sui-qəsdçilər Sen-Jermen-de-Pre qapılarını qraf de Lill-Adamın qarşısında açırlar; hiyləgər qraf gələcək kral VII Karlın tərəfdarlarının qətliyamını təşkil edir. Armanyaklar tərəfindən 10 sentyabr 1419-cu ildə Qorxmaz Janın öldürülməsi, Paris sakinlərini onun varisi hesab edilən Xeyirxah III Filippi dəstəkləməyə meylləndirdi. O, Truada imzalanmış müqavilənin xülasələrini fəal dəstəkləyirdi (bu müqaviləyə əsasən, ingilis kralı V Henrix fransız tacına varis olurdu). 1420-ci ilin 1 dekabr ayından etibarən, Paris şəhəri düz 16 il müddətinə əvvəlcə V Henrixin qoşunları, onun ardınca isə hersoq Bedfordun (ru) əsgərləri tərəfindən işğal edilmişdir; sonuncu işğalçı 1422-ci ildə Fransanın regenti (yəni naibi) seçilmişdir. Bastiliyada, Luvrda və Vensen qəsrində mənzillərə yerləşdirilmiş ingilis qarnizonuna şəhərin ən zəngin zadəganları və hətta Paris Universiteti tabe olunmuşdur. Bundan bir müddət öncə Reymsdə baş rahib tərəfindən taclanmış VII Karlın və Janna d'Arkın birgə qoşunları 1429-cu ilin sentyabrında Parisin uğursuz mühasirəsini təşəbbüs edirlər. Uğursuz mühasirəni görən Karl, şəhərə hücum etmək planına tərəddüdlə yanaşmağa başladı. O, ingilisləri öz ölkəsindən müharibə ilə deyil, danışıqlarla çıxarmaq istəyirdi. Paytaxta hücum qərarı yalnız sentyabrda qəbul edildi, amma hücum çox tez bir zamanda dayandırıldı. Kral ordunun Luara çəkilməsi barədə fərman verdi, sentyabrın 21-də isə ordunu buraxdı. 1430-cu ilin yazında hərbi əməliyyatlar yenidən bərpa edildi, amma Parisi xilas etmək istəyən Janna daim saray əyanlarının maneələri, əngəlləri ilə rastlaşırdı. Mayda o, burqundlar tərəfindən mühasirəyə alınmış Kompyenə köməyə getdi, amma 23 mayda xəyanətkarlıq nəticəsində burqundlulara əsir düşür.^[47] Taxtda oturmasına görə Jannaya minnətdarlıq hissi duymalı olan kral onu xilas etmək üçün heç barmağını da tərpətmədi. Burqundlular Jannanı 10 min qızıl livrəyə ingilislərə satdılar. 1430-cu ilin noyabr-dekabrında Janna Ruana gətirildi. Ruanda qurulmuş kilsə məhkəməsi Janna d'Arkı küfr və cadugərlikdə təqsirləndirmiş və o, tonqalda yandırılmışdır.^[48]

1436-cı ilin aprelində de Lill-Adamın və Hesab palatasının müşaviri Mişel de Layenin dəstəyi ilə Parisdə güclü qiyam baş verir. Artur de Rişmonun qoşunları Sen-Jak darvazalarına hücum edərək, Parisə zorla daxil olurlar. Bastiliyada səngərlənmiş fransızlar dönükləri və ingilis əsgərlərini camaatın da dəstəyi ilə tezliklə şəhərdən qovdular, amma 1418-ci il hadisələrini Paris sakinlərinə bağışlamayan VII Karl hələ uzun müddət Turen vilayətində qalmaqda davam edirdi və yalnız 12 noyabr 1437-ci ildə o, təntənəli şəkildə Parisə daxil olur (məhz buna görə də o, şəhər sakinləri tərəfindən Qalib ləqəbini almışdır).^[11][4]

XI Lüdovik öz növbəsində şıltaq və dəyişkən paytaxta etibar etmirdi (atası kimi, o da əsasən Parisin Turnel sarayında yaşamağa üstünlük verirdi) və 1461-ci ildə baş tutmuş tacqoyma mərasimindən sonra hökuməti Turenə köçürür və "İctimai rifah liqası" kimi tanınan geniş feodal koalisiyasına qarşı müharibə aparırdı (həmin liqanı Paris və Şimali Fransanın bəzi şəhərləri dəstəkləyirdi). Kral məğlubiyyətə düçar olur və 1465-ci ilin oktyabrında liqanın ona təqdim etdiyi bütün ağır şərtlərə güzəştə getməli olur. Ancaq o feodal zadəganlığı ilə mübarizəsini davam etdi və tezliklə Burqund hersoqluğunu öz sərhədlərinə daxil etdi (1477-ci ildə), daha sonra isə Provans ərazisi ona təslim oldu (1481). 1491-ci ildə Bretan hersoqluğunun VIII Karlın mülklərinə daxil edilməsi ilə orta və xırda zadəganlığın və şəhər burjuaziyasının dəstəyi ilə kral hakimiyyəti tərəfindən həyata keçirilən Fransa ərazilərinin siyasi birləşməsi faktiki olaraq tamamlanmışdır, lakin yarım əsrdən çox bir müddət ərzində müharibə, siyasi qətl, müttəfiqlərin müttəsil dəyişmələrindən, həmçinin dəhşətli taun epidemiyasından güclə özünə gəlmiş Paris şəhəri artıq qansızlaşdırılmışdır. Şəhər idarəsinin səlahiyyətləri 1415-ci ildə təsdiqlənmiş fərman ilə müəyyən edilirdi; həmin fərmana əsasən, dəftərxana bütünlüklə Parisə lazım olan təchizata, şəhər xəzinəsinin doldurulmasına və zəngin şəhər sakinlərinin kapitalının cəlb edilməsinə cavab verirdi. Faktiki olaraq o özündə Kiçik (burada ticarətçi prevosunun, kral prokurorunun və 4 eşevenin birgə iclas etdikləri şəhər idarəsinin özəyi idi) və Böyük dəftərxanaları (buraya həminki vəzifəli şəxslərdən başqa, həmçinin vətəndaşlar tərəfindən seçilən 24 məsləhətçi də daxil idi) birləşdirirdi.^[11][4]

Üzərində çoxsaylı binaların tikildiyi məşhur Mübadilə körpüsü (fr. Pont au Change)
Binaların həddindən artıq kip şəkildə yerləşməsi səbəbindən, çayın körpüdən müşahidəsi qeyri-mümkün idi. Həmçinin, körpünün üzərində inşa olunmuş 140 ev, 112 dükan və sənətkarların emalatxanaları, həmçinin dəyirman binası bu ərazini Parisin əhəmiyyətli maliyyə məntəqəsinə çevirirdi. Burada əsasən pul və mal mübadiləsi həyata keçirilirdi.

Parisin həm coğrafi, həm də mənəvi mərkəzi sayılan Notr-Dam de Pari kafedral kilsəsi Site adasının şərqində, vaxtilə qalliya-roma Yupiter məbədinin yerində inşa edilmişdir və hazırda Fransanın qeyri-rəsmi rəmzi hesab olunur.

V əsrin sonunda franklar tərəfindən işğal edilən Paris tədricən ticarətin və müxtəlif sənətlərin əhəmiyyətli kəsişmə nöqtəsi olur, XII əsrdən isə, o, dövlətin siyasi mərkəzinə çevrilir. Tipik erkən feodal şəhəri kimi inkişaf edən Paris, keçmiş Roma dövründən ona miras qalmış bir çox tikililərdən intensiv şəkildə yaxa qurtarırdı. O Site hüdudlarını aşmağa müvəffəq oldu və qədim Roma yolu üzrə uzanan antik şimal-cənub oxu sayəsində şimaldan Monmartr, cənubdan isə Sent-Jenevyev təpələrinə tərəf genişlənməyə başladı, lakin Parisin əsil beşiyi hesab edilən Site adası (fransız dilindən tərcümədə, "Site" (fr. Cité "Şəhər" mənasını verir) hələ uzun illər onun inzibati və mənəvi mərkəzi olaraq qalırdı. Burada kral qəsri (indiki Konsyerjeri), əsas kilsə və baş keşişin iqamətgahı yerləşirdi. Yaxınlıqda yerləşən daha iki kiçik adacıq isə uzun müddət praktiki olaraq mənimsənilməmiş qalırdı və kiçik balıqçı icmasına sığınacaq yeri verirdi (onların inkişafı yalnız XVII əsrin başlanğıcında başlanıldı, hal-hazırda bu vahid Sen-Lui adasının ərazisi hesab olunur).^[1]

Parisin sol sahili ənənəvi olaraq Sent-Jenevyev, Sen-Jermen-de-Pre və Sen-Viktor abbatlıqlarına əsaslanan katolik ruhanilərin istinadgahı sayılırdı. Məhz bu ərazidə XII əsrin sonlarında məşhur Latın məhəlləsinin başlanğıcını qoymuş Paris Universitetinin əsası qoyulur (məhəllənin məhz bu cür adlandırılmasının əsas səbəbi, Orta əsr elmində, təhsil və ilahiyyat sahələrində latın dilinin hökmranlıq etməsi ilə bağlı idi).^[49] Sorbonnaya daxil olan orta əsr binaları günümüzə qədər qorunub saxlanılmamışdır, onlar XVII əsrdə tamamilə yenidən tikilmişdilər.^[50][51] XII əsrdə Parisin sağ sahilində, daha doğrusu çay sahilindən Monmartr təpəsinin ətəklərinə qədər Parisin yeni ticarət-sənət mərkəzi formalaşmışdır; burada çay limanı, Şampo adı ilə tanınan böyük örtülü bazar və çoxsaylı sənət emalatxanaları yerləşirdi.^[1]

Avropanın bütün feodal şəhərləri kimi, Paris də kifayət qədər qeyri-mütəşəkkil formada inkişaf edirdi. Tələb olunan zaman şəhər sakinlərini və ən yaxın şəhər kənarlarını üsyançı feodalların və əcnəbi işğalçıların basqınlarından effektiv şəkildə mühafizə etmək üçün istehkam qurğuları inşa olunurdu. Müdafiə obyektlərinin tikintisi əsasən XII əsrin sonunda başlanılmış və 20 ildən çox müddət ərzində davam etmişdir. Qala divarlarının tikintisinə şəhər sakinlərindən və kəndlilərdən ibarət böyük insan kütləsi cəlb edilmişdir. XIII əsrin başlanğıcında Sena çayının bilavasitə yaxınlığında və onun hər iki sahilində iki yarımhalqa formalı daş bastionlar ucaldılmışdır (onların ümumi ölçüsü təxminən 5,3 kilometr idi). Dişli divarların qalınlığı fundamentlə birlikdə təxminən 3 metrəyə çatırdı, divarın yuxarısından gözətçi yolu keçirdi, hər 70–100 addımdan bir isə ümumi sayı 67-ə bərabər olan yumuru təhkimçilik qüllələri ucalırdı (onlar Parisi başqa şəhərlərlə bağlayan ən əhəmiyyətli yolların üzərində, yəni Sena çayının sağ sahilində yerləşən altı, sol sahilində isə beş şəhər qapısını cinahlarla flakasiya edirdilər). Sağ sahildəki divarların arxasında Sen-Marten-de-Şan, sol sahildəki divarların arxasında isə Sen-Marsel və Sen-Jermen-de-Pre yaşayış məntəqələri qalmışdır, bununla belə, müqəddəs Jenevyeva abbatlığı, eləcə də şəhərətrafı sahələr, bostanlar və üzümlüklər şəhər ərazinin daxilinə düşmüşdülər (həmin bu əkin torpaqlarının əksəriyyəti tezliklə şəhərdə aparılan intensiv və xaotik inşaat nəticəsində yox olmuşdur). XIV əsrin ortalarında şəhərin ticarət-sənət rayonlarının yerləşdiyi sağ sahildə evlərin ildırım sürəti ilə çoxalması səbəbindən divar yarımhalqalarının genişləndirilməsinə ehtiyac duyulur və bunun nəticəsində Parisin daxilinə bir sıra şəhər kənarları əlavə olunur (Senanın əks tərəfində isə hakimiyyət üzvləri ancaq köhnə divarların müasirləşdirməsi ilə kifayətlənirlər).^[1][3][26]

Yeni divar Sena çayının sahilində, hazırda Sen-Marten kanalının başlanğıcını götürdüyü (IV və XII Paris dairələrinin sərhəddi) yerdən başlayır , Sen-Deni yolu ilə (hazırda sonradan inşa edilmiş Sen-Deni darvazası yerləşir) qövsvari şəkildə davam edir, sonra isə yenidən Sena çayına doğru dönürdü. Bu bərkitmə sisteminin sonlarında iki nəhəng qəsr yerləşirdi (Bastiliya və Luvr). Luvr qəsrinin əks tərəfində yerləşən sahildə, daha doğrusu qraf de Nelə məxsus keçmiş iqamətgahın yanında məşhur Nel qülləsi inşa olunmuşdur (Mazarini kollecinin tikintisi üçün həmin qüllə XVII əsrdə dağıdılmışdır, hal-hazırda burada Fransa İnstitutunun binası yerləşir).^[52] Bir müddət sonra Parisdə başlanılan yeni tikinti bumu nəticəsində yarımhalqavari bərkidilmələr XVII əsrin başlanğıcında yenidən genişlənməyə məruz qalmış, ən böyük əhatənin qövsü boyunca davam etmiş və Sena çayının aşağı axarı boyunca uzadılmışdır. Köhnə divarlar və qalalar demək olar ki günümüzə qədər qorunub saxlanılmayıb, onların mövcudluğunu yalnız müasir şəhər tikmələri, həyətləri və zirzəmilərində insanlar tərəfindən unudulmuş fraqmentlər xatırladır (məsələn, Jarden-Sen-Pol sağ liman küçəsində və ya Kyujas sol sahil küçəsində yerləşən divar qalıqları, eləcə də orta əsr bərkidilmələrinin yerində çəkilmiş böyük bulvarların istiqamətləri).^[1][3]

Şəhər divarlarının daxilində əyri və dar küçələrin formalaşdırdığı saysız-hesabsız labirintlər və sıx tikilmiş məhəllələr yerləşirdi; heç bir səkiyə malik olmayan və dördtin daşlarla uzun müddət döşənilməyən küçələr yağış suları üçün nəzərdə tutulmuş üfunətli xəndəklərə malik idilər. Daş (əsasən karkas üslublu) və taxta (sıx yanğınlara görə, şəhər sakinləri zamanla bu materialın istifadəsindən imtina edirlər) evlərin dəryası üzərində nəhəng məbədlər ucalırdı. Hətta Sena çayı üzərindən salınmış körpülərin hər iki tərəfində tacirlərin və sənətkarların yaşayış yerləri, dükanlar və emalatxanalar tikilmişdir. Bu binalar bir-birinə bitişik şəkildə körpülərin üzərində yerləşirdilər. Şəhər divarlarının arxasında dərhal kəndlilərin yaşayış məntəqələri başlayırdı (bu ərazilər fobur adı ilə tanınırdı).^[53] Orta əsr tikililərindən müasir Parisdə çox az sayda bina mühafizə olunmuşdur — Latın məhəlləsindəki dar küçələrinin toru, sağ sahilin sıxlığı və o dövrə aid edilən müxtəlif quruluşlar (Konsyerjeri ilə birlikdə Ədalətin Sarayının kompleksi və Sent-Şapel relikvari-kapellası, Notr-Dam kafedralı, Sen-Jermen-de-Pre abbatlığının kilsəsi, Vensen qəsri, Sen-Jak qülləsi, Sen-Jermen-l'Oserua kilsəsi). Paris əhalisinin artmasını mümkün formalarının biri ilə nəzarət etmək və yönəltmək üçün kral və şəhər məmurları tərəfindən istifadə edilən ilk cəhdlər XV əsrin sonlarına düşür (hakimiyyət şəhər divarlarından kənarda tikmənin böyüməsini (artmasını) məhdudlaşdırmağa çalışır və sənətkarlara şəhərətrafılarda yerləşməyi qadağan edirdi). Həmçinin şəhər sahələrini daha yaxşı kontrol etmək üçün hakimiyyət tərəfindən Parisin birinci xəritələri və baş planları yaradılmışdır.^[1][3]

Sen-Jermen-de-Pre keçmiş abbatlığı Parisin roman üslublu ən böyük kilsəsidir (solda)
1509—1523-cü illər ərzində "Alovlanan", yəni gecikmiş qotika üslubunda inşa edilmiş Sen-Jak qülləsi bir zamanlar daha qədim Sen-Jak-la-Buşeri kilsəsinin zəng qülləsi kimi fəaliyyət göstərirdi (sağda)

Orta əsr Parisi roman memarlığının (X–XII əsrlər) çox gözəl nümunələrini mühafizə etməyi bacarmışdır, burada franklar tərəfindən Roma memarlığından mənimsənilmiş və yenidən işlənilmiş müxtəlif konstruksiya texnikaları dirçəlirdi. Roma üslubunda tikililər Parisin ətrafındakı təbiətlə uyğunlaşırdı, bu tikililərin yığcam formaları və aydın siluetləri elə bil ki, təbii relyefi təkrarlayır və ümumiləşdirirdi, əsasən tikinti materialı kimi istifadə edilən yerli daş isə torpaq və yaşıllıq ilə ayrılmaz şəkildə ahəngləşirdi. Roma memarlığının ən mühüm fərqləndirici cəhəti bu üslubda yastı taxta örtükləri əvəz edən daş tavanların olmasıdır. Bu memarlıqda tavanları saxlayan möhkəm sütunlarsız keçinmək olmazdı, buna görə də Roma üslubunda (Roma memarlığında) məbədlərin, monastırların, qəsrlərin daxilində iri daşıyıcı konstruksiyaların mövcudluğu nəzərdə tutulur. Roma üslubunda Parisdə tikilmiş binalar üçün dar ölçülü pəncərələri olan ağır, iri divarlar, hündür qüllələr səciyyəvi idi. Parisin o dövrün memarlığının ən gözə çarpan abidələrindən birisi, hələ VI əsrin ortalarında kral I Xildebert tərəfindən Müqəddəs Saraqosalı Vikentiyə məxsus tunikanın (alt köynəyin) saxlanılması üçün əsası qoyulmuş və bir zamanlar Latın məhəlləsinin ən gediş-gəlişli hissəsində yerləşdirilmiş məşhur Sen-Jermen-de-Pre kilsəsini aid etmək olar (kilsənin tikildiyi sahələr keçmişdə çəmənliklərlə örtüldüyündən, bu daha sonralar onun adında öz əksini tapmışdır (fr. pré — "çəmən"). Bu məbəddə xristian vaizi və 576-cı ildə ölümündən sonra katolik icma tərəfindən müqəddəslər siyahısına daxil edilmiş Parisin baş keşişi Jermen, həmçinin Merovinqlər sülaləsinin birinci kralları dəfn edilmişdilər; IX əsrdə öz möhtəşəm görünüşü ilə insanları valeh edən kilsə normanlar tərəfindən yandırılmışdır. XI əsrdə indiyə qədər öz hündürlüyü ilə daha gec tikililər arasında seçilən pompez zəng qülləsi, XII əsrdə isə altar hissəsi ilə kilsənin əsas həcmi inşa edilmişdir (XVII əsrdə məbəd yenidənqurma işlərinə məruz qalmış, lakin zəng qülləsi və altar hissəsi erkən orta əsr memarlığının ciddi xüsusiyyətlərini özündə mühafizə edə bilmişdir).^[1][11]

Roman memarlığı özünün bütün memarlıq formalarının və kompozisiyalarının diqqətlə tədqiq edilməsi ilə bərabər yeni memarlıq üslubunun – daha doğrusu məhz Fransa ərazisində yaranmış qotikanın formalaşmasının müjdəçisi oldu. Paris Avropanın ən böyük şəhərlərindən birisi olduğu üçün, o, labüdən yeni arxitektura düşüncəsinin əsas "inşaat laboratoriyasına" çevrilmişdir. Parisin şərqində yerləşən Vensen şəhərətrafında erkən Orta əsrlər dövründə əsası qoyulmuş və qotika dövründə formalaşmış məşhur Vensen qəsri yerləşir (bir vaxtlar kral iqamətgahı olmuş bu qəsr, zamanla bir sıra yenidənqurma və restavrasiya işlərinə məruz qalmışdır). XI əsrdə əsası qoyulmuş qəsrin tikintisi 1370-ci ildə tamamlanmışdır. Möhkəm divarlarla və xəndəklə mühasirəyə alınmış açıq ərazidə donjon yaşayış qülləsi ucalır. Demək olar ki, planda dördbucaq şəkildə olan 52 metrlik massiv donjon dördkünclü və yumuru kiçik bürclərdən cinahlara doğru atəş açır. Qəsrə giriş ancaq xəndəyin üzərindən atılmış qaldırıcı körpü və doqquz qülləcikli divara təhkim olunan darvazalar vasitəsilə mümkün idi. Möhkəm divarların yuxarısı üzrə döyüş gedişi keçirdi; qəsrin qarovulçularını düşmənlərdən mühafizə etmək məqsədilə, asma gürzlərdən və mazğallardan (maşikullardan) istifadə olunurdu. Burada, yəni Paris şəhərinin mərkəzindən bir qədər kənarda hətta şəxsi kiçik kapellaya malik olmuş qapalı saray dünyası yaradılmışdır. Tarixi muzeyə çevirilmiş bütün müasir qəsr kompleksi özündə XIV əsrin orta əsr memarlığının tipik abidəsini təşkil edir.^[1][12]

Şəhərlərin sürətlə inkişaf etməsi ilə, orta əsrlərdə əsas ictimai binalar olan məbədlərin daha geniş və tutumlu olmasına yaranan tələbat nəticəsində qotik memarlıq meydana çıxmışdır (toplanmış inşaat təcrübəsi və tikinti bacarığı iri ölçülü tağlar, aşırımlar və sütunların ucaldılmasına imkan verirdi). Neştərli tağların inşasına başlanmış, tağlı örtüklər isə xüsusi möhkəm daşdan hazırlanan daş qabırğalardan (nervyur) ibarət karkas əsasında qurulmağa başlamışdır, əvvəl dayaq rolu oynayan xarici divarlar konstruktiv mənasını itirmiş, tağlar isə açıq yarımtağ sistemi (arkbutanlar) və xarici dəstəklər (kontrforslar) üzərində inşa edilmişdir. Bunun nəticəsində kontrforsların arasında olan bütün boş səthin daş çərçivələrə salınmış şüşələr ilə doldurmasına imkan yarandı; məhz bu inşaat texnikası daha sonralar qurğuşun üzləmələrinin daxilinə salınmış müxtəlif rəngli şüşələrin, yəni məşhur orta əsr vitrajlarının əsasını qoymuşdur.^[1]

Site adasının şərq hissəsində ucalan Paris Məryəm Ana kilsəsi (Notr-Dam de Pari fr. Cathédrale Notre-Dame de Paris) qotika memarlığının ən parlaq nümunəsi hesab edilir. Təxminən 550-ci ildə Yupiter tanrısına ithaf olunmuş antik məbədin yerində frank kralı I Xildebertin hökmü üzrə Müqəddəs Etyenin bazilikası tikilmişdir, həmin kilsənin yanaşı olan ərazisində Müqəddəs Vəftizçi İohanın şərəfinə inşa olunmuş baptisteri və Məryəm Ana kilsəsi inşa olunmuşdur (elə həmin ərazidə həmçinin yepiskop Parisli Germanın iqamətgahı yerləşirdi). XII əsrin ortalarında bu tikililərin yenidən qurulmasına və faktiki olaraq bu sahədə yeni, daha tutumlu məbədin ucaldılmasına dair qərar qəbul olunmuşdur. Parisin baş keşişi Moris de Süllinin təşəbbüsü ilə 1163-cü ildə başlanılmış inşaat işləri yalnız 1343-cü ildə tamamlanmışdır (məhz o dövrdə kontrforsların arasında kapellalar, xorun ətrafında isə kapella çələngləri yaradılmışdır). Birdəfəyə təxminən 10 min insanı daxilində yerləşdirməyə qadir olan və o dövrlərin ən möhtəşəm tikililərindən biri sayılan kafedral kilsə (uzunluğu — 130 m, eni — 108 m, qüllələrin hündürlüyü — 69 m, günbəzlərin hündürlüyü — 39 m), Fransada daha sonralar inşa edilmiş bütün Orta əsr məbəd tikililəri üçün xüsusi nümunəyə çevrildi. Notr-Dam de Pari kafedralının ətrafında Bakirə Məryəm monastırı, baş kilsə məktəbləri və keşişlərin evləri yerləşirdi.^[1][12][54]

Sent-Şapel kapella-relikvarisi

Kapellanın interyeri orijinal və rəngarəng vitrajlarla bəzədilmişdir

Kapellanın şimal fasadının ümumi görünüşü

Kilsənin memarlığında qotika üslubunun bütün inkişaf prosesi öz əksini tapmışdır.^[55][56] Üfüqi parçalanmalar və qərb fasadının ağıryüklü alt yarusu roman stilinin əks-sədasıdır, buna paralel olaraq isə geniş arkbutan sistemi, qüllələrin ətəyində yerləşən və güclü şəkildə kiçik parçalara bölünən sivri və iki tərəfi açıq olan qalereyalar, eləcə də yumru qızılgül (rozetta tərzli) pəncərələr — qotika memarlığının ən parlaq formalarını özündə təcəssüm etdirir. Portalların üstündə Əhdi-Ətiqdən olan çarların daş heykəllərindən ibarət qalereya uzanır (fransız inqilabından öncə, həmin taxçalarda kralların heykəlləri dururdu), karnizlərin çoxsaylı çıxıntılarında qarqulya fiqurları yerləşdirilmişdir, barelyefli xor hasarı və şimal portalında quraşdırılmış Tanrı Anasının heykəli – Orta əsr heykəltaraşlıq sənətinin ən gözəl və zəngin nümunələridir (vaxtilə kilsənin heykəlləri rənglənmiş, bəziləri isə hətta qızıl suyuna salınmışdılar). Polixrom vitrajlar arasında, qərb fasadının oxu boyunca uzanan, eləcə də köndələn nefin (transept) şalbanbaşılarında quraşdırılan böyük qızılgüllər öz orijinal görünüşləri ilə fərqlənirlər. XVIII əsrdə rəngli vitrajların əksəriyyəti ağ şüşələmə ilə əvəz edilmişdir, orijinal vitrajların yalnız qızılgüllərdə saxlanılmasına dair yekdil qərar qəbul edilmişdir (onların içərisində XIII əsrə aid edilən ən qədim vitraj, kilsənin şimal tərəfindəki qızılgüldə yerləşir).^[1][9]

Şəhər sakinləri arasında "Konsyerjeri" adlandırılan Ədalət Sarayının nəhəng kompleksi Site adasının bütün qərb hissəsini əhatə edir. Onun Senanın sağ kanalına tərəf açılan şimal fasadı, bir vaxtlar həbsxana və dövlət xəzinəsinin saxlanıldığı sərt kral qəsrinin tarixi haqqında parlaq təsəvvür yaradır. Günümüzə qədər mühafizə olunmuş qüllələrdən üçü XIII əsrə aid edilir, küncdəki daha hündür kvadrat qüllə isə bir əsr sonra inşa olunmuşdur (onun yuxarı hissəsində kral varisinin doğuluşu haqqında bütün Parisə xəbər verən böyük zəng və şəhərin ilk saatları quraşdırılmışdır). Kral V Karlın XIV əsrin başlanğıcında daha geniş Luvr qəsrinə köçdükdən sonra, hökmdarın köhnə iqamətgahında parlament, hesablama palatası və başqa hökumət orqanları saxlanılmışdır. 1417-ci ildə Fransa kansleri konsyerj, yəni kral evinin qapıçısı vəzifəsinə təyin edilmişdir (bu səbəbdən də saray xalq arasında öz hazırkı adını əldə etmişdir). XIX əsrdə bina əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirilmişdir, məhz həmin dövrdə də sarayın Dofin meydanına açılan fasadın tərtibat işlərinə start verilmişdir.^[1][57][26]

Konsyerjeri sarayının cənub-şərq həyətində yerləşən Sent-Şapel, yəni Müqəddəs Kral kapellası kompleksin ən görkəmli tikilisi hesab edilir (kapella fasadının bir hissəsi Site çayının üzərindən salınmış Mübadilə və Sen-Mişel körpülərinin arasındakı Saray bulvarına açılır). Kapella binası 1246–1248-ci illər arasında mömin kral IX Müqəddəs Lüdovikin sifarişi üzrə çoxsaylı müqəddəs qalıqların və hər şeydən əvvəl əhali tərəfindən ehtiram edilən tikanlı çələngin saxlanılması üçün inşa edilmişdir (müqəddəs artefaktlar yerli rahiblər tərəfindən hələ o zamanlar Venesiya sələmçilərindən böyük məbləğə əldə edilmişdir). Memarın adı dəqiq məlum deyil, məhz buna görə də kapellanın tikintisini adətən inşaatçı-usta Pyer de Montröyün ayağına yazılır.^[1][26]

Gərilmiş yüksək həcmə malik Sent-Şapel, bir-birinin qarşısında yerləşən iki böyük zaldan ibarətdir. Aşağı zalda yerləşən iki sütun sırası hündür günbəzləri saxlayan nervyur dəstəsini dəstəkləyirlər. Sözün həqiqi mənasında kral kapellası olan yuxarı zal 10 metrlik aşırıma malikdir və bütün daxili dayaqlardan azaddır (kapellanın daxili tərtibatına nəzər yetirən insanlarda, yeddi metr hündürlüyə qaldırılmış günbəzlərin sanki havada uçduqlarına dair müəmmalı təəssürat formalaşır). Zalı rəngli vitrajlar əhatə edir, onların arasında yerləşən günbəzlərin aşağısında isə bir neçə nervyura şaxələnən incə daş rəflər yerləşdirilmişdir. Girişin üstündəki şalbanbaşlı qızılgül pəncərələri öz mürəkkəb quruluşu və hörmə ornamentləri XV əsrin alovlanan qotikasını simvollaşdırır (elə həmin dövrdə kapellanın üzərində füsünkar zəng qülləsi inşa edilmişdir). Göy rəngə boyanmış sütunlar və kapella qübbələri aşağı zalda stilləşdirilmiş zanbaq gülü, yuxarı zalda isə qəsrin silueti şəklində təkrarlanan və qızıl suyuna salınan yerləşdirmələrlə ornamentasiya edilmişdir (göy fonda qızıl zanbağın təsviri Fransanın kral gerbini simvollaşdırırdı). XIX əsrin ortalarında Sent-Şapel binası bərpa və yenidənqurma işlərinə məruz qalır; tarixçi alim və qotika üslubunun pərəstişkarı olmuş Violle-le-Dükun rəhbərliyi altında aparılan bərpa işlərinin gedişatı zamanı vitrajların və şpilin əhəmiyyətli hissəsi yenidən yaradılmışdır (usta qotika üslubunun bütün özünəməxsusluğunu və spesifikasını mühafizə etməyi bacarmışdır).^[1][9]

Luvr qəsrinin şərq fasadının qarşısında XII əsrdə əsası qoyulmuş qotik üslublu Sen-Jermen-l'Oserua kilsəsi yerləşir (o dövrdən ancaq hündür roman zəng qülləsi mühafizə olunmuşdur). Onun XIII əsrdə inşa olunmuş xor otaqları qotika, XV əsrə aid edilən məbədin əsas massivi alovlanan qotika, yan portallar isə intibah dövrünə aid edilir. Parisin orta əsr tikintilərinin əksəriyyəti kimi, bu məbəd də daha sonralar bərpa edilmişdir. Ancaq onun unikal nervyur günbəzləri, krujevalı qızılgül pəncərələri, qiymətli vitrajlar, eləcə də karnizlərin, boruların və kiçik bürclərin çoxsaylı heykəltaraşlıq tamamlanmaları qorunub saxlanılmışdır. Qonşu Luvr qəsrində yerləşən Sen-Jermen-l'Oserua, kral həyətinin prixod kilsəsi idi, buna görə də bu binada bir çox rəssamlar, heykəltaraşlar, memarlar, həmçinin kral həyətində bir vaxtlar yaşamış alimlər dəfn olunmuşdur.^[1] Bu kilsənin qülləsində quraşdırılmış zəng, Varfolomey gecəsinin başlanğıcı haqda insanları xəbərdar etmişdir.^[58] Varfolomey gecəsi 1572-ci il avqustun 24-nə keçən gecə müqəddəs Varfolomey bayramı günü Fransa kralı və katolik ruhanilər hugenotların kütləvi qırğınına başlamışdılar. 3 gündə Parisdə neçə min nəfər öldürülmüş, sonra bütün Fransada hugenotları qırmağa başlamışdılar. Bu hadisə tarixə qətliam, genosid günləri kimi daxil olub.^[59]

Orta əsrlər dövründə Paris şəhərinin ərazisində formalaşmış digər tikililər içərisinə aşağıdakılarının adlarını qeyd etmək olar: Sen-Jülyen-de-Povr, Sent-Etyenn-dü-Mon, Sen-Severen, Sen-Medar və Müqəddəs Arxangellər kilsələri, Klovis (və ya Xlodviq) qülləsi və Müqəddəs Jenevyeva abbatlığından qalmış və hal-hazırda IV Henrixin liseyinə daxil olan başqa binalar, hazırda fransız katolik akademiyası binasının yerləşdiyi bernardinlər kolleci və eyniadlı malikanə (V dairə), Sen-Jerve, Sen-Merri və Bilett kilsələri, Notr-Dam kafedralının kilsə səkiləri və arxeoliji sərdabələri, Otel-de-Sans (IV dairə), Sen-Marten-de-Şan və Sen-Nikolya-de-Şan kilsələri, Otel-de-Subiz, Otel-de-Klisson, keçmişdə tampliyer ordeninə məxsus Tampl qülləsinin tərkib hissəsi olmuş təhkimçilik qalasının fraqmentləri və Nikolya Flamelin yaşadığı mənzil (III dairənin ətrafları), hazırda Paris Dekart Universitetin tibb fakültəsi tərəfindən istifadə olunan kordelyerlər monastırının yemək otağı (VI dairə), Sen-Lö-Sen-Jill kilsəsi (I dairə), Sen-Pyer-de-Monmartr kilsəsi (XVIII dairə), daha öncələr Burqund hersoqlarının sarayının tərkib hissəsi olmuş Qorxmaz Jan qülləsi (II dairə).^[6][26][60]

II Filipp Avqustun dövrünə aid edilən onlarca istehkam qalıqları və qala divarları, hələ 1889-cu ildə tarixi abidələr kimi təsnif olunmuş və xüsusi siyahıya əlavə edilmişdilər. Hazırda onlar Jur, Jan-Jak Russo, Luvr və Sent-Onore küçələrində (I dairə), Etyen Marsel və Tiketon küçələrində (II dairə), Tampl, Ave Mariya, Şarleman, Fran-Burjua, Jarden-Sen-Pol, və Rozye küçələrində (III və IV dairələr), d'Arras, kardinal Lemuan, Fosse-Sen-Bernar, Klovi, Dekart və Tuen küçələrində (V dairə), Kommers-Sen-Andre və Rohan saraylarının daxili həyətlərində, Konti sahilyanı küçəsində, Dofin, Mazarini, Nel və Geneqo küçələrində, eləcə də Never dalanında (VI dairə) yerləşirlər.^[26] Divarların, qalaların, yeraltı kameraların və 1791-ci ildə dağıdılmış məşhur Bastiliya qalasının təhkimçilik xəndəklərinin fraqmentləri müasir Bastiliya meydanının ətrafında mühafizə olunmuşdur: bu qalıqlar Burdon və IV Henrix bulvarlarında, Sent-Antuan küçəsində, "Bastiliya" metro stansiyasının yaxınlığında, eləcə də Sen-Marten kanalında yerləşən Arsenal limanında yerləşirlər.^[61]

Berriya hersoqunun möhtəşəm saat kitabı
fr. Très Riches Heures du Duc de Berry
Limburq qardaşları tərəfindən illüstrasiya edilmiş əlyazma

İyun ayı. Ot çalını. Yer — Paris, Sitenin yaxınlığında yerləşən Jüif adacığındakı çəmənlik (indiki Yeni Körpünün qum təpəsi). Uzaqda Konserjeri qəsri və Sent-Şapel kapellası görünür

Oktyabr ayı. Payızlıq taxılının səpini. Yer — Luvr qəsrinin qarşısında yerləşən sahə (hazırda bura Malake sahil küçəsinin ərazisidir). Arxada Paris hersoqunun iqamətgahı sayılan Otel-de-Nel (fr. Hôtel de Nesle) malikanəsi görünür

Əgər Qalliya-Roma Parisində 6 mindən 10 minədək insan yaşayırdısa, şəhərdə sakinlərin sayı artıq V–VI əsrlərdə 15 mindən 20 minədək, XII–XIII əsrlərdə 50 mindən 100 minədək, XIV əsrin birinci rübündə 200 mindən artıq, XV əsrin sonunda isə 300 mindən çox idi (əhalinin şəhərə birinci böyük axını XIII əsrin başlanğıcında Filipp Avqust divarının inşasından sonra baş vermişdir). Merovinqlər dövründə Paris əhalisi özündə güclü romanizasiyaya məruz qalmış qal-roman qarışıq sakinlərini təşkil edirdi (onlar tədricən gəlmə frankların içərisindən olan bir çox hərbi zadəgan ailələrini assimilyasiya etməyə müvəffəq olmuşdular). Karolinqlər dövründə yerli şəhər sakinləri və gəlmə elementlər latın dilinin əyalət dialektlərindən formalaşmış müxtəlif roman ləhçələrində danışırdılar (bu ləhçələr arasındakı fərqlər o qədər əhəmiyyətli idi ki, məsələn, Paris sakini Tuluza sakininin dilini adətən anlamırdı). Yüzillik müharibə (1337–1453) və onu müşayiət edən taun epidemiyası, çox soyuq qış ayları, dövri qıtlıqlar və onların arxasını izləmiş aclıq illəri (həmin illər canavar sürüləri hətta paytaxtın şəhərətrafılarında belə rast gəlinirdi) Paris əhalisi arasında böyük itkilərə səbəb olmuşdur. XIV sonundan və XV əsrin ortalarına kimi şəhərin bir çox məhəllələri başlı-başına buraxılmışdır (böhranın pikində sakinlərin sayı 100 min insana qədər azalmışdır), lakin sülh vaxtının gəlməsi ilə Parisin ümumi əhali sayı immiqrasiyanın hesabına bərpa olmuş və sürətlə artmağa başlamışdır. XV əsrin ikinci yarısında ölkənin siyasi və iqtisadi birləşməsi ilə birlikdə, Parisdə ümumi dilin formalaşması uğurla həyata keçirilirdi (o dövrlər vahid fransız ədəbi dili şimali fransız ləhçəsinin əsasında inkişaf edirdi).^{[1][11][4][3][62][63][5][9][26]}

Filipp Avqustun şərəfinə inşa olunmuş qala divarlarının daxilində olan sahə insanlar tərəfindən qeyri-müntəzəm şəkildə məskun olunurdu: məsələn, Sen-Deni, Sen-Marten və Sen-Jak kimi başküçələr boyunca uzanan sahələrdə, eləcə də Böyük və Kiçik körpülərin yaxınlığında tikililərin sıxlığı həddindən artıq böyük idi, ancaq şəhər valına və çay sahilinə yanaşı olan ərazilərdə (buralar adətən tez-tez daşqınlardan əzab çəkirdi) sakinlər daha zəif məskunlaşırdılar, amma tədricən sıxlıq artırdı, çünki Paris ətraf kəndlərin sakinlərini, həmçinin başqa əyalətlərdən və ölkələrdən olan gəlmələri özünə cəlb etməyi bacarırdı. Müxtəlif təbəqələrin nümayəndələri hesab edilən şəhər sakinləri adətən bir-birinə yaxın yaşayırdılar, lakin gəlmə icarədarlar, məsələn, feodal-mülkədarın tabeliyində olan aşağı təbəqəli insanlarla qarışmağı sevmirdilər (paradoksal olsa da icarədarların arasında da təhkimçiliklər rast gəlinirdi). Pulla şəxsi azadlığını əldə etmiş təhkimçiliklərin məskunlaşmaları üçün, XIII əsrin ortalarında Parisin bir çox böyük monastırları ətraf ərazilərində yerləşən şəxsi mülk torpaqlarında ehtiyac duyulan bütün imkanları daha geniş şəkildə yaratmağa başlayırlar. Məsələn, Müqəddəs Jenevyeva abbatlığında bu proses 1248-ci ildə, Sen-Jermen-de-Pre abbatlığında 1250-ci ildə tamamlanmışdır, Paris regionuna adi olan kral domeninin təhkimçilikləri isə 1246–1263-cü illərdə rəsmən azad olmuşdular (bununla bərabər, kilsə ədalətin yerinə yetirilməsi, həmçinin kəndlilər tərəfindən soba və şərab pressinin istifadəsi müqabilində ödəmələri və vergiləri əldə etmək üçün torpaq hüququndan imtina etməyə tələsmirdi). Beləliklə, XIII əsrin sonuna kimi Parisin əhalisi formal olaraq təhkimçilikdən azad olmuşdur, lakin təbii ki, yerli sakinlər arasında hələ xeyli sayda borclu insan yaşayırdı.^[3]

XIII əsrdən başlayaraq bütöv Paris ərazisində yeni ənənənin tətbiqinə başlanılmışdır; təsdiqlənmiş yeni qanuna əsasən, xaç suyuna salınmış bütün Paris sakinlərinin adları, ləqəbləri, eləcə də onların yaşadıqları ünvan adları qeyd-şərtsiz identifikasiya olunmalı idi. Ləqəbin soyadla əvəzlənməsi prosesi bütünlüklə XIV əsrdə tamamlanmışdır (prosesin daha tez icrası üçün soyadların əksəriyyəti gələcək daşıyıcının mənşəyindən, peşəsindən və ya yaşadığı coğrafi ərazidən asılı olaraq tərtib olunurdu, məsələn, Pikar soyadı daşıyıcının əslən pikardiyalı, Buşe soyadı isə, onun ilk sahibinin qəssab olduğuna dəlalət edidi), lakin qadınların çoxu yalnız adı ilə çağırılırdı (ərə gedən qadınların əksəriyyəti öz həyat yoldaşının soyadını götürməyə razılaşmır və bunun əvəzinə öz qızlıq soyadı ilə qalmağı üstün tuturdular). XIV əsrin ikinci yarısında kilsələrin prixodlara ayrılması ilə yanaşı, şəhərin notabllar tərəfindən idarəsi nəzərdə tutulan məhəllələrə bölünməsi də müşayiət olunurdu (hər-hansı bir məhəllə haqda lazımi məlumatı əldə etmək üçün o zamanlar notablın adını qeyd etmək kifayət edirdi). Hər bir məhəllə qeyri-nizami və könüllü qoşun dəstəsinə malik idi və yarımyüzlüyün başçılığı ilə yarım yüzlərə bölünürdü, hansılar ki, öz növbəsində onbaşının başçılığı ilə onluqlara bölünürdü. Ətraf qəsəbələrdən və kəndlərdən, həmçinin paytaxt abbatlıqlarına məxsus kilsə torpaqlarından olan mühacirlər Paris əhalisinin əhəmiyyətli hissəsini təşkil edirdilər. Şəhərdə həmçinin Flandriya, Pikardiya, Şampan-Ardenn və Burqundiya kimi uzaq əyalətlərdən olan sakinlər də məskunlaşmışdır (XV əsrin ikinci yarısında Luara çayının vadisindən olan bir çox gəlmə gələcək həyat üçün əsasən Parisə üz tuturdu) ingilislər (o cümlədən Normandiya gəlmələri), almanlar, italyanlar, yəhudilər və qaraçılar isə Parisə kosmopolitizm (beynəlmiləllik) hissini bəxş edirdilər (xütbələrdən birində Parisin baş keşişi hətta xiromant-qaraçıların yardımından və pul müqabilində əl falına baxdıran yüzlərcə şəhər sakinini kilsədən qovmuşdur). Paytaxtda qismən yurd salmış daha bir qrup gəlmə isə, bundan daha öncə krala və şahzadələrə hərbi xidmətə dəvət olunmuş muzdurlar – araqonlar, navarralılar, basklar, qaskonlar, brabantlılar və almanlar idilər (II Filipp Avqustun "rutyer" və ya "kotteroları", Müdrik V Karlın "böyükağızları", Qalib VII Karlın "dərisoyanları"). Gəlmə əyalət adamları və "kəndçilər" kifayət qədər sürətlə assimilyasiya olurdular, lakin immiqrantların daimi yeni dalğaları "əsl parislilər" və "qeyri-parislilər" arasında ziddiyyəti stabil olaraq saxlayırdı (məhz bu səbəbə görə epidemiyalar, yüksək ölüm faizi və böhran dövrlərində doğum sayının azalması əhalinin əhəmiyyətli ixtisarına gətirib çıxarmır və mühacirlərin hesabına kompensasiya olunurdu).^{[3][63][64][30]}

Orta əsrlər dövründə Parisdə yerli təqvimin və əziz tutulan müqəddəslərin spesifik xüsusiyyətlərini özündə əks etdirən xüsusi dialekt formalaşmışdır (məsələn, yerli sakinlər Yepifaniyanı — "Tifen", Veronikanı — "Venis", Müqəddəs Markı isə "Müqəddəs Maar" adlandırırdılar; bundan başqa, dindarların "Dəyənək" adlı yerli təlxək müqəddəsi də mövcud idi). Yerli söyüşlər tələffüz tərzinin tərkib hissəsi idi, ancaq təhqir və kafirliklər müxtəlif tənbeh, cərimə və hətta bədən cəzaları ilə cəzalandırılırdı. İnsanların məhkum edilməsinin ardınca damğa, rüsvayçılıq dirəyi və azadlığın məhdudlaşdırılması kimi müxtəlif sərt cəza tədbirləri həyata keçirilirdi. Təhqir edilmiş qadınlar öz şərəflərinin ictimaiyyət tərəfindən bərpa edilməsi üçün cavab söyüşü etməli və ya təhqir edən şəxsi yüksək cərimə ilə cəzalandırmalı idilər. Bundan başqa, ictimai yerlərdə razılıqsız geyimə (kapüşon, qayış və ya ətəyə) və ya qadının saçlarına toxunmaq, yaxud yad uşağın başını sığallamaq çox böyük tərbiyyəsizlik əlaməti hesab olunurdu.^[65]

Qalliyada yəhudi məskənləri hələ Roma imperiyası dövründə yaranmışdır, Parisdə yəhudi koloniyaları haqqında birinci şəhadətnamələr isə IV–V əsrlə aid edilir (Merovinqlər dövründə kiçik yəhudi icması Sitenin cənub darvazalarının ətrafında və qədim Jüif küçəsində cəmləşirdi). Erkən Orta əsrlər dövründə yəhudilərin əllərində Qərbi Avropa və Şərq ölkələri (Bizans, Misir, Ərəbistan, Babilistan və İran) arasında aparılan ticarətin əhəmiyyətli hissəsi cəmləşirdi, həmçinin onlardan bir çoxu Avropa hökmdarlarının ticarət və maliyyə agentləri qismində çıxış edirdilər (məsələn, kral I Xilperikin tabeliyində çalışmış Paris taciri Prisk). Katolik kilsə adətən yəhudilərə qarşı düşmənçilik, kin və küdurət hislərini bəsləyir və kralları vaxtaşırı qızışdıraraq, onları zorla xaç suyuna salmağa və ya dövlətdən qovmağa çalışırdı. Merovinq kralları ölkədə yaşayan yəhudiləri katolik kilsənin binagüzarlığına vermiş və onları qeyd-şərtsiz kilsə qanunvericiliyinə tabe etmişdilər (yeni qanunlara uyğun olaraq, yəhudilərin və xaçpərəstlərin arasında nikahlar ciddi şəkildə qadağan edilir, Ehtiraslı həftə və Pasxa bayramının keçirildiyi günlərdə küçəyə çıxmaları, eləcə də qul-xaçpərəstlərə malik olmaq icazə verilmirdi). Xüsusilə kral I Xilperik və səyləri nəticəsində bir çox Paris yəhudilərini xaç suyuna salmağa nail olmuş yepiskop Turlu Qriqori yəhudilərlə ünsiyyətdə canfəşanlıq göstərirdilər.^[66][4]

612-ci ildə Vestqot kralı Sisebutun vətənindən qovulmuş bəzi ispan yəhudiləri Parisdə məskunlaşmışdılar. 614-cü ildə imzalanmış "Paris fərmanına" əsasən, yəhudilərə Frank krallığının ərazisində dövlət xidmətini aparmaq qadağan edilmişdir. Kral I Daqobert kilsənin razılığı ilə və bizans imperatoru I İraklinin məktublarının təsiri altında xaç suyuna salmanı qəbul etməyi arzu etməyən bütün yerli yəhudilərin ölkəni tərk etməli olduqları haqda bəhs edən xüsusi fərman dərc edir (həmçinin o, qonşu İspaniyadan qaçmış bütün yəhudi mühacirlərini həvəslə qovurdu). Beynəlxalq ticarət sahəsində yəhudilərin fəaliyyətini qiymətləndirən və onlara himayədarlıq edən Böyük Karlın hakimiyyət dövründə yəhudilərin kilsə tərəfindən təqibləri bir müddət dayandırılmış, Paris şəhərinə isə birləşdirilmiş Şimali İtaliya ərazilərindən yəhudi tacirləri məskunlaşmağa başlamışdır. Böyük Karl yəhudilərin ticarət müəssisələrini həvəsləndirirdi, onlara mülk almağa, gəmiçiliklə və sənətlərlə məşğul olmağa icazə verirdi. Onun oğlu Dindar I Lüdovik də həmçinin katolik ruhanilərinin hücumlarından yəhudiləri müdafiə etmək məqsədilə, yəhudilərin vətəndaş və ticarət hüquqlarının riayət edilməsinə nəzarət edən məmurlardan birisinə xüsusi olaraq "yəhudi başçısı" (lit. magister judaeorum) titulunu vermişdir.^[66]

Səlib yürüşlərinin başlanğıcı ilə (XI əsrin sonu), Qərbi Avropada yaşayan bütün yəhudi icmalarında olduğu kimi, Paris yəhudilərinin ictimai və iqtisadi vəziyyəti ciddi şəkildə tənəzzülə uğramışdır. Onlar tez-tez əhl-səliblərin və qara camaatın hücumlarına məruz qalır, xristian tacirləri isə əsasən Şərq ölkələrində çiçəklənmiş pərakəndə ticarət və sələmçilik sahələrində yəhudiləri tədricən gəlirli ticarətdən uzaqlaşdırmağa nail olmuşdular. Yəhudilərə qarşı keçirilən təqiblər xüsusilə müharibələrin aparılması üçün daim maliyyə vəsaitlərinə ehtiyac hissi duyan II Filipp Avqustun hakimiyyət illərində güclənmişdir. 1181-ci ildə o, bütün Paris yəhudilərini həbs etməyə və onların əmlakının möhürlənməsinə dair qərar qəbul etmişdir (yəhudilər krala 15 min gümüş markanı fidyə şəklində ödəyərək, canlarını qurtarmağı bacarmışdılar). 1182-ci ildə isə II Filipp yeni fərman dərc edir; həmin fərmana əsasən, kral domeninə tabe olmuş torpaqlarda məskunlaşmış bütün yerli yəhudilər üç ay ərzində sürgün olunmalı idilər. Ölkəni tərk edən yəhudilərə özü ilə götürməyə və ya satmağa yalnız daşınan əmlak növləri icazə verilirdi, onların evləri, dükanları, bağları, çaxır zirzəmiləri və anbarları dövlət xəzinəsinə köçürülmüşdür (bundan başqa, tərk edilmiş sinaqoqların əksəriyyəti katolik kilsənin tabeliyinə verilmişdir). Əslən Parisdən olan yəhudilərin bir çoxu fransız feodallarının mülklərində sığınacaq tapmışdılar, onların bir qismi isə İngiltərə və Provans vilayətinə köçmüşdülər.^[66]

1198-ci ildə kral II Filipp yəhudilərin yenidən Parisdə yaşamaları və ticarət etmələri üçün külli miqdarda vergiləri əldə edərək, onlara yenidən vətəndaşlıq hüququnu təqdim etmiş və doğma şəhərindən qovulmuş minlərcə ailəni geri qaytarmışdır (elə həmin dövrdə Yehuda ben İshak Fransa paytaxtı yəhudi yeşivasını təsis etmişdir). Kral domeninin yəhudiləri, ispan və provans yoldaşlarından fərqli olaraq dünyəvi elmlərə və fəlsəfəyə laqeydlik göstərir və bütün öz diqqətlərini Talmudun öyrənilməsində cəmləyirdilər.^{[~ 2]} XIII əsrin başlanğıcında albiqoylara qarşı keçirilən repressiyalardan və orada təsis edilmiş inkvizisiyanın eyş-işrətindən yorulmuş bir çox yəhudi ailəsi bir müddət Parisdə gizlənməli olurlar, lakin IX Lüdovik onları paytaxtda təqib etməkdə davam edirdi. 1240-cı ilin iyununda Parisdə bir tərəfdən baş yəhudi yeşivasının başçısı İyehielin və xaç suyuna salınmış yəhudi Nikolay Doninin, eləcə də ən yüksəkrütbəli həyətin, ruhanilərin və zadəganlığın birgə iştirakı ilə dörd ravvin arasında müzakirə baş vermişdir. Xristianlığı qəbul etmiş Nikolay Donin xaçpərəstlər üçün zərərverici və küfri Talmudun məzmunu haqqında papa IX Qriqoriyə ətraflı məlumat bildirmişdir. Ravvinlərin dəlillərinə baxmayaraq, Talmudun taleyi artıq qabaqcadan həll edilmişdir. 1242-ci ildə bütün Fransadan yığılmış və 24 arabaya yüklənmiş Talmud kitabları Parisin məşhur Qrev meydanında açıq şəkildə yandırılmışdır. Talmud kitablarının məhv edilməsi Fransada yəhudi elmini sarsıltdı, ravvin məktəblərinin sayının ixtisarına və tossafistlərin fəaliyyətinin sürətli sönməsinə gətirib çıxardı.^[66]

1290-cı ildə İngiltərə kralı I Eduardın fərmanı ilə qovulmuş yəhudilərin böyük dalğası Parisdə çökmüşdür. Buna paralel olaraq isə, fransız kralı Yaraşıqlı IV Filipp yəhudilərə böyük vergi qoyaraq, tez-tez təhdid və həbslər yolu ilə onların əmlakını və var-dövlətini konfiskasiya edirdi. 1306-cı ildə IV Filipp bir ay müddətində ölkədən bütün yəhudilərin çıxarılmasına və onlardan bütün əmlakın müsadirəsinə dair yeni sərəncam imzalayır (yəhudilərə yalnız özüylə yola ən lazımi geyimi və məhsulları götürməyə icazə verilirdi). Paris yəhudilərinin əksəriyyəti Cənubi Fransaya və İspaniyanın sərhəd ərazilərinə doğru qaçırdılar, 1315-ci ildə isə, yəni X Lüdovikin hakimiyyət illərində yəhudi qaçqınlarının bir hissəsi təkrarən paytaxta qayıtmışdır. Kralın icazəsinə baxmayaraq, kilsə tərəfindən qızışdırılan əhl-səliblər tərəfindən yeni talanlardan və ya yəhudi sələmçilərinə nifrət etmiş xalq kütlələrindən ehtiyat edən yəhudilər, paytaxtda daimi qorxu hissi ilə yaşayırdılar (1380-ci ilin noyabrında müharibə ilə qəzəbləndirilmiş xalq kütləsi paytaxtda yəhudi talanını təşkil etmişdir).^[67] Parisdən yəhudilərin tədricən çıxmasını IV Karlın yeni fərmanı sürətləndirmişdir; 1394-cü ildə qüvvəyə minmiş yeni qanuna uyğun olaraq, Fransa ərazisində məskunlaşmış bütün yəhudilər qeyd-şərtsiz olaraq qovulmalı idilər. Minlərlə sürgün Almaniya, İtaliya və İspaniyaya köçürüldü, bu vandalizm hərəkatından sonra Şimali Fransada hələ uzun illər, daha doğrusu XVII əsrin sonuna kimi yəhudi icmaları mövcud deyildi (Parisdə hərdən "yeni xristian" bəhanəsi altında İspaniyadan marran köçkünləri^{[~ 3]} yerləşirdi).^[66][4]

Erkən Orta əsrlər dövründən başlayaraq italyan tacirləri Parisdə sıx qonaq idilər. Şampan yarmarkalarının qürubu ilə, italyan sahibkarları uzun illər boyunca bir tərəfdən İtaliya, başqa tərəfdən isə Flandriya və İngiltərənin arasında yükboşaltma məntəqəsi funksiyasını yerinə yetirmiş Paris şəhərinə köçürlər. Kral həyəti, ali ruhaniləri və zəngin aristokratiyası ilə fərqlənən paytaxtın cah-calalı və möhtəşəmliyi italyan tacirlərini hədsiz cəlb edirdi. XIV əsrdə əslən Lukkadan və Siyenadan olan və maliyyə əməliyyatları, xarici ticarət və vasitəçiliklə məşğul olan böyük italyan icması Parisdə məskunlaşır (paytaxtda həmçinin Pyaçentsa, Venesiya, Piza, Genuya və İtalyanın başqa şəhərlərindən gəlmə işgüzar həmyerlilər birlikləri mövcud idi). Bundan başqa, bir çox italiyalının Parisdə şəxsi mülkləri vardı (onların əldə etdikləri daışnmaz əmlakın adı "lombard" adlandırılan vergi kitablarında qeyd olunurdu), ancaq onlar böyük Paris burjuaziyası ilə rəqabət aparmamağa çalışırdılar (bununla belə, hər iki tərəfi çoxsaylı əlaqələr bağlayırdı. Bunun əsas səbəbi, Parisdə yaşayan cənub qonaqlarının kral və hersoqların xidmətində olmaları idi). 1343-cü ildə italyan tacirləri Sen-Deni küçəsində yerləşən Tanrının Tabutu kilsəsinin nəzdində yeni kapellanın əsasını qoyurlar və məhz bu addım daha sonralar Şimali Fransada "Lukka Çarmıxı" kultunun populyarlaşmasına gətirib çıxarır (burada söhbət Qərbi Avropaya Lukka sakinləri tərəfindən gətirilmiş möcüzəli bizans ikonasının təzimindən gedir).^[65][64]

Yerli italyan icmasının ən parlaq nümayəndəsi, əslən Lukka şəhərindən olan nüfuzlu tacir Diqne Responde idi. Beynəlxalq ticarət və dəniz daşınmaları, pulun mübadiləsi və tanınmış əyanlara kreditlərin təqdim olunması, boş vaxtlarında isə parça, ipək və qiymətli daşların satışı ilə məşğul olan Diqne, Paris, Brügge və Monpelye kimi şəhərlərdə nəhəng kontorlara sahiblik edirdi. Burqund hersoqunun baş məsləhətçisi kimi çalışmış Responde, Fransanın kral həyəti ilə sıx əlaqələrə malik idi. 1384-cü ildə VI Karl bütün Responde ailəsinə (onun hər iki qardaşına və bacı oğlusuna) fransız tabəəliyini bağışlayır, Diqnenin özünə isə Paris vətəndaşı rütbəsini məngirləyir. Armanyak və burginyonlar arasında baş verən vətəndaş müharibəsi zamanı, Diqne hersoq Orleanlı Lüdovikin qətl hadisəsinə cəlb edilmişdir; həbs cəzasından canını qurtarmaq üçün o, Brüggeyə köçmüş və elə orada da vəfat etmişdir, lakin onun ailəsi zəngin müştərilərinin marağını, kralın isə təvəccöhünü qoruyub saxlayaraq, Parisdə hələ uzun illər tacirlik sənətinin inkişafını uğurla davam etdirə bilmişdilər.^[65]

Erkən Orta əsrlərdə mədəniyyət güclü kilsə çalarlarını almışdır. Tənəzzülə uğramış antik fəlsəfəni tezliklə ilahiyyat (teologiya) əvəzləyir, ədəbiyyat müqəddəslərin həyatının və hökmdarların təsvirinə yönəldilir, tarix monastır xronikalarına uyğunlaşdırılır, poeziya, musiqi və təsviri incəsənətlər isə sözsüz kilsə xidmətinə qoşulurdu. 768–814-cü illər Frank krallığında Böyük Karlın hakimiyyəti dövründə mədəniyyətdə mühüm dəyişikliklər baş verdi. Bu adın latınca "Karolis" kimi səslənməsi ilə əlaqədar Avropa hökmdarları o vaxtdan özlərini "korol", yeni "kral" adlandırmağa başladılar. Frank hökmdarları sülaləsinə isə Karolinglər deyilirdi. 800-cü ildə Milad günü Romada papa III Lev Böyük Karlın başına "roma serarlarının tacını" qoyur. Beləliklə, Qərbi Avropada Karl imperiyası yaranır. Böyük Karl Roma imperatoru olur. Onun dövründə Frank krallığı öz ərazisinə görə az qala keçmiş Qərbi Roma İmperiyası böyüklüyündə idi. Nəhəng ölkəni idarə etmək üçün böyük Karla savadlı məmur və hakimlər lazım idi. Məhz onun dövründə mədəniyyətin dirçəlişi başladı. Buna Karolinq intibahı da deyilir. Böyük Karl öz sarayında digər ölkələrdən savadlı adamlar dəvət edirdi. Onlardan anqlosakson rahibi və alimi Alkuin nəinki təhsili təşkil edir, həmçinin məktəb dərslikləri də yazırdı. Sarayın nəzdində elmi biliklər üçün cəmiyyət — "Saray akademiyası" təşkil edildi. Karolinglər hakimiyyəti illərində antik dövr dövlətçiliyin və mədəniyyətin idealı elan edildi. Özünü Roma imperatorlarına oxşatmağa çalışan Böyük Karl imperiyanın bir sıra şəhərlərində daş saray və kilsələr tikdirdi. İnşaat işlərində Roma memarlığı təqlid olunur. Miniatürçülər üçün Roma rəngkarlığı nümunə hesab edilirdi. Bu dövrdə həm də məktəb təhsili sahəsində ruhanilərin və kral hakimiyyətinin üzvlərinin savadlandırılması üçün böyük işlər həyata keçirilmişdir (Parisdə keşişlərə savadın əsaslarını öyrədən bir neçə kilsə məktəbi təşkil edilmişdir). Karolinq dövrünün ədəbiyyatı əsasən təqlidi xarakter daşıyırdı, lakin əlyazmaların xarici tərtibatı əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşmışdır.^[68] Ölkənin hər yerində "karolinq minuskulu" adlandırılan düz xətli dəqiq məktub üslubu işlənilirdi;^[69] o dövrün demək olar ki, bütün əlyazmaları rəngli miniatürlər və şəkillərlə bəzədilirdi.^[11]

IX Lüdovikin dövründə saray həyətində daha sonralar "Paris miniatür məktəbi" və ya "Paris saray məktəbi" şərti adı ilə məşhurlaşmış rəssamlar dərnəyi formalaşmağa başlamışdır. Həmin rəssamların yaradıcılığında yerli təsviri incəsənət ənənələri, italyanların və şimal ölkələrin ustalarının protorenessans təcrübələri birləşdirilmişdir. Flamand rəssamı Jan de Bandol, miniatürçü, heykəltaraş və memar Andre Bonevö (kral V Karlın Sen-Denidəki məzar daşının müəllifi), Jakmar de Esten, Anjer apokalipsisin kartonlarını yaratmış Brüggeli Enneken və həmçinin möhtəşəm şpaler seriyasını yaratmış Nikolay Batay müxtəlif dövrlərdə kral ailəsinin nümayəndələri üçün çalışmışdılar. Miniatürçü Jan Püsel ənənəvi olaraq fransız milli rəsm sənətinin banisi hesab edilir. Miniatür sənətinin inkişafına V Karlın, Burqund və Berri hersoqlarının və o dövrün ən böyük şəxsi kitabxanalarının sahiblərinin birgə mesenatlığı imkan yaratmışdır. 1405-ci ildən Parisdə Limburq qardaşları yaşayırdılar; bir çox rəsm əsərlərindən başqa, onlar məşhur "Berri hersoqunun möhtəşəm saat kitabını" yaratmışdılar. XIV əsrin sonunda — XV əsrin başlanğıcında ən yüksək çiçəklənmə dövrünü yaşayan Fransanın qəflətən yüzillik müharibədə məğlubiyyətindən, eləcə də mürəkkəb siyasi və 1420-ci ildə baş vermiş güclü iqtisadi problemlər səbəbindən mütəəssir olmuş Paris rəssamlıq məktəbi tənəzzülə uğrayır.^[70]

VII Lüdovikin arvadı kraliça Akvitaniyalı Alienoranın svitasında xidmət göstərmiş trubadur dəstələri, tezliklə Şimali Fransada provansal poeziyasının populyarlaşdırılmasına müvəffəq olmuşdular. Əsərlərini köhnə fransız dilində yazmış truverlər (alicənablığın və onlara qoşulmuş şəhər sakinlərinin xüsusi nümayəndələri, həmçinin alim klir üzvləri) isə cənublular tərəfindən yaradılmış nəzakətli poeziya mədəniyyətini qəbul edirlər, ancaq lap başdan onların lirikasında trubadurlar üçün ağlasığmaz hərəkət kimi qiymətləndirilən münaqişə meydana çıxır (həddən ziyadə dinə etiqadları ilə fərqlənən truverlər, başqa tərəfdən kralın xanımına xidmət göstərməli idilər). Truverlər ardıcıl şəkildə folklor nəğmə janrlarını tətbiq edərək, şərti olaraq daha çox eşq oyununun və real həyatın əlamətlərinə güzəşt edən xalq ənənələrinə müraciət edirdilər. XIII əsrdə truverlər polifonik kilsə musiqisinin bütün yeni nailiyyətlərindən istifadə edərək, daha mürəkkəb musiqi formalarına müraciət edirlər. Lirika həmin kurtuaz (nəzakətli) ştamplardan qəti şəkildə ancaq şəhərli truverlərin yaradıcılığı dövründə azad ola bilmişdir. Bütün məlum (və məşhur) janrlarda özünü sınamış, Latın məhəlləsində yaşayan məsləkdaşları ilə daim ünsiyyətdə olmuş və ən başlıcası böyük ədəbi məhsuldarlığı və səmərəliliyi ilə fərqlənmiş truver Rütböf, poeziya ilə məşğul olan ən məşhur Paris rəiyyətlərindən birisi idi (kilsə onun kobudtəhər, amma kifayət qədər ağıllı sirventalarından ehtiyat edərək, Roma Papası IV Aleksandra göndərdiyi xüsusi bullada Rütböfün inşalarını kəskin şəkildə ittiham edir və onun tonqalda yandırılmasını təklif edir). Onun müasiri Gilyom de la Vilnöv paytaxt küçələrinin həyatı haqda bəhs edən "Parisin fəryadı" (fr. Les Crieries de Paris) adlı məşhur poemanı yaratmışdır.^[71][72]

Ölkə boyunca uzun səyahətlər etmiş jonqlyorlar, xalq yaradıcılığının ifadəçiləri və daşıyıcıları idilər (onlar kənd mədəniyyətinə ciddi meyl göstərirdilər). Onlar yarmarkalarda, bayramlarda, xaç suyuna salma mərasimlərində və ya toylarda camaatın qarşısında məzhəkəli və yumoristik çıxışlar edərək öz günlük məvaciblərini qazanırdılar. Onlar xalq mahnılarını ifa edir, müxtəlif alətlərdə oynayır, kiçik həcmli, lakin tez-tez zarafatcıl kontekstə malik səhnəciklər oynayır, hər cür predmetdə jonqlyorluq edir, müxtəlif akrobatik nömrələr və fokuslar göstərirdilər. Jonqlyorlar təkcə xalq bidətlərini qəbul etmir, həm də onları şəhərlər arasında tez bir şəkildə yayır və bununla da kilsə tərəfindən nifrətə səbəb düçar olurdular. XIII əsr Parisinin musiqi həyatının bütün müxtəlifliyi Paris Universitetinin magistri İohann de Qrokeyo tərəfindən təsvir edilmiş və sistemləşdirilmişdir. Təxminən 1300-cü illərdə yazdığı musiqi traktatında, o, təkcə alimsayağı (menzural) kilsə musiqisinə deyil, həmçinin şifahi ənənədə mövcud olmuş şəhər əhalisinin məşhur musiqilərinə də diqqət ayırırdı.^[11][73][74]

Tədricən küçə artistləri Parisdə məskunlaşmağa başladılar, şəhər zadəganları, əmək adamları və tavern sahibləri arasında özlərinə müştəri heyəti topladılar və hətta onların adı şəhərin vergi gikatablarında da qeyd edilirdi (məsələn, XIII əsrdə orada janqlyorlar, təlxəklər, küçə şairləri, musiqiçiləri, buynuz oynadanlar qeyd edilir. Bəzən onların toplaşdığı yerləri Janqlyorlar və ya Şairlər küçəsi adlandırırdılar, 1321-ci ildə artislərin sexi qeydiyyata alınmış, 1328-ci ildə isə Sen-Marten küçəsində onların imarətinin əsası qoyulmuşdur ki, sonradan o da Müqəddəs Musiqiçi Yulian kilsəsinə birləşdirilmişdir. Artist həmkarlarının sayının artması ilə şəhər hakimiyyəti onların fəaliyyətini nizama salmağa başladı. Belə ki, kralın 1372-ci ildə imzaladığı prevo fərmanına əsasən, tavern sahibləri və onların nəzdində çalışan menestrellər şəhər işıqlarının söndürülməsi haqda bildiriş zəng siqnalının çalınmasından dərhal sonra öz gündəlik fəaliyyətlərini dayandırmalı idilər (həmin zəng siqnalı, gecə saatlarında içkinin içilməsinin və musiqi alətlərində ifa edilməsinin qadağan olduğunu simvolizə edirdi, istisna yalnız toyların keçirilməsi zamanı dəvət olunan musiqiçilərə aid edilirdi. Bu cür toy mərasimlərində şən musiqilərin ifası ancaq şəxsi evlərin daxilində və qonşulara mane olmamaq şərti ilə icazə verilirdi).^[11][73]

1398-ci ildə ən kasıb şəhər sakinləri təbəqəsindən olan həvəskarlar aktyorlar Paris yaxınlığında "Tanrının Ehtirasları" (fr. Confrèrie de la Passion) adlı misteriya tamaşasını nümayiş edirlər. Şəhər hakimiyyəti onların fəaliyyətinə mane olurdu, çünki bu qəbildən olan toplum birləşmələri dövlətin maraqlarına sərt etmir və kral tərəfindən icazə olunmurdu. Aktyorlar misteriyaların yerli əhaliyə təqdim olunması üçün "Tanrı Ehtiraslarının qardaşlığı" adlı xüsusi birlik yaradır və Sen-Deni darvazalarının yaxınlığında yerləşən Müqəddəs Üçlük xəstəxanasında məskən salırlar. 4 dekabr 1402-ci ildə kral VI Karl "Qardaşlığa" İsanın, həmçinin "müqəddəslərin, əxlaqlı adamların və möminlərin" həyatlarından olan müxtəlif hekayələrin səhnələşdirilməsinə dair rəsmi icazə verir (bununla da, Parisdə Avropanın ilk stasionar teatrının əsası qoyulmuşdur).^[75]

Şəhərdə oynanılan dram janrlı tamaşalar, xalq oyunlarları, maskarad kostyumlarını xatırladan kənd geyinmələri və mərasimləri, eləcə də kəndli yaz və payız bayramları ilə sıx bağlı idi. XII əsrin ortalarında "fablio" adlandırılan və daha çox rəiyyətin dilində olan realistik və yumoristik mənzum hekayələrinin özünəməxsus janrı yaranır. Bu janr daha sonralar şəhər sakinlərinin bir təbəqə kimi formalaşmasının mühüm amili oldu və dərhal erkən şəhər ədəbiyyatını, daha köhnə yönümlü kilsə və cəngavər ədəbiyyatlarından ayırdı. Bundan başqa, fablio janrına üslubiyyat və məzmun üzrə yaxın olan şəhər satirik eposu inkişaf edirdi (bu stilin ən böyük abidəsi təbii ki, "Tülkü haqqında roman" kitabı idi).^[76] Şəhər bidətinin güclü təsiri altında öz poeziya nümunələrini latın dilində yazmış köçəri məktəbli-vaqantlar katolik kilsə üçün olduqca müxalifyönümlü idilər. XII əsrdə, öz inkişafının erkən mərhələsində, şəhər ədəbiyyatı vəhdət şəklində kilsə və cəngavər ədəbiyyatlarına qarşı dururdu, lakin XIII əsrdən başlayaraq, zəngin şəhər təbəqəsinin nümayəndələri tərəfindən yaradılmış ədəbi yaradıcıllığının, kənd camaatına məxsus və sadə dildə yazılmış ədəbiyyat nümunələrindən bölünməsi baş verir.^[11][62]

Sorbonna Universitetinin yenidənqurmadan öncəki qotik üslublu görünüşü

Paris Universitetində fəlsəfə mühazirəsi. Tonzuralı tələbələr (yəni saçları taraş olunmuş tələbələr. Bu cür simvolik ayinlər, şəxsin kilsəyə mənsub olduğunu təsdiqləmək üçün həyata keçirilirdi) döşəmədə oturaraq, müəllimi dinləyirlər (böyük fransız xronikasından olan illüstrasiya, XIV əsrin sonu).

Paris Universitetində müəllimlərin iclası. "Döllənmənin şərəfinə kral mahnıları" adlı Orta əsr manuskriptindən olan miniatür rəsm əsəri (1530-cu il)

Sırf klerikal xarakter daşıyan ilk Paris məktəbləri Notr-Dam de Pari kafedralının divarları yaxınlığında yaradılmışdır. Ancaq tezliklə baş keşişin himayəsinin altından uzaqlaşmağı arzu edən müəllimlərin və onların şagirdlərinin bir hissəsi Sena çayının sol sahilində yerləşən Sent-Jenevyev və Sen-Viktor monastırlarının daha liberal abbatlarının himayəsi altına keçir və məhz həmin sahədə də ilk Universitet binasının əsasını qoyurlar. 1200-cü ildə imzalanmış və qanuniləşdirilmiş xüsusi xartiyanın köməyi ilə, Parisin təhsil mərkəzlərində bilik sahibi olan tələbə-gənclər və magistrlərin formalaşdırdığı birliklər kral tərəfindən xüsusi imtiyazları (bu cür imtiyazlar məktəblərin özəlləşdirilməsinə və kral prevosu yurisdiksiyasının altından çıxarılmasına səbəb olurdu), eləcə də öz hüquq və azadlıqlarını əldə etmişdilər. Məktəblilər ittifaqı 1207-ci ildən başlayaraq yepiskop aktlarında, müəllimlər ittifaqı isə 1208-ci ildə tərtib olunmuş Papa hesabatında müzakirə obyektinə olmuşdur (Paris Universiteti rəsmən öz adını 1217-ci ildə əldə etmişdir; burada tədris olunan fənlər və tələbələrin oxuduqları fakültələr haqda ətraflı məlumatlar 1219-cu ilə aid edilən sənədlərdə qeyd olunmuşdur). Kafedral məktəbinin rektoruna tabe olmağa müəllimlərin və şagirdlərin imtinası, Sent-Jenevyev monastırının baş keşişi və yepiskopunun qarşı durmasına gətirib çıxartdı (1221-ci ildə Papa III Honori abbatla tərəfdaşlıq etdiyini rəsmən etiraf etdi və bu, gələcəkdə Latın məhəlləsinin mövqelərinin bərkidilməsinə səbəb oldu). 1215-ci ildə kardinal Rober de Kurson universitet nizamnaməsinin birinci maddələrini tərtib edir (məhz onun yaratdığı aktlarda ilk dəfə olaraq "lat. Universitas magistrorum et scolarium" sözləri rast gəlinirdi). 1231-ci ildə Papa IX Qriqorinin imzaladığı bulla universitetin sonrakı muxtariyyətini daha da önə irəli çəkdi. Mühazirələrin başlanğıcda tövlələrdə və anbarlarda oxunmasına baxmayaraq, artıq XIII əsrin ortalarında dörd fakültəyə malik olan Paris Universitetiöz populyarlığı ilə məşhur Bolonya Universitetini kölgədə qoydu (Fransada Parisin əsas rəqibləri, Orlean və Monpelye şəhərlərində yerləşən məktəblər idi). Kapetinqlər sülaləsindən olan kral IX Lüdovikin tövbə edəni, dindar Rober de Sorbon 1253-cü ildə Parisin Kup-Gel küçəsində kollej binasının əsasını qoyur; daha sonralar nəhəng universitet kompleksinə çevrilən bina öz ikinci adını məhz bu dindar alimin soyadından almışdır. Daha sonralar Sorbonnanın nəzdində mətbəə təşkil edilmiş və artıq 1469-cu ildə burada Parisin ilk kitabı nəşr olunur.^{[1][11][4][77]}

Site və Kiçik körpünün yaxınlığında yerləşən köhnə kafedral məktəblərini sıxışdıran Latın məhəlləsi bütün XIII əsr boyunca fəal şəkildə inkişaf edirdi. Kollejlər və ya kollegiyalar lat. Collegium pauperum magistrorum başlanğıc mərhələdə kiçik və kifayət qədər yaraşıqsız tikililəsi təşkil edirdilər; şənliyin, oyunların, sərxoşluğun və vuruşmaların səs-küylü atmosferində təxminən 10 min cavan oğlan yaşayır və oxuyurdular (başqa məlumatlara görə isə, Sent-Jenevyev təpəsi ilə Mober meydanının arasındakı geniş sahədə sıxlaşan və zəngin aristokratlar və dini ordenlər tərəfindən maliyyələşdirilən təxminən 75 kiçik kollej binasında 40 min insan təhsil alırdı). Orta əsrlərlərə Paris Universiteti öz tərkibində tələbələri, müəllimləri və hətta onlara xidmət göstərən və müxtəlif peşələrə sahib olan insanları birləşdirirdi (məsələn, kitab satıcıları, əlyazma köçürdənləri, xidmətçiləri, əczanəçiləri, aşxanaçıları və digərlərini). Yalnız bakalavr, magistr və ya doktorluq səviyyələrini müvəffəqiyyətlə keçmiş və alimlik dərəcəsinə kimi yüksəlmiş şəxslər müəllimlik peşəsinə sahib ola bilirdilər. Bütün müəllimlər belə adlandırılan fakültələrdə birləşir (sonralar bu sözün altında biliklərin müəyyən sahəsini öyrədən Universitet şöbəsi anlamağa başlanıldı) və özlərinə başçı — yəni dekanı seçirdilər. Paris Universitetində dörd əsas fakültə mövcud idi: onlardan birisi "yeddi azad incəsənəti" öyrədən "kiçik" və ya "gözəl sənəntlər" (trivium — yəni qrammatika, məntiq və ritorika və kvadrivium — hesab, həndəsə, astronomiya və harmonika), digər üçü isə "böyük" — yəni tibb, hüquq və ilahiyyat fakültələri idilər (sonunculara tələbələri ancaq ondan öncəki daha kiçik fakültələri uğurla bitirdikdən sonra qəbul edirdilər). Həm də Paris Universitetinin hüquq fakültəsində yalnız qanuni (kanonik) hüququ dərs deyirdilər, vətəndaş hüququnu dərindən öyrənmək üçün isə mütləq şəkildə Orlean şəhərinə üz tutmaq lazım idi (1229-cu ildə imzaladığı məşhur "Super speculam" bullası ilə, Papa III Honori kilsədən uzaqlaşdırma təhdidi altında, Parisdə və onun şəhər kənarlarında mülki hüquq fənni üzrə məşğuliyyətlərin keçirilməsini və izlənilməsini qadağan etmişdir).^{[11][4][78][26][77]}

Universitetin ən çoxsaylı fakültəsi gözəl sənətlərlə bağlı idi, çünki bu fakültəni uğurla bitirmiş, eləcə də bakalavr və ya "incəsənətlər" magistrinin elmi dərəcəsini daşımağa layiq görülmüş tələbələrə daha sonralar bu predmetləri dərs deməyə ixtiyar veririlirdi. Onu şagirdlərin sayına görə nüfuzlu kanonik hüquq fakültəsi izləyirdi, çünki, hüquq təhsilini almış hər bir şəxs üçün kilsə və ya dünyəvi aləmdə karyera qurmağa yaxşı şans verilirdi. İlahiyyat fənninin uzun və çətin kurslarının öhdəsindən tələbələrin çox az hissəsi gəlməyə müvəffəq olurdu (Orta əsrlərin sonunda bu fənni daha çox dilənçiliklə məşğul olan, lakin gələcək həyatlarını yaxşılaşdırmağa ümid edən orden rahibləri öyrənirdilər) və XIII əsrdən başlayaraq ilahiyyatçılar hüquqşünaslar tərəfindən edilən kəskin rəqabətə öz şikayətlərini bildirirdilər (hüquq üzrə mütəxəssislər şagirdləri daha asan metodlarla öz tərəflərinə cəlb etməyi bacarırdılar). Universitetdə tədris alan şəxslər "tələbə" adlanırdılar (bu söz latın dilində tez-tez istifadə olunan "studere" – yəni xüsusi çalışqanlıqla məşğul olmaq feilindən yaranmışdır) və öz növbəsində dörd "millətə" (həmyerlilər birliklərinə) birləşirdilər – qalliyalılar (o, öz tərkibinə fransızları, ispanları, italiyalıları və Şərqdə əhl-səliblərin dövlətlərində anadan olmuş sakinləri daxil edirdi), normandiyalılar, ingilislər və pikardiyalılar. Hər "millətin" başında prokurator (latın dilindən tərcümədə cura – qayğı mənası verir) adlandırılan şeçilmiş şəxs dururdu, hər dörd "millət" isə birlikdə bütün Universitet tələbəliyinin başçısını — "rektor" (lat. Rector — "hökmdar") adlanan şəxsi seçirdilər. Təhsilin mühüm hissəsini müzakirələr təşkil edirdilər; bu disputlar bəzən elə coşqun və aqressivyönümlü olurdular ki, hirsli tələbə və müəllimlər arasında açıq əlbəyaxa davalar baş verirdi. Universitet elmi sxolastika adlanırdı, lakin müasir anlamda o, əsl elm deyil və sadəcə olaraq ilahiyyatın və Aristotel məntiqinin sintezi idi; Aristotelin traktatları "gözəl sənətlər" fakültəsində keçirilən təlim-tədrisin əsasını təşkil edirdi. Universitetə daxil olmuş tələbələrin yalnız üçdə biri bakalavr və 1/16-i magistr dərəcələrinə kimi yüksəlməyi bacarırdı. Heç bir dərəcə almayan tələbələr isə ancaq "kiçik" fakültədə təhsil aldığı zaman, əldə etdiyi biliklərlə kifayətlənərək Universitet həyatı ilə birdəfəlik vidalaşmalı idilər. XV əsrdə tələbələrin ümumi miqdarı azalır, həm də bu azalma daha çox əcnəbilərin payına düşür və yaranmış boşluqlar tez bir zamanda fransızlar tərəfindən doldurulur.^[11][78][77]

Görkəmli filosof və teoloq, Paris Universitetinin magistri Benli Amori (və yaxud Bendən olan Amalrik) öz panteistik tezislərinə və əsasnamələrinə görə (o, Tanrının kainatdan ayrı və müstəqil bir varlığı olmadığını, onun təbiətdə, həyatda, insan dünyasında olduğunu iddia edirdi) katolik kilsə ilə münaqişəyə daxil olur. Kilsə Amorini ittiham edərək, öz inamlarından üz döndərməyə məcbur etdi, lakin onun o cümlədən Paris Universitetinin divarları daxilində təlim-tədris işləri ilə məşğul olan çoxlu davamçıları var idi (özlərini "amalriklər" adlandıran bu davamçılar, müəllimin 1204-cü ildə ölümündən sonra onun baxışlarını vəz etməyə davam edirdilər). 1210-cu ildə kafedral kilsənin hökmü üzrə Benli Amorinin on davamçısı yandırılmışdır, müəllimin özünün qalıqlarları isə qəbirdən qazıb çıxardılaraq, həmin tonqalın içərisinə atılmışdır. Amorinin başqa şagirdləri isə, həmçinin məşhur fransız filosofu Dinanlı Davidi kilsə kafir elan edərək, onları həbsxanalara göndərir (ruhanilər həmçinin amalriklərin bütün ədəbiyyatlarını qabaqcadan konfiskasiya edərək, xüsusi küfurluq hissi oyadan kitabları məhv edirlər). Ərəb alimlərinin tərcümələri sayəsində bütün Avropa ərazisində məşhurlaşmış Aristotelin metafizika və fizika üzrə bütün əməkləri Roma papası III İnnokentinin xüsusi bullası ilə qadağan edilmişdir. Bu qadağa hələ XIII əsrin 70-ci illərinə qədər qüvvədə qalmışdır, onu pozmağa cəhd göstərmiş qoçaqlara isə, kilsə amansızcasına divan tuturdu (məsələn, Paris Universitetinin magistri Brabantlı Sigerin cəzalandırılması). 1255-ci ildə kilsə bütün öz ideoloji opponentlərinin Paris Universitetindən qovulmasına nail oldu və Papa IV Aleksandrın xüsusi bullası ilə Dominikan və Fransiskan ordenlərindən ilahiyyatçılarına kafedralarda imtiyazlı vəziyyəti təmin etdi. Ortodoksal sxolastikanın əsas sistemləşdiricisi, XIII əsr ortasında Paris universitetində dərs demiş və dominikanlılar ordeninin üzvü olmuş məşhur filosof, teoloq və Kilsənin baş müəllimi Akvinalı Foma idi. Aristotelin ideyalarının əksəriyyəti ilə Fomada rastlaşmaq olar, amma bu ideyalar xristian təlimi çərçivəsinə salınmışdır. Foma Aristoteli "xristianlaşdırırdı. Aristotelin ilk səbəbi xristian Tanrısı ilə əvəz olundu, lakin Foma qanunları Aristoteldən fərqli bir tərzdə başa düşür. Foma şəhər-dövlətdə deyil, feodal cəmiyyətində yaşayır və qanunlara münasibətdə bu cəmiyyətə xas olan nöqteyi-nəzəri dəstəkləyirdi. XIV əsrdə Universitetin magistrləri kralın yanında görünən yeri tutur, onun məsləhətçisi, analitik və informatoru kimi çalışırdılar, ancaq zaman keçdikcə krallığın idarə olunması üzrə magistrlərə həvalə olunan geniş imtiyazlar və müstəsna hüquqlar geri götürülmüşdür.^[11][57][77]

XIV əsrin sonunda — XV əsrin başlanğıcında Paris Universiteti və hər şeydən əvvəl onun ən nüfuzlu ilahiyyat fakültəsi, Böyük təfriqənin (1378–1417) ətrafında gedən kəskin dini münaqişəyə cəlb edilmiş oldu. Kilsə birliyinin əvvəlki tək bərpasını icra etmək və ümumi konsensusa gəlmək məqsədilə, Universitet heyəti 1393-cü ildə hər iki tərəf üçün böyük müşavirə təşkil edir; 1398 və 1407-ci illərdə Sorbonna Vatikan hakimiyyətinə tabe olmaqdan imtina edən fransız kilsəsini tam şəkildə dəstəklədi. Böyük Parçalanma dövründə, paris magistrlərinin beynəlxalq nüfuzu və krallığın siyasi çəkisi birləşir və bu, Fransa Universitetlərinin üstünlüyünün bütün dünyada təsdiq olunması üçün edilmiş ən böyük addım idi. Bundan başqa, müəllimlərin və tələbələrin əksəriyyətinin siyasətlə maraqlanmamalarına baxmayaraq, universitet bütün Paris kimi, armanyak və burqinyon partiyalarının arasında gedən kəskin mübarizəyə və çəkişmələrə cəlb edilmişdir (məsələn, 1395-ci ildə universitetin kansler vəzifəsinə Burqund hersoqunun himayəsindən yararlanan Paris Məryəm Ana kilsəsinin keşişi Jan Jerson təyin olunmuşdur, ancaq 1414-cü ildə o, burqinyonlarla olan bütün əlaqələrini kəsərək Konstans şəhərində keçirilən məclisə qatılmışdır).^[78]

XII əsrdə Parisdə orta əsr cəmiyyətinin intellektual həyatında prinsipial olaraq yeni hadisə sayılan qeyri-kilsə məktəblərinin əsası qoyulmuşdur. Bu cür məktəblərin əsas xüsusiyəti, bütün tədris prosesinin pullu olmasından ibarət idi (məktəbin magistrləri şagirdlərin ödədikləri pul məvacibləri ilə yaşayırdılar). Filosof və teoloqlar Konşlu Gilyom və Pyer Abelyarın Paris məktəbləri XII əsrin ortalarında Qərbi Avropanın ən məşhur qeyri-kilsə məktəbləri idilər. Universalilər haqqında olan mübahisədə, Abelyar həm ifrat nominalistlər, həm də ifrat realistlərin əleyhinə çıxış etmişdir. Abelyara görə, yalnız təkcə əşyalar ("substansiyalar") mövcud ola bilər, onlar öz aralarında bir–birinin eynidir. Universalilər də həmin eyniliyə əsaslanmışdır. O nominalizmə bu cür haqq qazandırırdı, lakin onun fikrincə, ümumi anlayışların, yaxud ideyaların reallığı da (allahın zəkasında) qəbul edilməlidir. Onlar allahın yaratdığı şeylərin nümunələridir. Abelyar əqlə haqq qazandırır və sxolastika mötədil realizmin inkişafına şərait yaradırdı. Bu isə sxolastiklərin mürtəce hissəsində güclü narazılığa səbəb olurdu. Abelyar Parisdəki məktəbini təsis etdikdən sonra orada uğurlu fəaliyyət göstərmişdir. Avropanın müxtəlif yerlərindən onun şagirdləri yanına axışırdı. Onun həyatında öz şagirdi Eloiza ilə macərası mühüm yer tutmuşdur. Bu macəra bədbəxtliklə nəticələnir. Bununla yanaşı, mürtəce teoloqlar onu kafir-yeretik kimi mühakimə edərək, onu camaatın gözü qarşısında bütün yaratdığı ilahiyyat kitablarını şəxsən yandırmağa məcbur edirlər. Həmçinin ölümünə az qalmış onun təlimi ikinci dəfə mühakimə edilmişdir. Beləliklə, XII–XIII əsr hüdudlarında Parisdə təhsil müəssisələrinin üç tipi mövcud idi: Müqəddəs Məryəm Ana kafedralının nəzdində təsis edilmiş və kapitul məmurları tətəfindən idarə olunan məktəb qrupları (xoristlərin naibi yeparxiyanın ibtidai, kansler isə yüksək məktəblərinin mövcud vəziyyətlərinə nəzarət edirdilər), ən böyük abbatlıqların məktəbləri (Sent-Jenevyev, Sen-Viktor, Sen-Jermen-de-Pre) və klir üzvləri tərəfindən açılmış özəl məktəblər (bu cür məktəblər magistr rütbəsini alaraq, baş keşişin və ya kanslerin birbaşa himayəsi və nəzarəti altında idilər). Beynəlxalq təhsil mərkəzi olaraq, Paris əcnəbi və yerli tələbələri daha çox dialektika və teologiya fənləri üzrə ixtisaslaşdırırdı.^[11][4][77]

Orta əsr Parisində minlərcə tələbə yaşayırdı. Onların içərisinə 13–14 yaşında olan çox gənc tələbələrlə də rastlaşmaq mümkün idi; yeniyetmə tələbələr öz biliklərini əvvəlcə "gözəl sənətlər" fakültəsində başlayaraq, ilkin mərhələ kimi baza təhsilini almağa müvəffəq olurdular. Bu tələbələrin çox kiçik hissəsi gələcəkdə yaxşı vəzifələrdə çalışmaq üçün, onlara giriş imkanı yaradan lisensiat dərəcəsindən lazımınca yararlana bilirdilər. Ən bacarıqlı və inadkar tələbələr doktor dərəcəsinə qədər yüksəlirdilər və bu, təbii ki, gələcəkdə onlara müəllimlik etməyə, eləcə də kilsədə və ya kralın yanında xidmət göstərməyə imkan yaradırdı (burada söhbət artıq olduqca yetişkin tələbələrdən gedirdi, onlar bəzən kollejdə "ilişib" qalmaq üçün bütün imkanlardan istifadə edirdilər). Gənc məktəblilərin əksəriyyəti onlar tərəfindən seçilmiş universitet professorlarının mühazirələrinə gəlir, təhsilin sonunda isə hər hansı elmi dərəcənin alınması üçün həmin professora iltimasçılıq edirdilər. O zamanlar gənc tələbələr qohum və ya tanışların evlərində məskunlaşırdı, bunun əksinə olaraq təmin edilmiş ailələrdən olan gəlmələr isə pansionda yerləşdirilirdilər, yetkin tələbələr isə qazandıqları pullarla ev kiralayır və hətta şəxsi xidmətçilərə malik olurdular. 1180-ci ildən Otel-Dyö xəstəxanası bəzi otaqlarında 18 məktəbli-klirlərin kirayənişin kimi yaşamaları üçün bütün lazımi imkanları yaratmağa başladı; xəstəxana məktəblilərin müalicə xərclərini də öz üzərinə götürməyə razı idi, bir şərtlə ki, qarşı tərəf də öz növbəsində ölüm ayağında olan xəstə pasientlərə baxmalı və onların dəfnində iştirak etməli idi. Daha sonralar həmin məktəblilər əlillər evini tərk edərək, yaratdıqları şəxsi mənzildə 18 yaşında olan şəxslər nəzərdə tutulmuş Parisin ilk kollejini təsis edirlər (XIII əsrin başlanğıcında Müqəddəs Fomada təhsil alan tələbələr üçün Luvr qəsrinin yaxınlığında sığınacaq evi və Sent-Onore kollejinin əsası qoyulmuşdur). Bu kollejlər başlanğıcda bir növ internatları özündə təşkil edirdilər; buraya maddi imkanı olmayan, amma kifayət qədər bacarıqlı və səriştəli tələbə-ilahiyyatçıları pulsuz qəbul edirdilər (zamanla burada müəllimlər repetitorluqla məşğul olmağa başladılar və təqaüdçülərlə yanaşı, həm də pullu şagirdlərin biliklərinin mükəmməlləşdirilməsinə başladılar). XIV əsrdən başlayaraq Parisdə "pedaqogika" adlandırılan xüsusi yaşayış yerləri meydana çıxmağa başladı — bütün şəraitlə təchiz edilmiş bu cür apartament-pansionlarda, müəllim ona valideynlər tərəfindən etibar edilmiş şagirdləri saxlayırdı. XV əsrin ortalarında tələbələr əsasən üç qrupa bölünürdülər: "uzunqanadlılar" (nəzarətsiz tələbələr), "pedaqogikalara" görə pul ödəyən pansionerlər və kollejlərdə universitet hesabına yaşayan tələbələr.^[78][77]

XV əsrin ikinci yarısında Universitet və müəllimlərin bir qismi papa hakimiyyətindən ən böyük muxtariyyətin alınmasına nail oldular (XIII əsrin başlanğıcından etibarən, Paris Universiteti faktiki olaraq Fransanın kralı və ya Paris baş keşişi tərəfindən deyil, Papa və onun etibar etdiyi insanlar tərəfindən idarə olunurdu). Bundan sonra universitetdə tibb və yaxud hüquq fakültələri kimi biliklərin yeni sahələri (həmçinin mühəndislik işi, memarlıq, coğrafiya və kosmoqrafiya) güclü inkişaf etməyə başlayır, humanist axınlarının sayəsində incəsənət fənni canlandırılır, Paris tələbələri tez-tez başqa ölkələrə, xüsusilə də İtaliyaya yola düşməyə başlayırlar. İtaliyada onlar özləri üçün elmin yeni üfüqlərini və İntibah dövrü sənətlərini açmağa nail olurlar. Ancaq bununla belə, kilsədən muxtariyyatı əldə etmiş universitet kral hakimiyyətindən asılı vəziyyətə düşür və bütün əvvəlki imtiyazlarından məhrum olur (məsələn, müəllimlərin istədikləri vaxt məşğuliyyəti dayandırmaq hüquqları və ya Parisi tərk edərək, başqa şəhərdə məskunlaşmaq və oradakı tələbələrə tədris etmək hüququ).^[78][77]

Kral ziyafəti. Rəsm əsərinin müəllifi, fransız rəssamı, Fransa intibahının birinci ustası Jan Fukedir

Kapetinqlər dövründə canlanmış Pti-Pon, Jüivri, Lantern və Pti-Drapri kimi 4–5 metr eni olan küçələrdə gil və ağacdan iki və üç mərtəbəli sadə evlər, həmçinin varlıların daşdan inşa edilmiş, kamin və mətbəxi olan evləri düzülmüşdü. XIII əsrin sonu-XIV əsrin əvvəllərində zənginlərin evlərinin ətrafı bağla əhatələnir, əksər hallarda çaya baxan tərəfdə əsas binaya birləşən və qabağında həyəti olan qanad inşa edilir, evləri əhatə edən divarlar isə daxildən divar rəsmləri ilə bəzədilirdi. Ancaq XIV əsrin ortalarına qədər Paris varlılarının əksəriyyəti öz evinin memarlığının qayğısına o qədər də qalmırdılar. Tipik kommersantın (tacirin) malikanəsi vahid quruluşda birləşdirilmiş iki və ya üç adi evi özündə təşkil edirdi. Birinci mərtəbənin geniş sahəsini küçəyə açılan dükanlar və anbarlar tuturdu, yuxarı mərtəbələrdə isə yaşayış otaqları və sahibin kabineti yerləşirdi (burada ev sahibi dəyərli əşyaları və vacib sənədləri gizlədirdi). Bundan başqa, malikanə sahibləri tualet otaqları və çirkli suyun axıdılması üçün nəzərdə tutulan borularla təchiz olunmuş bəzi otaqları simvolik məbləğə kirayə verməyi üstün tuturdular. Parisin ticarət hissəsinin mərkəzində inşa edilmiş evlər ancaq daxili həyətə malik idilər, amma kənarlarda yerləşən evlərin ətrafında adətən kiçik bağları, bostanları və quyuları müşayiət etmək olurdu. Sahiblə bir damın altında onun yaxın qohumları və daimi xidmətçiləri yaşayırdı, gündüz vaxtı isə evdə həmçinin başqa qulluqçuları və dükanın işçilərini görmək mümkün idi.^[4][65]

XIV əsrin sonunda — XV əsrin başlanğıcında böyük burjuaziya nümayəndələrinin öz şəxsi malikanələrinə olan münasibətləri kəskin dəyişir və bu evlər öz möhtəşəmliyinə görə kral iqamətgahlarına və şahzadələrinin evlərinə bənzəməyə və bərabərləşməyə başlayır (məsələn, Sen-Jermen-an-Le, Sen-Pol və Turnel sarayları). Evlərin ətrafında tez-tez fəvvarə və çarhovuzlarla bəzədilmiş bağlar salınmağa başlanılır, kilsə, kitabxana, kabinet, silah otağı, sahibə məxsus yataq otaqları isə artıq hər bir zəngin evin və ya malikanənin məcburi atributu hesab edilirdi (həmçinin bu cür evlərin otaqları rəsm əsərləri, keramik məmulatlar, xalçalar, bahalı mebellər və musiqi alətləri ilə bəzədilirdi). Aristokratik iqamətgahların tərtibat işləri zamanı, dam üçün kirəmit və şifer, fasad və yükdaşıyıcı konstruksiyalar üçün mərmər və oyma daş, pəncərələr üçün vitrajlar, divarların köbələnməsi üçün bahalı ağac materialları, döşəmələrin quraşdırılması üçün isə yastı plitə daş və ya kaşı istifadə olunurdu. Var-dövlət kimi müvəffəqiyyətin xarici atributltarını əldə etdikdən sonra (bu atributlar adətən ev, karet, bahalı geyim, qədimi kitablar və bahalı əşyaların ümumi sayı ilə qiymətləndirilirdi), burjua özünü daha məğmun edilmiş kimi hiss etmirdi, Paris cəmiyyətinin sosial iyerarxiyasından və burjuaziya mühitindən doğurulmuş notabllar (yəni məclis üzvləri) isə, demək olar ki, zadəganlarla bərabər səviyyəyə yüksəlməyə müvəffəq olmuşdular. Zəngin şəhər sakinləri xüsusilə əyləncə və təhsil vasitələri ilə zadəganlığı yamsılamağa çalışırdılar, onlardan ən müvəffəqiyyətliləri isə tanınmış soyad sahibləri ilə qohum əlaqələrinə daxil olur və ya qəsrli torpaqları aristokratik titullarla birlikdə satın alaraq özləri zadəganlara çevrilirdilər.^[65][73]

Kralın ən yaxın qohumları və məsləhətçiləri Parisdə kral həyətini təqlid edən qəşəng evlərə və saraylara malik idilər. Ən təmtəraqlı aristokratik iqamətgahlar siyahısına günümüzə qədər mühafizə edilməmiş və Luvr qəsrinin yaxınlığında yerləşmiş Burbon sarayı (müasir Burbon sarayı ilə qarışdırmayın), eləcə də Orlean, Berri və Burqundiya hersoqlarının malikanələri daxil edilmişdir.^[79] XIV əsrin sonunda ucaldılmış de Burbon hersoqlarının sarayı ətrafdakı 30-a yaxın kiçik binanı udmuşdur. Geniş ansamblın tərkibinə parad zallar, yataq otaqları, kabinetlər, qonaq otaqları, kiçik kilsə, silahxana, hamam odaları (Luvr qəsrinin də istifadə etdiyi mənbələrdən olan su ilə təchiz olunurdu), çörəkxana, meyvə anbarı, eləcə də bütün bu otaqları birləşdirən zərif qalereyalar, həmçinin həyət və bağlar daxil idi. Sarayın damları o dövrün Parisi üçün nadir sayılan şiferlə örtülmüş və qızıl suyuna salınmış qurğuşun heykəlləri ilə bəzənmişdir.^[57][73]

Həmçinin müxtəlif kilsə iyerarxları (yepiskoplar, böyük abbatlıqların baş keşişləri və ya priorlar) Parisdə bir-birindən möhtəşəm iqamətgahlara malik idilər; onlar paytaxta tez-tez təşrif buyurduqları zaman bu saraylarda istirahət etməyi çox sevirdilər. Məsələn, Sansa arxiyepiskopu Sena çayının sağ sahilindəki gözəl Sen-Pol sarayına sahiblik edirdi (hazırda Selestin sahil küçəsinin keçdiyi bu ərazi IV dairənin ərazisi hesab olunur). 1365-ci ildə saray kral V Karl tərəfindən konfiskasiya olunur (o, bu binanı Luvr qəsri ilə yanaşı daha bir kral iqamətgahına çevirir). Sarayın strateji baxımdan uğurlu ərazidə yerləşməsi, yerli qiyampərəst əhalidən qorxan kral üçün olduqca əlverişli idi; o, lazım gəldiyi anda gizlincə qayıqla şəhəri tərk edə bilirdi. Sen-Pol sarayını xüsusilə Divanə IV Karl sevirdi. Kompensasiya qismində V Karl Figye küçəsində yerləşən Estomenil sarayını arxiyepiskopa hədiyyə edir və sevinclə dolu ruhani burada öz yeni Paris iqamətgahını təşkil edir. 1475-ci ildə köhnə və yarımsökük bina dağıdılır və onun yerində daha təmtəraqlı Sans sarayı inşa olunur (həmçinin günümüzə kimi, XV əsrin başlanğıcında antik termlərin yaxınlığında inşa olunmuş Klüni abbatlarının sarayı mühafizə olunmuşdur.^[78][26] Orta və yüksək rifahlı ailələrin yaşadığı Paris evlərinin əksəriyyətində qonaqlar üçün nəzərdə tutulmuş böyük qəbul otağı yaradılırdı. Təmizlik işləri adətən bu otaqla başlanılırdı və ən gözəl mebel, həmçinin servant rəflərində qoyulmuş ən gözəl tunc və ya gümüş qab-qacaq məhz burada nümayiş olunurdu. Buradakı stullar və skamyalar balışlarla örtülür (tez-tez əyləşmək üçün sandıqlar istifadə olunurdu), döşəmələr xalçalarla bəzədilir (yay aylarında onun üzərinə yeni biçilmiş ot və güllər səpilirdi), otaqda daha çox sərbəst məkanın yaradılması üçün isə yeməkdən sonra masalar adətən yığışdırılır və xəlvəti yerdə gizlənirdi. Sarayın parad (təntənəli) zalları buxarı ilə qızdırırdı və kandelyabr-şamdanlara yerləşdirilmiş çoxlu şamlarla işıqlandırılırdı. Evdəki bütün digər ikincidərəcəli sahələr sadə "otaq" sözü ilə işarələnirdi ("kontora" adlanan reprezentativ iş kabineti burada istisna idi). Mətbəx daha çox həyətə çıxışı olan əlavə tikilin daxilində inşa edilir və mütləq şəkildə su mənbəyinin yanında yerləşirdi. Çirkləndirici mayelərinin daha effektiv şəkildə aradan qaldırılması üçün mətbəx və hamam otaqlarında azca maili və yastı plitələr döşənilirdi (plitələrin altında quraşdırılmış borular vasitəsil, çirkab su həyətə və ya küçəyə axıdılırdı). Mətbəx ləvazimatlarını həmçinin qazanlar üçün nəzərdə tutulan qarmaqlar, üçayaqlı qazançalar və başqa avadanlıqlarla təchiz edilmiş mərkəz ocaq tamamlayırdı (bir çox kasıb evlərdə sözügedən mətbəx ümumiyyətlə yox idi, ancaq otaqların birisində qurulmuş kiçik manqal və ya ocaq buranın nə üçün istifadə olunmasına dair insanlarda aydın təsəvvür formalaşdırırdı). Tipik varlı evin əlavə atributlarına ayaqyolu, su quyusu, bağ, kaşı ilə döşənilmiş həyət, xidməti əlavə tikililər, odun və alətlərin saxlanılması üçün müxtəlif anbarlar, otlu və ya dənli anbarlar, yükdaşıyan heyvanlar üçün burdaqlar və s. aid edilirdi.^[73]

Həkim xəstə kral VI Karla baş çəkir. XV əsrin ortalarına aid edilən Fruassar xronikasından olan Orta əsr miniatürü, (BNF, FR 2646) səh. 164.

XIII əsrin sonuna kimi, Parisin demək olar ki, bütün küçələrinə orijinal adlar verilmişdir, bu isə, təbii ki, şəhərdə gəzişən insanların həyatını əhəmiyyətli dərəcədə yüngülləşdirmişdir, lakin bununla belə, küçələrin adları hələ heç yerdə göstərilmirdi (evlərin numerasiyasını təsvir edən lövhəciklər və ya daş üzərində yonulmuş küçə adlarının tətbiqinə yalnız XVIII əsrin əvvəllərində başlanılmışdır), buna görə də yerli sakinlər bu ünvanları sadəcə olaraq yadda saxlamağa və yaxud yoldan keçən birisindən məlumat əldə etməyə məcbur idilər. Evlərin kəndarında quraşdırılmış və ev sahibinin fəaliyyət növünü təsvir edən taxta lövhələr şəhərdə əhəmiyyətli oriyentir hesab olunurdu, ancaq onlar da tez-tez yeniləri ilə əvəz olunduqları üçün, şəhərə təşrif buyuran çoxsaylı qonaqlar çətinlik, dilemma və anlaşılmamazlıq hisləri ilə üz-üzə qalırdılar. Qəbiristanlıq, küçə, bazar və prixod kilsəsi sadə Paris sakinlərinin gündəlik həyatının əsas mərkəzi sayılırdı. Onlar yaşadıqları rayonun hüdudları kənarına çox nadir hallarda çıxırdılar – yalnız dini mərasimlərin, dövlət bayramlarının, təntənəli idman yürüşlərinin, hərbi təlimlərin və ya kütləvi oyunların keçirilməsi zamanı yerli camaat az tədqiq etdikləri rayonlara kütləvi axın edirdilər. Gecələr bütün şəhər qapıları bağlanılır, mərkəzdəki keçələr isə sex patrul dəstələri tərəfindən mühafizə edilirdi (qapıların bağlanılmasına kimi şəhərə daxil ola bilməyən yerli sakinlər gecələmək üçün şəhərətrafı karvansalara üz tutmağa məcbur olurdular). Qiyam, nifaq və müharibə dövrlərində (bu isə bütövlükdə XIV əsrin ortalarını və XV əsrin birinci yarısını əhatə edirdi), bir neçə ikincidərəcəli şəhər darvazası ümumiyyətlə hörülmüş, bu isə yerli hakimiyyətə yerdə qalan əsas qapılarda ümumi nəzarətin gücləndirilməsinə yeni imkanlar yaratmışdır.^[3][62][63]

Karolinqlər dövründə kilsə bazar gününü bayram və istirahət günü olaraq elan etdi. Bazar günü insanlar yığıncaqlarda və ya kilsə mərasimlərində iştirak etməli idilər. Yaxşı havada isə, şəhər sakinləri adətən küçəyə çıxır, yaxud yaşadıqları evlərin aşağısındakı skamyada əyləşərək qonşularla söhbət edirdilər. Paris sakinlərinin asudə vaxtının tipik növləri içərisində çay boyunca qayıqla vərdələnmə, Senanın hər iki sahilində yerləşən küçələr, eləcə də körpülər, ticarət küçələri ilə gəzintilər və yarmarkaların baş çəkilməsi daxil idi. Bundan başqa köçəri artistlərin, meymun təlimçilərinin və ayı bələdçilərinin göstərdikləri şou proqramlar, küçə teatrları (o cümlədən kukla teatrı), kilsə misteriyaları, idman yarışları (hazırkı böyük tennis oyununun raketkasız timsalı – kürə və ya top oyunu), intellektual (şaxmat) və qumar oyunları (zər və kartlar), həmçinin şəhər divarlarının yaxınlığında keçirilən hərbi yarışlar yerli şəhər sakinləri arasında çox populyar əyləncə və vaxtkeçirmə məşğuliyyət növləri hesab olunurdu. Camaatın böyük yığışması həm də dini və ya sex nümayişləri zamanı müşahidə olunurdu. Ənənəvi təntənəli bayram yürüşlərindən savayı, Parisdə həmçinin təqvimlə nəzərdə tutulmamış nümayişlər də keçirilirdi: məsələn, məhkəmənin və ya hakimiyyətin qərarı üzrə keçirilən və günahların tanrı tərəfindən yüngülləşdirilməsinə istiqamətləndirilən təntənəli nümayişlər, quraqlığın sonu və ya daşqınların dayandırılması üçün kasıb cütcü və əkinçilər tərəfindən keçirilən bayram əfval-ruhiyyəli ibadət yürüşləri, həmçinin çoxdan gözlənilən əmin-amanlığın qurulması, kral varisinin doğuluşu və ya hökmdarın sağalması barəsində vətəndaşlar tərəfindən keçirilən təntənəli minnətdarlıq yürüşləri və s. (həmin yürüşlərə günahsızlığın rəmzi sayılan kiçik uşaqlar da cəlb olunurdu). Hadisənin fövqəladəliyindən və ya bayramın əhəmiyyətindən asılı olaraq, nümayişə həm öz müqəddəs himayəçisinə hörmət edən qardaşlığın üzvləri və prixoda mənsub adamlar, həm da bütün Paris cəmiyyətinin nümayəndələri – məsələn, ruhanilər, idarəetmə orqanlarının və məhkəmələrin üzvləri, sənət sexlərinin nümayəndələri daxil olurdu. Həmçinin matəm kortejlərinə mütləq şəkildə dilənçilik edən ordenlərdən olan rahiblər daxil edilirdi.^[62][73]

Bavariyalı İzabellanın 1389-cu ildə Parisə təntənəli daxil olması. Jan Fruassarın müəllif olduğu xronikadan miniatür rəsm əsəri (1470–72)

Prixod və kollegial kilsələri üzərində geniş preroqativə malik Paris Məryəm Ana kilsəsinin rahibliyi, kafedraldan Sen-Jerve kilsəsinə qədər uzanan çay marşrutu boyunca xüsusi qayıq vasitəsilə kiçik səyahətlər təşkil edirdilər; ibadət mərasimi keçirildikdən sonra, kanoniklər yerli ruhanilərdən tabeetmə nişanlarını və töycü bəxşişini əldə edirdilər (kilsənin kiçik xoristləri isə hədiyyə qismində albalı və qoyun əti alırdılar). Bundan əlavə, müqəddəs Viktorun xatirəsinə dair hər il 21 iyul tarixində keçirilən möhtəşəm bayram zamanı, Paris Məryəm Ana kilsəsinin dini xadimləri çay boyunca Sen-Viktor abbatlığına yola düşürdülər. Müqəddəs Jenevyevanın abbatlığından çıxış edən kortej üzvləri ilahi mərhəmət və müdafiə mövzularında ibadət və yalvarış edirdilər. Bu cür önəmli hadisələr zamanı xalqın böyük izdihamı altında şəhərin mərkəzi meydanına Parisin səmavi himayədarlarının — yəni Müqəddəs Jenevyeva və Müqəddəs Marselin qurudulmuş qalıqları gətirilirdi. Paris Universitetinin nümayəndələri tərəfindən (magistr və tələbələr) şəhər boyu keçirilən yürüyüş vaxtı, Sen-Jak küçəsində yerləşən möhtəşəm Sen-Matüren kilsəsi bayram şənliklərinin başlanğıc nöqtəsinə çevrilirdi. Karnaval və Vəftizçi İohannın xatirəsinə keçirilən xeyriyyə tədbirləri zamanı isə, Sena çayının sahilində yerləşən Qrev meydanında bayram tonqalı yandırılırdı (yanğın təhlükəsizliyi baxımından, bu ərazi ruhanilər tərəfindən çox uğurla seçilmişdir).^[62]

Çoxsaylı bayramlar və din baxımından olduqca əhəmiyyətli olan təntənəli yürüşlər içərisinə XIV əsrdə daha bir ənənə əlavə olunmuşdur; çoxsaylı məiyyətlə mühasirə olunmuş krallar, kraliçalar və ya şahzadələr yerli əhalinin alqışlarları və uğultusu altında əsas darvazaları keçməklə şəhərə daxil olurdular. Xalqın böyük izdihamı vaxtı keçirilən və şəhər həyatının gözə çarpan hadisəsi sayılan bu cür təntənəli mərasimlər diqqətlə hazırlanır və Paris xəzinəsi hesabına maliyyələşdirilirdi (kralın təntənəli girişi vaxtı, onu qarşılayan kortejə hər şeydən əvvəl maliyyəçilər, o cümlədən Hesab Palatasından olan üzvlər, daha sonra Şatle hakimləri, bunun ardınca — şəhər hakimiyyətinin nümayəndələri və nəhayət son olaraq parlamentin nümayəndələri daxil olurdular. Onların içərisində ancaq Parlament üzvləri kralı salamlamaq və onu müşayiət etmək hüququna malik idilər). Bu cür vacib təqvim günündə şəhər hakimiyyəti, sexlər və sadə Paris sakinləri küçələri əsaslı surətdə təmizləyir, evlərin fasadlarını parça və xalçalarla bəzəyir, döşənmiş yollara isə ətir saçan otlar və rəngarəng güllər səpirdilər. Mərasimlər həm də təmtəraqlı nümayişlərlə müşayiət olunurdu (ratuşanın qapıları qarşısında yoldan keçənlərə pulsuz çörək və şərab paylanılırdı, bəzən hətta suyun yerinə fəvvarələr şərabla doldurulurdu, ətrafda toplaşan uşaqlara şəhər idarəsinin pəncərələrindən armudlar, şaftalı və fındıqlar səpələnirdi, prosessiyanın keçirildiyi yol boyunca isə kilsələrin qarşısında və meydanlarda teatr tamaşaları oynanılırdı. Gecə gözoxşayan çıraqban (illüminasiya) keçirilir, meydançalarda isə mahnılar və musiqi səslənirdi. Şənlik mərasimi nəhayət rəqs müsabiqələri ilə yekunlaşırdı. Sakinlər bayram əfval-ruhiyyəsini gül çələngləri ilə bəzənmiş şlyapalarla daha da qabarıq şəkildə ifadə edirdilər (belə şlyapalar xüsusi sənət sexlərində hazırlanırdı). Kralın şəhərə təntənəli girişi, onun yerli xalq ilə qırılmaz müttəfiqliyini simvolizə edirdi (şəhər əhalisi krala və onun ailəsinin üzvləri ilə əlaqəli olan bütün mərasimlərdə iştirak etməyə borclu idilər). Bundan başqa, kral ailəsinin matəm tədbirləri, xarici səfirlərin görüşləri və başqa təntənəli tədbirlərin icrası şəhər xəzinəsinin hesabına ödənilirdi.^[62][57]

Paris sakinləri arasında həm ümumşəhər, həm də sex və ya prixod miqyasında olan çoxlu ehtiram edilən müqəddəslər vardı. Məsələn, 27 dekabrda şam ustalarının himayəçisi sayılan Həvari Yuhənna günü, 20 yanvarda taun müdafiəçisi, eləcə toxucuların və dəmirlə tacirlik edənlərin himayəçisi olmuş Müqəddəs Sebastian günü, 22 yanvarda — üzümçülərin və şərabsatanların himayəçisi Müqəddəs Vinsent günü, 3 fevralda – bənnaların və şairlərin himayədarı olmuş Müqəddəs Blez günü bayram edilirdi (bu cür bayramlar demək olar ki, hər ay keçirilirdi). Və bu, sözsüz ki, Milad, Pasxa, İsanın bədəni və Vəftizçi İohann kimi əsas dini bayramlar, həmçinin məşhur qeyri-xristian karnavallarla yanaşı olaraq keçirilirdi. Adətən dini cərəyanlardan (xeyriyyəçi və ya tövbə edən) olan cəmiyyət və qardaşlıq üzvləri hər hansı bir müqəddəsin ətrafına yığışaraq, müxtəlif ehtiram mərasimlərini həyata keçirirdilər. Onlar öz himayəçisinin şərəfinə möhtəşəm kilsə xidmətlərini və xaç yürüyüşlərini, illik ziyafət və ya qardaşlıq üzvlərinin dəfnlərini təşkil edir, yetimlərə, qocalara, xəstələrə, şikəstlərə, yoxsul və zəvvarlara yardım əlini uzadır, öz maliyyə vəsaitləri hesabına xəstəxana və sığınacaqları saxlayır, eləcə də təsadüfən küçədə tapılmış və qohumlar tərəfindən tanınmamış ölülərin dəfn mərasimlərini öz üzərinə götürürdülər. XIV əsrdə paytaxtda baş vermiş kütləvi həyəcanlardan və qiyamlardan sonra, istənilən qardaşlıq və cəmiyyət bütünlüklə qadağan edilmişdir. qadağa tezliklə aradan qaldırılır, lakin onların fəaliyyəti kral prevosunun üzvlərinin həssas nəzarəti altında həyata keçirilirdi.^[63][64][73]

Kollektiv ünsiyyətin xüsusi forması küçə boyunca yaşayan qonşular arasında hökm sürürdü; məhəllədə yaşayan qonşular arasında, bir qayda olaraq ehsan və toy mərasimləri, eləcə də təsərrüfat işlərinin keçirilməsi zamanı bir-birinə köməklik etmək və hətta ailə davalarında birgə iştirak etmək məcburi sayılırdı. Məhkəmə mübahisələrinin yoluna qoyulması, varisin əldə edə biləcəyi hüquqlarının təyini və ya insanın identifikasiyası (eyniləşdirilməsi), həmçinin rəhmətə getmiş şəxsin yaşının dəqiqləşdirilməsi vaxtı yaxınlıqda yaşayan və həmin ailə ilə uzun müddət ünsiyyətdə olan qonşular əhəmiyyətli və sözükeçən şahidlərə çevrilirdilər (kilsə-prixod kitablarında doğuluşun və ölümün tarixlərinin məcburi qeydiyyatı Orta əsrlərdə hələ başlanılmamışdır). Oğullar, qızlar və ya kürəkənlər ata himayəsindən və ailə başçısının hakimiyyətinin altından çıxdıqdan sonra rəsmi olaraq şəhər hakimiyyəti tərəfindən müstəqil şəxs elan edilirdilər və onları bir başa gəlir vergisini ödəyənlərinin siyahısına daxil edirdilər (zadəganlar, ruhanilər və klerklər müstəsna şəxslər kimi bütün vergi ödənişlərindən azad edilmişdilər). 1297-ci ildə tərtib olunmuş vergi ödəyicilərinin ümumi siyahısında 1376 qadının adı qeyd olunmuşdur, bu isə vergi siyahıyaalınmasının cəmi 14,5 %-i təşkil edirdi (qadınlar arasında vergiləri daha çox analar və ya dul qadınlar, daha nadir hallarda isə — boşanmış qadınlar və ya bacılar ödəyirdi). Yüzillik müharibədən, eləcə də 1420–1450-ci illərdə paytaxta ciddi təsir göstərmiş iqtisadi böhrandan sonra, qadın əməyi və qadın müstəqilliyi daha o qədər də hörmətdə deyildi (XIII əsrin sonları ilə müqayisədə, yeni kral nəslinin üzvləri daha patriarxal siyasət yürütməyi üstün tuturdular). Yoxsulluq və bərabər olmayan imkanlar bir çox qadını fahişəliklə məşğul olmağa sürükləyirdi; XV əsrin başlanğıcında Parisin əsas fahişəlik məkanları Qlatyini (Site adası), Bur-l'Abbe, Bay-U və Kur-Rober (Sena çayının sağ sahili) küçələrində cəmlənmişdir.^[62][63][64]

Parisin bazar meydanında alıcılar və satıcılar arasında gedən intensiv ticarət. Məşhur "Le Chevalier errant" kitabından olan miniatür rəsm əsəri (1400–1405)

Paris sakinlərinin məişətində əhəmiyyətli yeri aşpazlıq tuturdu (hansı ki, aristokratik və rəiyyət kulinariyalarına bölünürdü). "Yüksək cəmiyyətin" mətbəxində cücələr, göyərçinlər, çay balığı (nərə əti və ya karp), ov edilmiş quş əti (maral əti, ayı əti və kəkliklər), çeşidli düyü növləri, qamış şəkəri, quru meyvələr, şəkərləmələr, badam, ədviyyatlar və xarici ədviyyatlar (istiot, zəncəfil, darçın) geniş istifadə olunurdu. Tez-tez adlı-sanlı qəbullarda yeməyi iki nəfər üçün bir boşqabda verirdilər, qonaqlar fasiləyə uzaqlaşdıqları zaman isə, yemək qalıqları zənginlərin xidmətçilərinin öhdəliyinə buraxılırdı. Böyük ümumşəhər və ya məhəllədaxili ziyafətlərdən sonra, xidmətçilər qalıqları yoxsullara və xəstələrə paylayırdılar. O qədər də məşhur soy-kökdən olmayan, amma yenə də öz qonaqlarını təəcübləndirməyə çalışan bəzi insanlar ziyafət təşkilatı üçün mebel, qab-qacağı və süfrələri icarəyə, aşpaz, metrdotel və digər qulluqçuları müvəqqəti işə götürürdülər. Meşşanların adi qida rasionuna kobud üyüdülmüş undan hazırlanmış çörək (ağ çörək olduqca bahalı delikates sayılırdı), cəfəri ilə bəzədilmiş içalatdan və piydən duru xörək, tərəvəz raqusu, noxuddan və ya paxladan hazırlanmış piyli paxla sıyığı, ucuz şərab və ya pivə, daha nadir hallarda — mal ətindən, donuz ətindən və ya ev quşundan hazırlanmış qızartmalar, kolbasa, pendir, bayramlar şənlikləri zamanı isə vaflilər və şirniyyatlar daxil idi. Cüzi firavanlığı olan ailələrin evlərində adətən ocağı yerləşdirilməsi üçün yer mövcud deyildi və onlar meyxanalarda və karvansaralarda qidalanmağa məcbur olur, həmçinin pərakəndə tacirlərdən hazır qidanı alırdılar. Orucluq ayları istisna olmaqla, digər istirahət və ya bayram günlərində Paris sakinləri çoxsaylı müəssisələrə baş çəkərək, orada təqdim olunan ləziz yeməklərin dadına baxırdılar (meyxanalarda ev şərabını müştərilərə bardaqlarla, meyxanalarda isə porsiyalarla satırdılar). Zəngin şəhər sakinləri "pis şöhrətli" və səs-küylü içki müəssisələrindən uzaq durmağa çalışır və bunun əvəzinə yaxın qohumlara, dostlara və işgüzar partnyorlara qonaq getməyə üstünlük verirdilər (varlı vətəndaşlar qəbulları və ziyafətləri daha çox şəxsi mülklərin və ya şəhərkənarı iqamətgahların yaxınlığında yerləşən bağlarda keçirirdilər).^[73]

Orta əsr Paris sakininin geyimi onun ictimai vəziyyətinin birbaşa göstəricisi idi və eyni zamanda da onun sosial statusuna ciddi şəkildə uyğun olmalı idi. Kilsə və hakimiyyət kişilərin qadın libaslarını, qadınların isə kişi paltarlarını geyinmələrinə qadağa qoyur, həmçinin geyimdə artıq cah-calalı qınayır (məsələn, zadəganların zəngin geyimlərini yamsılayaraq təbəqələrarası sərhədləri silməyə çalışan və bununla da elə bil cəmiyyətdə tutduğu mövqe ilə bağlı insanlara yanlış məlumat verən burjuaları, eləcə də dünyəvi insanlar arasında dəbdə olan təmtəraqlı donlara və ayaqqabılara meyl göstərən klir üzvlərini kilsə azğıncasına tənqid edirdi) və sadə geyimlərini gümüş qayışlarla, ipək və naxışllı tikişlərlə — yəni tanınmış qadınların və tərbiyəli meşşanların aksessuarları ilə özlərini bəzəyən fahişələri ifşa edirdilər, amma bütün məhdudiyyətlərə baxmayaraq, saray dəbi hətta ən aşağı təbəqədən olan qadınların və kişilərin geyim tərzinə güclü təsir göstərirdi. Tünd çalarlı və kobud parçalardan hazırlanmış uzun libaslar, kübar həyatdan imtina etmiş rahiblər, klerklər və meşşanlar tərəfindən geyinilirdi (bu cür geyimlərdə aksessuarların israf və ifratçılığı müşahidə olunmurdu). Xırda ruhanilərin o dövrdə hələ yeknəsəq və bir formalı ibadət geyimi yox idi, buna görə də klirikləri ilk baxışdan sadə əhalidən ayırmaq ancaq tonzura ilə mümkün idi (xüsusi dindarlığı ilə fərqlənən bəzi ruhanilər başının ortasını qırxırdılar və bu ənənə "tonzura" adlanırdı). Sadə klir üzvlərindən fərqli olaraq, keşişlər örtüklü xirqəni (lat. pellicium et superpellicium) geyinir, başına isə qara material ilə örtülmüş, yuxarısı yastı və kənarları əyilmiş olan xəzli şlyapa taxırdılar. Ümumiyyətlə uzun kişi paltarı yüksək sosial statusu əks edirirdi, onu daha çox ruhanilər, magistratlar, hakimlər, universitetin professorları, həkimlər və zəngin tacirlər geyinirdi, halbuki fəhlələr və əsgərlər aristokratiya ilə eyniləşməmək məqsədilə olduqca qısa geyimləri daşımağa borclu idilər. Üst geyimin tikilməsinə kifayət qədər vaxt sərf olnduğu üçün, hazır əşyanın bazarda qiyməti çox baha idi və onun yenisi ilə əvəzlənməsi nadir xarakter daşıyırdı. Bundan başqa, köhnəlmiş paltarlar alverçilər tərəfindən qabaqcadan alınaraq emalatxanada təmir edilir və yenidən tikilir və ancaq bundan sonra başqa klientə təkrar şəkildə satılırdı. XV əsrin dəbinə saray üzvləri tərəfindən həmçinin cah-cəlallı iş paltarları və qeyri-adi qadın aturları daxil olmuşdur. Başmaqlar ildə iki-üç dəfə yenilənirdi; başmaqların ayaqlıq hissəsi praktiki olaraq mövcud olmaması səbəbindən, yağışlı havada küçəyə çıxan sakinlər onların üstündən taxta dabanlı hündür səndəllər geyinirdilər.^[73][54]

Kapetinqlər sülaləsinin sonuncu nümayəndələrinin hakimiyyət illərində feodallar tərəfindən ödənilən icarə haqqı hesabına uzun illər yaşamış "ali təbəqə" üzvləri (məsələn, zadəganlar və ya ruhanilər), daha hərəkətli və novatoryönümlü "üçüncü təbəqədən" (yəni tacirlər və sənətkarlar içərisindən çıxmış şəhərin orta gəlirli vətəndaşlarından) qeyd-şərtsiz olaraq ayrılmışdılar. XIV əsrdən etibarən, Parisdə daha sonralar "burjua" adı ilə məşhurlaşacaq yeni ictimai təbəqə formalaşmağa başlayır. Onlar tədricən böyük var dövləti öz əllərində cəmləşdirməyə və onların köməyi ilə kral cəmiyyəti yanında öz bürokratik təsirlərini gücləndirməyə başlayırlar (burjualar sərfəli nikah ittifaqları və müxtəlif seçki orqanlarında iştirakları ilə zadəgan mühitində möhkəm kök salır və bununla da maliyyə və ədliyyə sahələrində şəhər idarəsi müəssisələrində ən yaxşı vəzifələri əldə edirdilər). Burjuaziyanın zənginləşməsi başlıca olaraq ticarət (parça, xalça, cah-calal predmetləri, inşaat meşəsi və taxta-şalban materialları), sələmçilik, kral həyətinə və orduya malların çatdırılması (döyüş sursatları, əsgəri təchizatlar, atlar), evlərin və torpaqların icarəyə verilməsi, həmçinin müxtəlif sənətlər və sənaye vasitəsilə gedirdi. Parisdəki ev və saraylardan başqa, burjua əhli həmçinin şəhərkənarı malikanələri, qalaları, üzümlükləri və tövlələri almaq iqtidarında idilər. Burjuaziyanın ətrafında yeni sinfin sorğularına xidmət göstərməyə qadir olan şəhər ziyalıları – memarlar, rəssamlar, heykəltaraşlar, musiqiçilər, müğənnilər, şairlər, rəqqaslar, katiblər, hesabdarlar, hüquqşünaslar, notariuslar, həkimlər, əczaçılar və müəllimlər formalaşmağa başladı.^[11][65]

Saray əyanları və ən yüksək məmurlar Paris sakinlərinin arasında gözə çarpan təbəqəni təşkil edirdilər: nazirlər, hakimlər, prokurorlar, sərkərdələr, məsləhətçilər və əzəmətli sülalələrin əsasını qoymuş parlament üzvləri. Əslən Pikardiya vilayətindən olmuş Büsi və Marl sülalələri Parlamentdə böyük təsir gücünə malik idilər. Byusi sülaləsi hələ XIV əsrin birinci yarısında öz yerini Paris parlamentində bərkitməyə müvəffəq olmuşdur. Ailənin başçısı, Simon de Büsi Simonaları, kral mirzəsinin (yəni katibinin) oğlu idi, o, 1326-cı ildə öz karyerasını parlament prokuroru vəzifəsi ilə başlayır və kral administrasiyası mühitində olan bir çox vəzifəli şəxslə dostluq münasibətlərini genişləndirərək, 1345-ci ildə parlamentin prezidenti seçilir, daha sonra o, Paris üsyanı zamanı "hüquqşünasların" nüfuzlu qrupuna başçılıq edirdi, 1362-ci ildə isə Suasson yeparxiyasının rəsmi ordinarisi seçilir. Büsi həmçinin kral üzvləri arasında vaxtlarının çoxunu keçirən öz oğullarına və Parlamentdə balyi, seneşal və məsləhətçi vəzifələrində uzun illər çalışmış qohumlarına (kürəkən, qayın və əmioğluya) söykənirdi. Simonun üç oğulundan ikisi kilsə xadimləri idilər (və eyni zamanda Parlamentdə məsləhətçilər kimi iclas proseduralarına nəzarət edirdilər); onun üçüncü oğlu isə şərəfli "qılınc zadəganlığı" (fr. noblesse d’épée) titulunu əldə etmişdir.^[57]

Marl ailəsi XVI əsrdə mantiya zadəganlığının (fr. la noblesse de robe) əsasənı qoymuş sülalələr arasında adı qeyd edilən məşhur parlament sülalələrindən birini yaratmışdır. Anri de Marl geniş torpaq sahələrinə malik olsa da, öz uğuruna görə parlamentdəki fəaliyyətinə, krala xidmətinə və Berriya hersoquna yaxınlığına borclu idi. O parlamentin vəkili və Parisin baş keşişinin balyisi idi, 1394-cü ildə parlamentin sədri, 1403-cü ildə isə onun prezidenti seçildi (elə həmin ildə də VI Karl onu zadəganlığa həsr etdi). Kaboşyenlər üsyanının müvəffəqiyyətsizliyindən sonra, Anri de Marl 1413-cü ildə Fransanın kansleri oldu, ancaq 1418-ci ildə o, və onun oğlu Jan armanyakların qətliyamı zamanı həlak oldular. Marlın qohumları və kürəkənləri əllərinə imkan düşən kimi Parisdən qaçaraq dofinin tərəfini saxlayırlar. Dofin qalib gəldikdən sonra isə, onlar bundan xeyir və şərəf əldə edir və tez bir zamanda parlamentin əzəmətli təsir qüvvəsinə çevrilirlər.^[57]

Bütün bu nüfuzlu ailələr (burjua, kilsə xadimləri və ya zadəganlar) müxtəlif mənşədən olmalarına baxmayaraq, öz aralarında həm sıx qohum, həm də dost və işgüzar əlaqələrə malik idilər. Onlar həmçinin monarxiyanın idarəetmə mexanizmində zamanla yüksək mövqe tutmuş xüsusi strukturun əsasını qoyurlar. Yüzillik müharibə zamanı başlanmış siyasi böhrandan öncə, parlamentin məsləhətçiləri mürəkkəb ittifaqlar şəbəkəsində qruplaşırdılar. Başqa nüfuzlu hakimiyyət orqanı sayılan Ali məhkəmə isə, hələ XIV əsrin ortalarında hakimiyyətdən tam muxtariyyəti əldə etmişdilər, lakin 1418-ci ildən sonra, daha doğrusu armanyaklar və burginyonlar arasında baş vermiş müharibənin başlanğıcı ilə, onlar da nüfuzlu ailələr kimi qaçılmaz təfriqətlə (yəni parçalanma ilə) üz-üzə qalırlar. Böyük parlament sülalələri və zadəganlıq çox keçmədən iki hissəyə bölünür və beləliklə də hər iki mübarizə aparan düşərgə öz maraqlarına uyğun şəkildə hərəkət etməyə başlayırlar. Paytaxtın VII Karlın hakimiyyət dövründə fransız xalqına geri qaytarılmasından sonra, 1436-cı ildə Paris parlamentinin yenidən təşkili həyata keçirilir; bu qərarın qüvvəyə minməsindən dərhal sonra, Puatye şəhərində gizlənən kralın sədaqətli xidmətçiləri və Parisdə oturaraq, Lankasterli Conun və burginyonların tərəfini saxlamış keçmiş kral məsləhətçiləri bir araya gəlməyə razılıq verirlər. Bu hadisədən sonra, kral ailəsinin bəzi üzvləri parlament seçkiləri zamanı keçirilən bütün nəzarət tədbirlərini öz üzərinə götürməyi qərara aldılar, nüfuzlu ailələr də öz növbəsində, həmin bu yeniliyə tez bir şəkildə adaptasiya oldular. Ali məhkəmədə həmçinin qohumlar dövrü başladı, bu vəzifələr oğullara və kürəkənlərə nəsillikcə ötürülürdü. Parlamentin və hakimin məsləhətçiləri Parisdə gözəl evlər inşa edir, həmçinin təntənəli yürüş, qəbul, toy, xaç suyuna salma və dəfn mərasimlərini həyata keçirir, eləcə də özləri üçün bahalı başdaşılarını sifariş edirdilər (1364-cü ildə Xeyirxah İohannın torpağa basdırılması zamanı, dəfn mərasimində parlamentarilər üçün ayrıca yer ayrılmışdır).^[57]

Saray həyətində kralın çoxsaylı qohumları öz maiyyəti ilə, həmçinin qılınc və ən yüksək ruhanilərin geniş aristokratiyası məskunlaşmışdır. Hərbi karyeraya uğurla başlamağı arzulayan şevalye, baron və jandarm kapitanları daha çox Paris şəhərinə üz tuturdular. Paris burjuasının içərisindən yaranmış təchizatçı və markitant üzvləri daim orduya yardımçı olurdular (onlar kral qoşunlarını bütün lazımi ərzaq və silahla təchiz edirdilər). Bundan başqa, zadəganlar daha çox qubernator, administrator və ya parlament üzvləri vəzifələrinə təyin olunurdular. Onların əyalətdəki torpaq mülkləri bəzən ziyanlı və gəlirsiz obyektə çevrilən zaman, paytaxtdakı dövlət xidməti onların gəlir və karyera artmasının yeganə və əsas mənbəyinə çevrilirdi. Kral həyəti, hakimiyyət orqanları (kral prevosu, eşevenlər və parlament), ruhanilər, feodallar və burjuaziyaların ətrafında ibtidai təhsili almış və Parisdə işi tapmağa və ya iş qurmağa ümid edən administratorların və xırda qulluqçuların böyük təbəqəsi dolanırdı. XIV əsrə qədər əvvəlcə şəhərə, daha sonra isə krala (və yaxud abbatlığa, baş keşişə və ya şahzadəyə) xidmət göstərən sadə insan, xidməti borcunu yerinə yetirdikdən sonra tutduğu vəzifəni sərbəst şəkildə başqası ilə əvəz edə bilərdi.^[57]

Sadə Paris sakinləri çox nadir hallarda kral heyətinin üzvləri, zadəgan ailələr və ya böyük mülkədarlarla kontaktda olurdular, kralın təyin etdiyi daha aşağı rütbəli dövlət qulluqçuları — yəni polis, məhkəmə pristavları, prokurorlar, feodalları idarə edən hesabdarlar və əsas küçələr boyunca rüsum və ya vergi toplayan gözətçilər isə, bunun əksinə olaraq daim yerli camaatın üzləşdiyi problemlərlə yaxından tanış olurdular. Hələ kral Filipp Avqustun dövründə başlanılmış hakimiyyətin bütün budaqlarının nizamlanmasının uzun müddətli prosesi orta əsrlərin sonuna qədər tamamlanmamışdır. Bütün Paris cəmiyyəti həddindən ziyadə çətin və hər bir sosial qrupu məngənələrə sıxan mərasimlərlə, şəxsi imtiyazlarla və yerliçiliklə sanki "qıfıllanmışdır" (tədricən bu məcburiyyətlər və sıxıntılar əldə olunan maddi xeyirləri üstələməyə başlayır və bu da, təbii ki, şəhər sakinlərinin ciddi narazılığına gətirib çıxarır).^[57]

Parisdə həmçinin daimi və ya müvəqqəti şəkildə müxtəlif dini rütbələrdən olan çox böyük sayda insan — "ağ ruhanilər" və çoxsaylı rütbəlik yaşayırdı. Erkən Orta əsrlər dövründə Paris böyük abbatlıq şəhərinə bənzəyirdi; burada hələ Merovinqlər sülaləsinin hakimiyyət illərinə aid edilən Sen-Jermen-de-Pre və Sent-Jenevyev kimi əlahiddə dini komplekslər inşa edilmişdir. XI–XII əsrlərdə cari qədim müəssisələrə Sen-Viktor, Sen-Marten-de-Şan və Sen-Maqluar kimi möhtəşəm monastırlar əlavə olunur və onlar paytaxtın sonrakı urbanizasiyasında əhəmiyyətli rol oynayırlar. Paris baş keşiş Sansaya tabe edilmiş yepiskopluq mərkəzi idi və yerli dini klirlər tərəfindən edilən bütün cəhdlərə baxmayaraq, Roma Papaları orta əsrlərdə bu iyerarxiyanı dəyişdirməkdən imtina etdilər. Ancaq Parisin baş keşişi də çox nüfuzlu adam idi, Site adasındakı onun şəxsi sarayında arxidiakonların, kilsə hakimlərinin və başqa klir üzvlərinin nüfuzlu ştatı yerləşirdi, ibadət mərasimlərində isə, Paris Məryəm Ana kafedral kilsəsinin kapitulu ona daim kömək edirdi. Ən yüksək ruhanilərin bir hissəsi məsləhətçi və müxtəlif məmurlar rolunu icra edərək, kral sarayında yaşamağa üstünlük verirdilər, digər ruhanilər isə Paris Universitetində dərs deyir və ya təhsil alırdılar.^[78]

Dünyəvi malikanələrdən fərqli olaraq (bu malikanələrin böyük hissəsi sonralar mübadilə, satış və ya xırdalama nəticəsində yox oldular), Parisin ən yüksək ruhaniləri paytaxtda yerləşən və feodallara məxsus olan pay torpaqlarına (senzivlərə) müttəsil şəkildə nəzarət edirdilər. Əhalinin idarəetmə üstünlüyü tədricən şəhər hakimiyyətinə keçməsinə baxmayaraq, dini müəssisələrin yenə də böyük təsiretmə gücü vardı; ruhanilərin malikanələri Parisin hüdudları xaricində yerləşdikləri üçün, onların kral tərəfindən müsadirəsi heç vaxt həyata keçirilməmişdir. Bəzi monastırlar və kilsələr daimi gəlir əldə edən mülkədarlar idilər; onlar ədalətin bərqərar olunmasını həll edir, şəhər və ya dövlət əhəmiyyətli bütün yollara, eləcə də onların mülk torpaqlarında çalışan sənətkar sexlərinə nəzarəti həyata keçirirdilər. Mirasın bölünməsi ilə bağlı problemlərin olmaması, maddi sərvətlərin ruhanilər tərəfindən əngəlsiz toplanmasına imkan yaradır, əmlakdan istifadənin fasiləsizliyini təmin edir, həmçinin böyük miqdarda gəlirin əldə olunmasına və dünyəvi feodalların üzərində qeyd-şərtsiz üstünlüyün təmin edilməsinə şərait yaradırdı.^[78]

Parisin mərkəzindəki Luvr meydanında yerləşən Sen-Jermen-l'Oserua kilsəsi, özünün memarlıq formalarının nəfisliyi və "alovlanan" qotik ornamentlərin bolluğu ilə diqqəti cəlb edir

Kilsə rəhbərləri dünyəvilərlə müqayisədə daha savadlı idilər və buna müvafiq olaraq da, öz vəzifələrinin öhdəsindən daha yaxşı gəlirdilər. Kilsə əmlakının düzgün idarə olunması, müəssisə rəhbərlərinin dini və mənəvi fəaliyyətinin əsasını təşkil edirdi. Bundan başqa, kilsə iddia edirdi ki, onun hüquqlarının istənilən sıxışdırması və ya gəlirlərin kəsilməsi kasıblara kömək etmək imkanlarının azaldacaq və sadə dünyəvi əhlin "ruhlarının xilas edilməsinə" mane olacaq. Paris ruhaniləri öz torpaqlarında ədaləti idarə etmək hüququna malik olmaq üçün tez-tez zadəganlarla və ya hətta kral hakimiyyəti ilə mühakimə olunur və çox vaxt belə mübahisələrdə qalib gəlirdi (məsələn, Luvr qəsrinin ətrafındakı torpaqlara başçılıq etmə üçün Sen-Jermen-l'Oserua kilsəsinin kapitulu ilə hersoq de Burbon arasında gedən çəkişmələr təxminən 40 il boyunca davam etdi və hər iki tərəfin qarşılıqlı güzəştləri ilə nəticələndi).^[78]

Parisdə kilsə karyerasını qurmaq olduqca çətin idi. Çox vaxt yaxşı prixodda, zəngin məbəddə və ya kafedral kilsədə gəlirli iş yerini əldə etmək ancaq nüfuzlu qohumların dəstəyi və köməyi sayəsində mümkün olurdu. Parisin sol sahilində məskunlaşmağı üstün tutan digər klir üzvləri isə, əsasən ixtisaslarına uyğun olmayan yerlərdə çalışmağa məcbur olurdular (onları daha çox katib, klerk və yaxud yazar peşələrinə təyin edirdilər). Onların siyahısına həmçinin prixod keşişləri və kilsə şurası içərisindən olan "ağ ruhanilərlə" tez-tez duşmənçilik edən müxtəlif ordenlərin rahibləri də əlavə olunurdu (XIII əsrin başlanğıcında Vatikan kilsəsi tərəfindən təsis edilmiş dominikanlıların, fransiskanların və karmelitlərin xüsusilə dilənçilik edən ordenləri sadə vətəndaşlardan vergi yığmaqdan imtina edir, ölkə xəzinəsinə zərrə qədər də olsa maddi gəlir gətirmir və heç bir ədliyyə işlərinə baxmırdılar, lakin bununla belə, bu zahiri "çatışmazlıq" onların peşəkar şəkildə prixoda mənsub adamları kilsələrə fəal cəlb etmək bacarıqları ilə müvazinətləşdirilirdi). Prixod ruhaniləri sadə dünyəvilərin gözündə vaiz-rahiblərə nisbətən daha az savada malik biriləri kimi görünürdü, buna görə Paris prixodları yalnız yüksək təhsil almış və digər keşişlərlə idrak mövzusunda güclərini sınamağa qadir olan kürelərə üstünlük verməyə çalışırdılar. Paris Universitetinin "ağ ruhanilərindən" olan müəllimləri və rahibləri arasında da tez-tez aşıq münaqişələr baş verirdi (burada dilənçilik edən orden üzvləri universitet tələbələrindən ödəmə haqqı götürmür, məşğuliyyətlərdə fasilələrə riayət etmir və kolleqalarla heç bir həmrəyliyə gəlmirdilər).^[78][80]

Katolik kilsəsinin güclü olduğuna baxmayaraq, şəhərlilər və kəndlilər arasında kilsənin təliminə qarşı çıxanlar da vardı. Ruhanilər belə adamları bidətçi, yəni dönük (dinindən dönən) adlandırırdılar. Bidətçilər baha başa gələn kilsə mərasimlərini rədd edir, ruhanilərin onda bir vergisindən, öz torpaq mülklərindən və var-dövlətlərindən əl çəkmələrini tələb edirdilər. Bidətçilər papanı allahın deyil, şeytanın canişini hesab edirdilər. Bidətçilərin mübarizəsi xalq kütlələrinin katolik kilsəsisinin zülmənə qarşı narazılığının ifadəsi idi. Bidətçilərə qarşı mübaizə aparmaq üçün papa xüsusi kilsə məhkəməsi inkvizisiya ("təhqiqat" deməkdir; kilsə təliminə qarşı çıxanları mühakimə etmək üçün Roma papasının yaratmış olduğu kilsə məhkəməsi) yaratdı. Məhkumun əmalkı kilsə hakmiyyət orqanları və xəbərçilər arasında bölüşdürülürdü. Kilsə orta əsrlərdə feodalizm quruluşunun dayağı idi.^[78][73]

İlahi müdafiə, sağaltma və ya uşağın doğuluşu haqqında tanrıdan xahişlər edən Paris sakinləri arasında yayılmış ən vacib hadisələrdən birisi də təbii ki, zəvvarlıq idi. Yalnız zəngin insanlar özlərinə Roma, Santyaqo-de-Kompostela və ya Yerusəlim kimi uzaq və müqəddəs şəhərlərə bahalı səyahətləri rəva bilirdilər (buna paralel olaraq, belə zəvvarlıq bütün mühüm işlərin həll edilməsini və vəsiyyətin təşkilini tələb edirdi). Orta gəlirli şəhər sakinlərinin əksəriyyəti İl-de-Frans, Normandiya, Burqundiya və Şampan-Ardennda yerləşən Sen-Deni, Mon-Sen-Mişel və Vezle abbatlıqlarına, eləcə də Şartrda yerləşən Məryəm Ana kafedralına və əziz tutulan digər ziyarətgahlara, pirlərə və məqbərələrə yönəlirdilər (arxeoloji qazıntılar nəticəsində aşkar edilmiş çoxsaylı artefaktların köməyi ilə, belə yürüşlərin coğrafiyasını asanlıqla təqib etmək olar. Ziyarətdən qayıtmış zəvvarlar o vaxtlar qiymətsiz metallardan hazırlanmış medalları özü ilə Parisə gətirərək, geyimlərinə və ya papaqlarına yapışdırırdılar). İnsanların zəvvarlıq etmək arzularını hətta əmək müqaviləsi və Orta əsrlərin sonlarına aid edilən sənət nizamnamələri nəzərə alırdı. Şəhər sakinlərinin çox hissəsinin gözlə görülən dindarlığına və kilsənin bütün ölkəyə yayılan diktatorluğuna baxmayaraq, orta əsr Parisində caduya, kabuslara və əcinnələrə qarşı güclü inam mövcud idi; sadə insanlar çox vaxt fala baxan və astrologiya ilə məşğul olan şəxslərə üz tuturdular (ruhanilər Bibliyada yazılmış öncəgörmələr mövzusunun populyarlarlaşdırılmasını bütünlüklə həvəsləndirirdilər, lakin onların maraqlarına zidd hərəkət edən cadugərləri, kartlarla fala baxanları və xiromantiya həvəskarlarını təqib edərək tonqalda yandırırdılar).^[73][30]

"Böyük Şatle" qalası (fr. Le Grand Châtelet) – Parisin ən məşhur həbsxanalırdan birisi sayılırdı.

İstənilən şəhərdə olduğu kimi, Orta əsr Parisində də cinayət mövcud idi. Bazarlarda və dükanların yanında oğurluqla məşğul olan kimsəsiz uşaqlar, yoxsullar və xırda cibgirlər cinayətkarların ən çoxsaylı qrup üzvləri idilər (Yüzillik müharibə və onu müşayiət etmiş iqtisadi böhran dövründə, hətta bir çox tələbələr öz universitet təhsillərini ataraq, xırda oğurluğun və avaralığın hesabına yaşayırdılar). Daha yüksək sinfin oğruları və oğurluq nəticəsində əldə edilmiş əşyaların peşəkar alıcıları şəhər istehkamlarına yanaşı yerləşən və jandarmlar tərəfindən nadir hallarda yoxlanılan tavernlərdə yığışırdılar. Kral və feodal hakimləri ictimai edamların və cismani cəzaların bütöv dəstindən istifadə edirdilər. Cinayətkar şəxs şəhərin mərkəzi küçələri boyunca gəzdirilir və prosessiyanın sonunda rüsvayçılıq dirəyinə bağlanılırdı (xüsusi qəddarlıqla cinayət törətmiş şəxslərə qarşı asma, təkərləmə və ya şaqqalama cəzalarını tətbiq edirdilər). Rüşvətxorluq edən aristokratların başı kəsilirdi, cadukarlıqda ittiham olunmuş qadınlar isə ya tonqalda yandırılır, ya da diri-diri torpağa basdırılırdılar. Parisin baş keşişi qulaqların kəsilməsinə dair insanları məhkum etmək səlahiyyətinə malik idi (bu, daha çox residivist-oğrulara qarşı tətbiq olunan cəza tədbiri idi; qulağı olmayan cinayətkar həmişəlik cəmiyyətin ən utancverici təbəqə üzvünə çevrilirdi). Kafirliyə görə ittiham edilmiş insanları xüsusi platformaya dikəldilmiş nərdivana bağlayırdılar, yoldan keçənlər isə onlara tərəf palçıq və daş atırdılar (1347-ci ildən sonra cəza tədbirləri daha da sərtləşdirilir; belə ki, yeretikyönümlü şəxslərin dodaqları və dişləri közərmiş dəmirlə bərk yandırılırdı və bu insanlar ölənədək şikəst olurdular). Qrev meydanının mərkəində ucaldılmış tonqal pyedestalı, Sen-Jermen-de-Pre kilsəsinin yaxınlığında olan rüsvayçılıq dirəyi, Notr-Dam de Pari kafedralının qarşısındakı dar ağacı (yerli sakinlər onu "Paris yepiskopunun ədalət nərdivanı" adlandırırdılar) və şəhər divarları xaricində yerləşən məşhur Monfokon kral dar ağacı (bura müasir Kolonel-Fabyen meydanının olduğu ərazidir^[81]) ictimai edamların əsas yerləri hesab olunurdu.^[82] Potensial qanunu pozanların qorxudulması üçün, edam edilmiş şəxslərin bədənləri uzun müddət dəfnsiz qalırdı və bu tez-tez ətraf sakinlər tərəfindən ədalətli qınamalara səbəb olurdu.^[62][12]

Cinayətkarların əfv edilməsi hüququna ancaq Fransa kralı, Parisin baş keşişi (vəzifəyə keçdiyi gündən etibarən) və Paris Məryəm Ana kilsəsinin kanoniki malik idilər (Pasxadan əvvəlki son bazar günü Müqəddəs Jenevyeva abbatlığından kafedrala doğru yürüyüş edən müxtəlif xaçpərəstlik ordenlərinin üzvləri Böyük Şatlenin qarşısında dayanaraq, "Gloria laus et honor" himnini ifa edirdilər. Prosessiya sona çatdıqdan sonra bir neçə dustaq nəhayət azadlığa buraxılırdı). O dövrlər polis heyəti nisbətən az idi, həbs vaxtı məhkəmə daha çox pristavların, qonşuların, yoldan keçənlərin və kilsə məhkəmələrində fəal iştirak edən ruhani kolleqaların birgə dəstəyindən istifadə edirdi. Məhkəmənin qərarı icra olunduqdan dərhal sonra, dustaqlar Böyük Şatleyə, Sen-Klu həbsxanasına və ya feodal hakiminin iqamətgahınına aparılırdılar (müxtəlif səbəblədən ittiham edilmiş keşişləri isə adətən Vitri-sür-Sendə yerləşən yepiskop kilsəsinin kameralarından birində saxlayırdılar), lakin əgər cinayətkar türmədən qaçmağa və kilsədə və ya abbatlıqda sığınmağa müvəffəq olurdusa, onun yeridə qalan həbs cəzası ləğv edilirdi və kilsə bu insanı hakimiyyətə geri qaytarmırdı (XIII əsrdən ruhanilər bu təcrübədən imtina edirlər və təsdiqlənmiş yeni qərara əsasən, cəza tədbirlərin icrası haqda son söz dünyəvi məhkəməyə verilirdi). Məhkəmə qərarını səbirsizliklə gözləyən dustaqları kinli həbsxana işçiləri dövlət hesabına yedirtməkdən imtina edir və məhbusun kamerada saxlanıldığı hər günə görə məvacibin onlara verilməsini tələb edirdilər. Doğmaları və ya dostları tərəfindən heç bir maliyyə dəstəyini görməyən məhbuslar dindarların, sex üzvlərinin və rahib ordenlərinin xeyriyyə ianələri hesabına saxlanılırdılar. Həbsxanada cəsədin aşkar edilməsi vaxtı həkim-ekspert onu müayinə edirdi və ölümün təbii olub olmamasına dair yekun qərar (verdikt) çıxarırdı. Küçədə naməlum cəsəd tapıldıqda, məhkəmə pristavları onu şəhərin kənarındakı ən yaxın ağacın altına aparır və onu bir neçə gün müddətinə orada saxlayırdılar (vəfat etmiş şəxsin doğmaları onu basdırmadığı halda, bu işə icbari qaydada feodal ədliyyə orqanlarının işçiləri cəlb olunurdu).^[62][64][80]

Orta əsr Parisində peşəkar dilənçilər tərəfindən kifayət qədər yaxşı təşkil olunmuş cinayətkarlıq dünyası mövcud idi; çoxillik təcrübə və hiylə dilənçilik peşəsini bütöv bir sənətə çevirmişdir. Parisin məhəlləsi öz "qeyri-adi" kasıbı ilə məşhur idi (bu insanlar tez-tez prixod kilsələrin qapıları önündə oturaraq, yoldan keçənlərdən pul dilənirdilər). Onlar həmçinin monastırlarda, dəfnlərdə, toylarda və xaç suyuna salma mərasimlərində, eləcə də hər hansı bir dini icmanın öz himayədarının şərəfinə keçirdiyi bayram tədbirlərində pulsuz çörəyin və ya sədəqənin nə zaman paylaşılacağını dəqiq bilirdilər. Rəsmi olaraq nəzir istəmək hüququna ancaq "Kenz-Ven" ("On beş-iyirmi") sığınacağından olan korlar və ya fransiskan rahibləri malik idilər (fransiskanlar toplanmış sədəqənin bir hissəsini daha sonra yoxsullara paylayırdılar). Orta əsrlərin sonuna (XV əsrin ikinci yarısı), zahiri dilənçilik Paris meşşanlarını artıq qıcıqlandırmağa başladı, onlar maddi yardıma ehtiyac duyanların böyük sayı ilə daha mübarizə aparmaq gücündə və səlahiyyətində deyildilər və buna görə də hakimiyyətdən müvafiq tədbirlərin həyata keçirilməsini tələb edirdilər (səfillik və dilənçiliklə məşğul olan kasıblar üçün kilsə tərəfindən təsis edilmiş sığınacaq mərkəzləri və dini yoxsulluq bu problemin həllinin əsas variantlarından birisi kimi seçilmişdir). Bundan başqa, həmin dövrdə şəhər əhalisi arasında getdikcə daha güclü və izhar edilmiş şəkildə səfil insanlara qarşı sosial qorxu, kasıblara nifrət, gəlmələrə qarşı isə diskriminasiya davranışları hiss olunurdu. Paris şəhər böhranı və onun ardınca baş vermiş Yüzillik müharibənin bədbəxtlikləri, insanların böyük sayını dilənçiliyin, avaraçılığın, səfilliyin və oğurluğun dönməz yollarına itələyirdi. Müharibədən sonra əmin-amanlığın geri qayıtmasına və şəhər təsərrüfatının tədricən bərpa olunmasına baxmayaraq, əhali arasında qorxu hissini yenə də güclü idi. Məhz qorxu və onu müşayiət etmiş etimadsızlıq hisləri Paris meşşanlarını əxlaq üzərində nəzarət tədbirlərini gücləndirməyə, təhlükəli hesab edilən qrupları (kasıbların, tələbələrin və hətta qadınların) müntəzəm yoxlamağa, eləcə də etibarsız vətəndaşlara qarşı nəzarət, deportasiya və ya cəmiyyətdən təcrid etmə tədbirlərini görməyə vadar etmişdir. Parisin yalqız və kimsəsiz sakinlərdən azad edilməsi (həmin səfil insanlar əsasən tərk edilmiş evlərdə məskunlaşırdılar), kral VII Karlın və onun varislərinin şəhər bərpa etməsi proqramının hədəflərindən birisi oldu.^[65][73]

Bir çox pulsuz klir üzvləri arasında kilsə dünyasına heç bir aidiyyəti olmayan dələduzlar rast gəlinirdi; onlar ruhanilərin hörmətindən və səlahiyyətlərindən sui-istifadə edərək, sadə dünyəvi əhalini yanıldırdılar, onlardan külli miqdarda pul mənimsəyir və ya müxtəlif xidmətləri göstərməyə məcbur edirdilər. Uydyrma və yalançı rahibin və ya keşişin fırıldaqları o dövrün fabliolarının çox geniş yayılmış süjetlərindən biri idi (o dövrün ədəbiyyat nümunələrində, dələduz rahib əliəyri tacir və ya sədaqətsiz arvadla eyniləşdirilirdi). Orta əsrlərin sonunda saxta klir üzvlərinin təqibləri gücləndirildi; bu işlə vətəndaş hakimiyyəti, eləcə də 1451-ci ildə islah edilmiş Paris universiteti məşğul olurdu.^[73]

Parisin su dəyirmanları. XIV əsrdə yaşamış naməlum rəssam tərəfindən hazırlanmış "Müqəddəs Deninin həyatı" adlı miniatür əsərin aşağı hissəsindən olan böyüdülmüş fraqment.

Orta əsrlər dövründə ticarət və müxtəlif sənətlər Paris iqtisadiyyatının əsas gəlir mənbələri idilər. Hələ XIII əsrdə kənd təsərrüfatı (daha doğrusu bostanlar, üzümlüklər və köməkçil heyvandarlıq sahələri) ölkə iqtisadiyyatında böyük rol oynayırdı. Fransanın katolik kilsəsi (xüsusilə də Parisin baş keşişi) və böyük şəhərətrafı torpaqlara və mülklərə sahib olmuş monastırların abbatları, Parisin iqtisadiyyatına ciddi təsiretmə hüququna malik idilər. Onlar həmçinin evlərdən, ticarət yollarından və onlara məxsus pay torpaqlarında satılan bütün tikililərdən rüsum alırdılar. O zamanlar şəxsi istifadə üçün nəzərdə tutulmuş şərabın və dənin alınmasına görə vergi, əmlakın təhkimli kəndlilər tərəfindən öz ailə üzvlərinə vəsiyyət etmək hüququnu əldə etmək üçün töycü, eləcə də şərab istehsalı zamanı press və sobadan istifadə edildiyi üçün yerli sakinlərdən ayrıca ödəmə tutulurdu. Bundan başqa, dini xidmətlər və fərqli bayramların keçirilməsi zamanı şəhər əhli tərəfindən kilsəyə bağışlanan ianələr, xaç suyuna salma, kəbin kəsmə və dəfn mərasimlərinin reallaşdırılması üçün edilən qiymətli hədiyyələr, rahib və prixodçuların əsas gəlir mənbələri hesab edilirdi (həmçinin bəzi abbatlıqlar kralın hərbi ehtiyaclarının ödənməsi məqsədilə yerli vətəndaşlardan əlavə vergi toplayırdılar, yəni daha çox iltizamçı rolunda çıxış edirdilər). XIII əsrin sonunda daha əvvəllər mövcud olmuş bütün rüsum növləri (məsələn, "çaxır töycüsü" və ya "çəmən töycüsü" — üzümçülük, otlaq və ya ot çalınlarının genişləndirilməsi məqsədilə borcla alınmış torpaqlardan yığılan vergi növləri idilər) vahid torpaq vergisində birləşdirilmişdilər. Bu verginin illik ödənişi, bir növ torpaq sahibinin və onda olan mülkün danılmaz hüquqlarının təsdiq edilməsinin əsası oldu. Həmçinin XIII əsrin sonuna qədər bütün şəhər sahəsi prixodlar tərəfindən bölüşdürülmüşdür (onların bir hissəsi töycü dairəsinə uyğun gəlirdi, qalan hissəsi isə yox. Bu qərar kifayət qədər mürəkkəb şəhər coğrafiyasının yaranmasına gətirib çıxarmışdır: bir müddət sonra şəhərin mərkəzində kiçik və nizamsız, periferik bölgələrdə isə daha irihəcmli prixodların birgə toplanması baş vermişdir).^[3][65][78]

Bu cür dini coğrafiya əhəmiyyətsiz dəyişikliklərlə bütün Orta əsrlər boyunca qorunub saxlanılırdı. Vergi toplayıcıları şəhərin prixod bölmələrinə uyğun şəkildə işləyirdilər (vergi reyestrlərində vergi ödəyiciləri prixodlara və yaşadıqları küçəyə sanki təhkim edilmişdilər). Ticarətcil sağ sahilə nisbətən, Senanın sol sahili daha az gəlirli ərazi hesab olunurdu və buna görə də şəhər xəzinəsinə daha kiçik ölçüdə vergi ödəyirdi (əsasən həmin ərazilərdə məskunlaşmış zadəganlar, ruhanilər və bir çox klerk üzvləri vergi ödəməkdən tamamilə azad edilmişdilər; maraqlısı budur ki, XIII əsrin sonlarına qədər, sol sahildə yalnız bir böyük vergi ödəyən şəxsin adı qeyd edilmişdir). Yeni məhəllələrdə evlərin dəyəri olduqca aşağı idi, lakin şəhərin təbəqələrə və siniflərə görə zonalara bölünməməsi səbəbindən, müxtəlif gəlirə sahib şəhər sakinləri (zadəganlar və kasıblar) bir-biri ilə qonşuluq edirdilər.

XII əsrin sonu və XIII əsrin başlanğıcında şəhərin yerli və gəlmə insanlar tərəfindən məskunlaşması prosesi xüsusi müqavilələr və ya kontraktlar əsasında həyata keçirilirdi — mülkədarlar icarədarlara ciddi şərt qoyulmuş pul töycüsünü ödəməyi təklif edir, eləcə də başqa ödənclərə və məhkəmə müdafiəsinə güzəştli kreditlər ayırırdılar (bu cür güzəştlər tikinti sektorunun maliyyələşdirilməsini istiqamətində varlı mühacirləri cəlb edirdi). XV əsrin ikinci yarısında əhali arasında mübahisələr olmasın deyə, Paris dairələrinin dörd yol ağızlarında yerləşən evlərin fasadlarına töycü dairəsinin gerbi və qalxanı asılmağa başlandı, bu isə təbii ki, senyorun icarədarlar üzərindəki hakimiyyətin aşkar sübutu idi (bəzən hətta daşla döşənmiş küçələrin ortasına belə dairə sərhədlərini nümayiş etdirən xüsusi sütunlar quraşdırılırdı).^[3][64]

Parisə alış veriş üçün təşrif buyuran və ya şəhərin yaxınlığından keçən tacirlərdən toplanılan yol rüsumları, Senanın üzərindən salınmış körpülərdən istifadəyə yığılan vergilər, həmçinin yolların, küçələrin və ya körpülərin döşənməsinə görə alınan dəyər vergisi şəhər xəzinəsinin tezavrasiya etdiyi gəlirlərin əhəmiyyətli hissəsini tuturdu. Şəhərdə əsasən üç növ pul vəsaiti mübadilə olunurdu: böyük sazişlər üçün nəzərdə tutulan qızıl qəpiklər, orta təbəqə tərəfindən istifadə olunan gümüş sikkələr və belə adlandırılan "qara pullar" (bu pullarda qiymətli metalların miqdarı minimal idi). Hesablamalarda livr, su və denye sistemlərindən istifadə olunurdu, burada 1 livr iyirmi suya, 1 su isə on iki denyeyə bərabərləşdirilmişdir. Karolinqlər və Kapetinqlər dövründə Paris livri bütün puldəyişmə əməliyyatlarında hökmranlıq edirdi, ancaq II Filipp Avqustun hakimiyyətə keçməsi ilə, yenicə təsis edilmiş tur livri öz sələfini sıxışdırıb çıxartmağa başladı (Parisdə zərb edilmiş 4 livr sikkəsi təxminən beş Tur livrinə bərabər idi). Ödənişə təqdim edilən icarə haqları, borclar və hesablar daha çox xırda pullarla ifadə edilirdi, və Paris sakini livrlərdə, suda və ya denyedə göstərilmiş cəmin neçə sikkəyə uyğun olduğunu dəqiq müəyyən edə bilirdi. Fransızların pul vahidindən başqa çevirmələrdə həmçinin xarici qızıl və gümüş sikkələr də aktiv istifadə olunurdu (bu pulları sərraflar xarici vətəndaşlardan qəbul edir və daha sonra müxtəlif faizlə yerli əhali ilə əmtəə tədavülü əməliyyatını keçirirdilər).^[62][65]

Hələ o dövrdə Avropanın ən böyük şəhəri olmuş Paris iş, sığınacaq və dolanacaq axtaran kasıb və yoxsulları özünə cəlb edirdi. Qrev meydanında qeyri-rəsmi "əmək birjası" mövcud idi, burada ixtisassız işçilərin və ya müflis olmuş sənətkarların günəmuzd şəkildə tikinti və yaxud çay limanında yüklərin boşaldılması sahələrinə cəlb edilmələri və ya müvəqqəti işə qəbul olunmaları mümkün idi. Bir az təhsilli şəxslər isə müvəqqəti kargər, tacir və ya xidmətçi kimi çalışa bilirdilər (lakeylərdən və xidmətçilərdən ibarət böyük insan kütləsi arasında qızğın rəqabət gedirdi). İqtisadi mühacirlərdən başqa, böyük bayramlar və ya əhəmiyyətli siyasi hadisələr zamanı Paris əyalətlərdən və başqa dövlətlərdən bir çox qonaqları qəbul edirdi. Mehmanxanalardan və karvansaralardan başqa, gəlmələr ya öz qohumları gildə (buna hətta ağalar məhəl qoymurdu), şəhər divarlarının yanında belə hadisə üzrə salınan çadırlarda və ya çayın qırağında gecələyirdilər.^[65][57]

Orta əsr Parisinin xırda və orta müəssisələrinin böyük əksəriyyəti ailəvi əsaslara söykənirdi, sahibin ailəsinin ətrafında xidmətçilər, şagirdlər, kargərlər və köməkçilər içərisindən seçilmiş kiçik icma formalaşırdı və onlar hamısı əksəriyyət halda bir damın altında yaşayır və sahiblə emalatxananı, dükanı, yemək masasını və sığınacaq yerini bölüşdürürdülər. Bundan başqa, bir qayda olaraq ailə başçısının evinin yaxınlığında onun ən yaxın qohumları (oğulları, kürəkənləri və ya qardaşları), həmçinin bir kənddən və ya əyalətdən olan həmyerliləri məskunlaşır və beləliklə ailə və həmyerlilər birliyi tipinin ticarət və ya sənət birləşmələrini yaradırdılar. Sexlərdən kənarda sahibin tabeliyində çoxsaylı ev qulluqçusu və bir günlük işçilər dururdular. Hətta təvazökar gəlirə malik ailələr belə xidmətçiləri işə götürürdü, onu da qeyd etməyə dəyər ki, ev qulluqçusu vəzifəsində çalışanların əksəriyyəti qadınlar idilər; həmin qadınlar qənaətcil, aşpaz, qulluqçu, dayə və mürəbbiyələrdən başlayaraq ev işlərini mükəmməl yetirməsi əvəzində günlük azuqə və sığınacaq almış uzaq qohumlara qədər çeşidli vəzifələrdə çalışırdılar. Böyük ştata malik zəngin evlərdə qulluqçulardan ibarət böyük ailələr yaşaya bilərdi (qulluqçu-kişilər daha çox eşikağası, bağban, atabaxan, it damlarının gözətçisi, ocaqçı peşələrinə üstünlük verirdilər). İşləyən Paris qadınlarının başqa peşələri arasında əksər hallarda hər cür qida məhsulların pərakəndə satışını icra edən alverçilər, zəngin bəzək əşyaları ilə ticarət edən qalantereyaçılar, həmçinin şlyapatikənlər, dərzilər, toxucular, əyiricilər və paltaryuyanlar, yeməkxanaların və karvansaraların işçiləri, köhnə paltarları ucuz qiymətə satanlar da rast gəlinirdi.^[46][64]

XIV əsrin başlanğıcına qədər Paris şəhərindəki muzdlu işçilərin, ustaların və tacirlərin dünyası nisbətən sabit idi, o, özün sexdaxili problemlərinin öhdəsindən layiqincə gəlir və nizam-intizamın riayət olunmasına ciddi nəzarət edirdi. Bəzən, düzdür, sexlərin arasında toqquşmalar baş verirdi, belə anlarda onlar adətən bir-birilərini şərəfsiz rəqabətdə, borcların süni şəkildə artırılmasında və ya dələduzluqda ittiham edirdilər, lakin bu ittihamlar tez bir şəkildə ya sexlər, ya da hakimiyyət tərəfindən susdurulurdu. 1306-cı ildə Parisin ev sahibləri icarə haqqının düz çəkili pullarla ödənilməsi, yəni kirayə haqqını təxminən üç dəfəyədək artırmaq məqsədilə, kirəçilərə (əsasən də muzdlu əmək icraçılarına, qulluqçu və ya kasıb xidmətçilərə) qarşı məcburi tədbirlərin həyata keçiilməsinə başladılar. Xəsis və pulgir aristokratların bu cür rəzil qərarlarına yerli xalq qiyamla cavab verdi. Qəzəbləndirilmiş camaat ticarətçi prevo Etyen Barbettanın malikanəsini qarət etdi, daha sonra isə kralın köməkçilərinə hücum çəkərək, kral ailəsinə məxsus bütün anbarları soydular. Taun epidemiyasından sonra (burada söhbət 1348-ci ilin Böyük taun faciəsindən gedir), salamat qalmış sənətkarların və xırda dükançıların sakitliyini qoruyub saxlamaq getdikcə daha da çətin olurdu.^[46]

1350-ci ildə kral Xeyirxah II İohannın əmri ilə, əmək haqqının epidemiyaya qədər mövcud olmuş səviyyənin toxunulmamazlığının təmin edilməsini, həmçinin öz aralarında əmək haqqı artımının qarşısının alınmasına dair sözləşmələr aparan sahibləri və aylıq məvacibin artırılmadığı təqdirdə işləməkdən boyun qaçıracaqlarını bildirən işciləri amansızcasına cəzalandırmağı özündə nəzərdə tutan xüsusi ordonans (yəni qətnamə) dərc edilir (yəni hakimiyyət, Paris notabllarının və burjua təbəqələrinin məsləhətlərinə qulaq asaraq, aylıq məvacibin əhali arasında maksimal şəkildə düzgün paylaşımını həyata keçirməyə cəhd göstərirdi). Sonrakı dövrlərdə baş vermiş bütün Paris üsyanları (məsələn, 1356–1358-ci illərdə baş vermiş Etyenn Marsel üsyanı, həmçinin 1382-ci ildə mayotenlər və 1413-cü ildə kaboşyenlər qiyamları) bu və ya digər dərəcədə iqtisadi çalarlara malik idilər. İnqilab zamanı küçələrə hər şeydən öncə yoxsulluq və müflis olmuş sənətkar dəstələri çıxırdılar. Dəyişik dövrlərdə müxtəlif siyasi fraksiyalar (XIV əsrdə — navarralılar, XV əsrdə — burginyonlar)və nüfuzlu burjua nümayəndələri yoxsulları müvəffəqiyyətlə manipulyasiya edirdilər; bu cür zadəgan insanların əlində sadə camaat yalnız şəxsi hədəflərin və şəxsi mənfəət istəklərinin nailiyyət aləti idi, lakin bununla belə, kaboşyenlərin üsyanından sonra kral hakimiyyəti yerli sakinlərə qarşı ehtiyat tədbirlərini həyata keçirməyə başladı; necə olursa olsun, Paris sənət sexləri daim itaətsizliyin və üsyankarlığın simvolu hesab olunurdular.^[65][46]

Paris şəhərinin ümumi planı (xəritədə 1380-ci ilə aid görməli abidələrin şərti nişanları qeyd olunmuşdur).

1.      - Antropogen ətraf mühit
2.      - Çöllər, kənd təsərrüfatı sahələri, istifadəsiz ərazilər
3.      - Dini abidələr
4.      - Tikinti mərhələsində olan dini binalar
5.      - Kollejlər
6.      - Malikanələr və saraylar
7.      - Kral və bələdiyyə binaları
8.      - Xəstəxanalar
9.      - Qəbiristanlıqlar
10.      - Yəhudi qəbiristanlıqları
11.      - Bazarlar

Merovinqlər dövründə Oser və Ruan şəhərləri ilə çay ticarəti Paris iqtisadiyyatının əsasını təşkil edirdi. Əsas yük dövriyyəsi sağ sahildə yerləşən La Qrev limanında həyata keçirilirdi. Əsasən Yaxın Şərq ölkələrindən təəccüblü və ekzotik malları gətirməyi üstün tutan suriyalı və yəhudi tacirlərini Paris yarmarkaları cəlb edirdi. Şimal darvazalarından cənub qapılarına qədər Site adasını kəsib keçən küçələr boyunca müxtəlif mağazalar və dükanlar uzanırdı. Paris zərbxanası öz əhəmiyyətinə görə Marseldən sonra ikinci idi və bütün Qalliya və İngiltərə ərazilərində istifadə olunan qızıl sikkələr kəsirdi. Karolinqlər və erkən Kapetinqlər dövründə xarici ticarət kifayət qədər zəif inkişaf etmişdi və Parisin iqtisadiyyatına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərmirdi. Ümumiyyətlə o dövrlərdə ticarət yalnız cəmiyyətin yüksək təbəqə üzvlərinin (kral heyəti, feodallar və ən yüksək ruhanilərin) Şərqdən gətirilmiş təmtəraqlı və dəbdəbəli məhsullara (ipək parçalar, zərgərlik məmulatları, bahalı silah, ədviyyatlar, xüsusi halda istiot) və İtalyanın sənət məmulatlarına qarşı duyduqları ehtiyacları təmin etməli idi. Ticarət daha çox italiyalyanlar, yəhudilər və digər gəlmə tacirlər tərəfindən aparılırdı (onlar Parisin ən böyük sələmçiləri idilər).^[4][11]

Zəngin şəhər sakinlərinin sayı tədricən artır (tacirlər, sələmçilər, evlərin və şəhər torpaqlarının sahibləri, sex korporasiyalarının başçıları), gətirilən malların çeşidi isə genişlənirdi. Parisdə Flandriya və İtaliyadan olan naxışlı parçalar, Florensiyadan ipək parçalar, İspaniyadan xalçalar və mantar ağacı, eləcə də Bizansdan və Misirdən olan qyri-adi mallar (ədviyyatlar, şəkər, quru meyvələr, nadir şərablar, ətirlər, rənglər, qiymətli və yarımqiymətli daşlar, şüşə, ipək, pambıq və yun) mallar satılırdı. XIII əsrin başlanğıcından "çay tacirləri" gildiyasının əllərində olmuş Sena çayı üzrə ticarət kəskin şəkildə artdı. Hanza ittifaqından olmuş tacirlər gəmilər vasitəsilə Parisə başqa limanlardan toplanmış dən məhsullarını (çovdar və buğdanı), həmçinin xəz, dəri, duz, balıq, piy, bal, mum, qatran, qarayağ, kəhrəba və qiymətli ağac növlərini gətirirdilər.^[11]

Sənətkarların əksəriyyəti öz məhsullarını mürtəce şəxslərə etibar etmədikləri üçün, Erkən Orta əsrlər dövründə pərakəndə ticarət sahəsi şəhər əmtəə mübadiləsində o qədər də böyük rol oynamırdı. Ancaq tədricən Parisdə tacirlərin ət, balıq, duz, şərab və yağ məhsulları üzrə ixtisaslaşdırılmış sex korporasiyaları formalaşmağa başlayır. Kapetinqlər dövründə əsas ticarət bazarı Müqəddəs Məryəm kafedral kilsəsinin qarşısındakı geniş meydanda yerləşirdi, Jüivri küçəsindəki çörək bazarı isə öz ixtisaslaşdırılmış çeşidli məhsulları ilə ətrafa səs salırdı. Həmçinin bir çox dükan və salonlar Site adasını Parisin sağ sahili ilə birləşdirən "Kiçik", sol sahilə doğru aparan "Böyük" və piyada Planş-Mibre (indiki Notr-Dam) körpülərinin ətrafında və həmçinin gediş-gəlişli Pti-Pon, Jüivri, Lantern və Pti-Drapri küçələri boyunca qruplaşırdılar.^[11][4]

X əsrdə məşhur Landi yarmarkası Sen-Denidən La-Şapel rayon məhəlləsinə köçürülmüşdür (hazırda bura eyniadlı meydanın yerləşdiyi ərazidir). O, İl-de-Frans regionunun ən böyük yarmarkası idi və hər il iyun ayında, iki həftə boyunca keçirilirdi. Bura bütün frank torpaqlarından, Provans, Lombardiya, İspaniya və Bizansdan tacirlər axışırdılar. Başlanğıcda Landi yarmarkasında parçalar, dərilər, otlar, ədviyyatlar, ətirli yağlar və perqament vərəqləri satılırdı, ancaq sonradan o mal-qaranın alış-verişi üçün nəzərdə tutulmuş məkana çevrilir. Xarici mallardan başqa, bazarda tez-tez müxtəlif tamaşalar göstərən kəndirbazlar, fokusçular, jonqlyorlar, rəqqaslar və musiqiçilər Paris sakinlərini cəlb edirdi.^[12]

XII–XIII əsrlərdə Qrev sahil küçəsi boyunca limanın genişləndirilməsi ilə, sağ sahildə yeni ticarət məhəlləsinin böyüməsi başlanılmışdır; burada ət və balığın satışı həyata keçirilir, sələmçilər və sənətkarların birgə məskunlaşması müşahidə olunurdu. Çay boyunca Parisə daxil olan gəmilərdən kömür, meşə-ağac, dən, duz və şərab məhsulların yük boşaltmalarını həyata keçirən sadə camaat isə bu əraziyə köçməyə cəhd göstərirdi. Böyük Şatle qəsrinin divarları altında (indiki Şatle meydanı) sallaqxanalar yerləşirdi, qonşu Qrand-Buşri və Tüeri küçələrində ətlə bağlı qızğın ticarət gedirdi, yaxınlıqdakı Böyük körpünün (və ya Mübadilə körpüsü) sərraflar, dükanlar və sənətkarların emalatxanaları tərəfindən bəyənilmişdir. Bataqlığın kənarında əsası qoyulmuş Parisin ən böyük bazarı Şampo, sağ sahilin gələcək inkişafı üçün böyük əhəmiyyət daşıyırdı (hal-hazırda burada məşhur Le-Al məhəlləsi yerləşir).^[4]

XV əsrin başlanğıcında Senanın sağ sahilində ixtisaslaşdırılmış taxıl, çörək və un sıraları yerləşirdi, yaxınlıqadakı alış-veriş sahəsində həmçinin vaxtaşırı olaraq quş əti, balıq, yumurta, meyvə, süd məhsulları, sirkə, otlar, süpürgələr və bellər satılırdı. Fəhmli və dərrakəli tacirlər Sen-Jan-an-Qrevdə quru otla, Venneri məhəlləsində — yulafla, Ferr küçəsində — qalantereya məhsulları ilə, Sen-Jermenin yan almasında və Qrev meydanında — odunlar və ağac kömürü ilə, Mortelri və Byuşri küçələrində — inşaat meşəsi ilə, Marivo küçəsində — məftillə, Sen-Deni küçəsində — bakaleya malları, at qoşqu ləvazimatları və dərmanlarla, Per-o-Ledə — süd məhsulları, Paris darvazaları yaxınlığında — rəngarəng güllərlə, otaq üçün müxtəlif bəzək əşyaları və küpələrlə ticarət edirdilər.^[62][46][73]

Böyük Paris monastırları, kilsələr və kafedrallar (xüsusilə də Notr-Dam de Pari, Müqəddəs Jenevyeva, Sen-Jermen-de-Pre, Müqəddəs Martin və Sent-Şapel kilsələri) saxlanılması üçün əhalidən pulları və başqa dəyərli əşyaları qəbul edir, həmçinin kral sarayı və adi vətəndaşlar üçün faizlə pul verirdilər (XIII əsrdən etibarən Paris Universitetindən kanonik hüquq mütəxəssisləri pulu qbul edənlər və Kilsə arasında, pulun ədaləti və vicdanlı istifadəsinin təyinini də verirdilər, lakin vaizlər və əxlaqçıları bu da təmin etmirdi). Kral xəzinəsi əvvəlcə Konserjeridə, daha sonra Luvr qəsrinin böyük qülləsində və bir müddət Tampl donjonunda (tampliyerlərin nəzarəti altında) saxlanılırdı, amma kral puluna və dövlət maliyyələrinə yaxınlıq təkcə gəlirləri deyil, həm də ciddi təhlükəni və iflası vəd edirdi. 1307-ci ildə tampliyerlər ordeni və kilsənin ən böyük borclusu hesab edilən IV Filipp darmadağın edilir, 1315-ci ildə IV Filippin məsləhətçisi və xəzinə qoruyucusu Angerran de Marinyi bədnam şəkildə məşhurlaşan "Monfokon" dar ağacında asılmışdır, 1404-cü ildə Paris bazarının tam mərkəzində V Karlın və VI Karlın birgə məsləhətçisi və burginyonların düşməni olmuş Montegünün başı kəsilmişdir, 1454-cü ildə isə, nüfuzlu tacir, kreditor və VII Karlın xəzinədarı Jak Kör kilsə tərəfindən edilən çoxsaylı təzyiqlərə dözməyərək,^[83] Parisi həmişəlik tərk edir.^[65][54][84]

Nüfuzlu Paris nəsillərinwn sayı bir qədər az idi, heç də bütün varislər valideynlərin işini müvəffəqiyyətlə davam edə bilmirdilər. Bu ailələr öz aralarında özünəməxsus mühit yaradır və nikah vasitəsilə buraya yeni üzvləri (əksər hallarda başqa əyalətlərdən olan burjua və tacirləri) qəbul edirdilər. Zamanla həmin nəsillərin üzvləri eşevenlərin və ya şəhər məmurlarının hökmlü səlahiyyətləri ilə zənginləşirdilər, onlar krallığın siyasi işlərində fəal şəkildə iştirak edir və buna görə də krallar və baş keşişlər inzibati və maliyyə səlahiyyətindən istifadə edərək onlarla məsləhətləşirdilər. Barbett, Pye-d'Ua, Jansyen, Burdon, Arrod, Sarrazen, Oje, Tussak və başqa adlı-sanlı Paris ailələri kral sarayını daim eşevenlərlə təmin edir və buna görə də şəhər idarəsində və ya parlamentdə çoxlu qohumlara malik idilər. Paris tacirlərinin sülalələri Site adasında bir neçə mülkə (onlardan bir çoxu 1182-ci ildə şəhərdən qovulmuş yəhudilərin evlərini ələ keçirdilər) və sağ sahildəki malikanələrə (Sen-Jermen-l'Oserua prixodunun nəzdində, Şampo bazarının və ya Qrev meydanının yaxınlığında) sahib idilər. Tez-tez ailə başçısının evinin daxilində və ya ona bilavasitə yaxın ərazidə onun oğlunun, kürəkəninin və ya qardaşının yeni evi bənd edilirdi, bunun nəticəsində isə bir nəsil bütöv məhəlləni formalaşdırmağa başlayırdı.^[65][64]

Parisin ən zəngin nəsilləri arasında Ruanın burjuaziyasından yaranmış və XIII əsrdə Parisdə birdəfəlik assimilyasiya olmuş Dezessar ailəsi xüsusilə seçilirdi. Pyer Dezessar nüfuzlu paytaxt notablı, kral həyətinin xəzinədarı, Yaraşıqlı VI Karlın məsləhətçisi və həmçinin Sen-Jak-de-la-Buşri kilsəsinin şura üzvü idi.^[85] Əvəzsiz xidmətlərinə görə, o və onun arvadı zadəganlıq rütbəsinə kimi yüksəlmişdilər. Dezessarın qızlarından biri, bir müddət sonra Parisin ticarətçi prevosu vəzifəsinə təyin olunmuş Etyen Marselə ərə gedir, digər qızı isə Pyer de Lorriyə ərə gedir (o, 1348-ci ildə Pyer Dezessarın ölümündən sonra, sahibin bütün var-dövlətinin, o cümlədən Senanın sahilində yerləşən təmtəraqlı sarayın varisi olmuşdur. Həmin saray 1356-cı ildə Marsel tərəfindən yeni istehkamın inşası vaxtı yerlə yeksan edilmişdir). Parisin məşhur de Sen-Loran ailəsi böyük ictimai nüfuza malik idilər, bu sülalənin müəssisi tacir Joffrua de Sen-Loran XIII əsrin ikinci yarısında yaşayırdı və əsilzadə Paris sakini ilə müvəffəqiyyətli evlilik etmişdir. O, Parisin mərkəzində və ətraflarında böyük torpaq mülklərini əldə edirdi, bir çox ziyalı ailələrlə geniş əlaqələrə malik idi və sülaləarası mübahisələrin uğurla həll etmək bacarığı ilə məşhurlaşmışdır, ancaq onun oğulları atasının uğurlu işini davam etməyi bacarmamışdılar.^[65]

Nüfuzlu Paris tacirləri əzəldən bəri müxtəlif ittifaq və assosiasiyalarda birləşirdilər (hətta Parisin bələdiyyə təşkilatı belə Hanza ittifaqı ilə çay tacirlərinin birgə törənməsi idi). Malların və xammalın əyalət təchizatçıları ilə paytaxtın ticarət əlaqələri məhz assosiasiyalar vasitəsilə həyata keçirilirdi, çünki yarmarka tacirləri Parisdə işləri uğurla aparmaq üçün yerli tacirlərlə mütləq şəkildə birləşməli idilər. Bu cür ticarət-maliyyə ittifaqları ən müxtəlif formaları qəbul edirdilər və bütün Orta əsrlər boyunca fasiləsiz dəstəklənirdilər. Assosiasiyalar təkcə xarici ticarəti deyil, həm də şəhərdə istənilən istehsal fəaliyyətini əhatə edirdilər. Onlar prolonqasiya hüququnun köməyi ilə, bəzən isə sadə şifahi müqavilə ilə müəyyən vaxta yaradılırdılar. Assosiasiyalar öz üzvlərinə kapital qoyuluşlarını və gəlirləri artırmağa hərtərəfli imkan yaradırdılar, onlar həmçinin qarşılıqlı yardımın və həmrəyliyin forması idilər. 1297-ci ilə aid edilən Paris vergi ödəyicilərinin siyahısında 156 xırda assosiasiyanın adı qeyd olunmuşdur; bu assosiasiyaların 30-na bir-biri ilə heç bir qohum aləqələrində olmamış insanlar daxil idilər. Yerdə qalan 16 assosiasiyada isə, iki və ya daha çox ortağın birləşmələri haqqında şəhadətnamələr qeyd edilmişdir (birgə çalışmalarına bxmayaraq, onlardan vahid vergi toplanılırdı). Ancaq bir başçının hakimiyyəti altında fəaliyyət göstərən ailə müəssisələri ilə müqayisədə, assosiativ birləşmələrin sayı mütləq azlıqda idi.^[64]

Dostluğun üç növü – tacirlər, rahiblər və zadəganlar. Aristotelin "Nikomah etikası" əlyazması üçün tərtib edilmiş orta əsr fransız miniatürü (XV əsr)

Orta əsrlərin tipik örtülü bazarı. Aristotelin "Nikomah etikası" əlyazması üçün tərtib edilmiş orta əsr fransız miniatürü (XV əsr)

Erkən Orta əsrlər dövründən sənətkarlar Parisin şəhər əhalisinin əhəmiyyətli hissəsini təşkil edirdilər. Onlar daha çox öz əməyinin məhsulları sayılan qida, dulusçu və metal məmulatlarını, müxtəlif naxışlı parçaları, dəriləri, hazır geyimi və ayaqqabını, qoşqu və hörmə səbətləri satmağa üstünlük verirdilər. Merovinqlər dövründə zərgərlik məhsullarının və şüşə məmulatlarının istehsalı, ticarətin əsas gəlir mənbəyi hesab olunurdu (bu əşyaları satan ticarətçilərin kontoraları Kiçik körpünün yaxınlığında yerləşirdi).^[11][4] Sənətkarlıq nümunələrinin istehsalı ilə məşğul olan sex təşkilatlarının formalaşması isə kapetinqlər dövründə başlamışdır. VII Lüdovikin, xüsusilə də II Filippin hakimiyyət illərində şəhər xartiyasında sənət korporasiyalarının inkişafına şərait yaradan bir sıra məqalələr (maddələr) meydana çıxır. Parisdə fəaliyyət göstərən qəssablara, çəkməçilərə, xəzçilərə və başqa sənətkarlara müxtəlif imtiyazlar verilir.^[86][87]

Parisdə XIII əsrin başlanğıcına geniş tikinti və abadlıq işləri aparılırdı, qurudulmuş bataqlıqlarda isə əvvəlcə sıx məhəllələr yaranır və daha sonra həmin yaşayış sahələrində müxtəlif peşələrdən olan sənətkarlar məskunlaşırdı. Bənnalıq Parisin ən etiramedici peşəsi hesab edilirdi, çoxsaylı kilsələrin, sarayların və sadə evlərin inşası üçün (inşaat materialı kimi əsasən ağ daşdan istifadə olunurdu), şəhərin altında çox uzun qalereyalar qazılmışdır. Paris prevosu Etyen Bualonun XIII əsrin ikinci yarısında imzaladığı sərəncama uyğun olaraq, "Sənətkarlıq kitabında" (fr. Livre des métiers) paytaxtda fəaliyyət göstərən təxminən 100 sexin nizamnaməsi toplanmışdır və bu sexlərin heç də bütün siyahısı deyildi.^[88][89][90]

Sexlər hələ orta əsrlərin başlanğıcında sənətkarlıq məşğuliyyətinin bütün növlərini faktiki olaraq inhisarlaşdırmağa və istehsal prosesini sərt şəkildə nizama salmağa müvəffəq olmuşdular. Onlar qarşılıqlı yardım təsisatlarını və hətta qoşun dəstələrini özündə təşkil edirdilər; sex üzvləri, onlar üçün tapşırılmış şəhər divarlarının müxtəlif sahələrində vaxtaşırı olaraq qarnizon xidmətini aparırdılar, müharibə illərində isə, onlar məcburi şəkildə əsgərlərin müəyyən miqdarını krala nümayiş etdirməli idilər. Parisin bir çox küreləri (prixod keşişləri) və kanonikləri, prixod şuralarının başçıları, bələdiyyə məmurları (carçılar, pristavlar və ya rüblüklçülər) məhz sənətkarlar mühitindən çıxmışdılar. Sənət sexləri həmçinin orduda xidmət göstərən əsgərləri, ox atanları və arbaletçiləri bütün lazımi avadanlıqlarla təchiz edir, rüblükçülər isə onlara tapşırılmış hərbi dairələrin müdafiəsi üçün cavabdehlik daşıyırdılar.^[11][65][57]

Parisdə XIV əsrin başlanğıcında özündə 5,5 min sənətkarı birləşdirən 300-dən çox sənət sexi mövcud idi (ən nüfuzlu sex üzvləri bənnalar, dülgərlər, suvaqçılar, taxtapuşçular, qəssablar və başmaqçılar hesab edilirdilər). XV əsrin başlanğıcında bir çox Paris məhəlləsi və küçələri özünəməxsus ixtisaslaşmaya malik idilər: Pelletri (Site) küçəsində çarpayılar, İngilis küçəsində isə (Senanın sol sahili) bıçaqlar istehsal olunurdu, lakin bununla belə, sənətkarların əksəriyyəti sağ sahildə cəmlənirdi. Məhz burada, daha doğrusu Sent-Onore darvazaları yaxınlığında ən keyfiyyətli mahud, Lombardlar küçəsində — parça, Kordonri küçəsində — dəri və başmaqlar, Sen-Jan qəbiristanlığı yaxınlığında sandıq və iri yeşiklər, Marivo küçəsində — mismarlar, Omri küçəsində — silah, Sen-Marten küçəsində — tunc məmulatlar, Vuarridə — şüşədən olan əşyalar, Kenkampua küçəsində — zərgərlik məmulatları, Tabletridə — fil sümüyündən olan bəzəklər istehsal olunurdu, məşhur Kurari küçəsində isə qiymətli daşlar emal edilirdi. Sen-Jak kilsəsinin ətrafındakı məhəllələrdə köçürücülər və yazıçılar, Komandres küçəsində — xidmətçilərin və qulluqçuların işəgötürməsiylə məşğul olan qadınlar, Menestrellər küçəsində isə, müvafiq olaraq, menestrellər yaşayırdılar.^[86][87]

XV əsrin başlanğıcında baş vermiş iqtisadi böhran bir çox sənətkarların iflasına və Parisin tənəzzülünə gətirib çıxarmışdır. XI Lüdovikin iqtisadi siyasətinin əhəmiyyətli xüsusiyyətlərindən biri, manufakturalara himayədarlıq, ixrac edilən mallara isə hərtərəfli dəstək göstərməsi idi. Orta əsrlər dövrünün sonuna Parisdə artıq kifayət qədər böyük istehsalat mərkəzləri mövcud idi. Məsələn, Luvr qəsrinin yaxınlığında, daha doğrusu hazırkı Tüilri bağının yerləşdiyi ərazidə gil maddələri hasil edilir, eləcə də damların örtülməsində istifadə olunan kirəmitlər (fr. tuile — "kirəmit") yüksək temperaturda yandırılırdı, Turnel sarayının yaxınlığında isə (bura müasir Vogezlər meydanının tutduğu ərazilərdir), böyük ipək manufakturası işləyirdi.^[1][65][91]

Sənətkarlar yaşadıqları evlərin bir neçə otağını emalatxana üçün uyğunlaşdırırdılar (adətən emalatxana üçün mənzilin küçəyə açılan parad (yəni qabaq) otağını ayrılırdılar; həmin otağın pəncərəsi vasitəsilə hazırlanmış məhsulların satışı və ticarəti aparılırdı), lakin bəzi tacirlərə istehsalın xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq otaqların yenidən təchiz olunması tələb olunurdu, məsələn, çörəkçilər və dulusçular emalatxanaların daxilində əlavə böyük həcmli sobaları inşa etdirməyə məcbur olurdular. Sena çayı boyunca unüyüdən su dəyirmanları (məsələn, Böyük körpüdə), sallaqxanalar (xüsusilə Böyük Şatlenin ətrafında və Fobur Sen-Marsel məhəlləsində) və parçaları boyayan rəngsazların emalatxanaları yerləşirdi (belə ki, Orta əsrlərin sonunda uzun illər ticarət işləri ilə məşğul olmuş Qobelenlər ailəsi, Byevr çayının hər iki sahilini tutaraq (hal-hazırda bura Fobur Sen-Marsel məhəlləsinin yerləşdiyi ərazilər hesab olunur), 1601-ci ildə məşhur Qobelenlər manufakturasının əsasını qoyurlar).^[92][93] Mahudçular daha çox Senanın sağ sahilinin şərq hissəsində cəmləşirdilər, çünki burada qurudulma, kəsmə və parçanın dartılması üçün lazımi qurğular yerləşirdi. Ümumilikdə götürüldükdə isə, o dövrün tipik paytaxtını əmək fəaliyyətinin bütün şəhər ərazisinə yayılması ilə xarakterizə etmək mümkün idi.^[46][73]

Sənətkarlar arasında zamanla çox ciddi iyerarxiya formalaşmışdır: yuxarı pillələrdə sexlərin və korporasiyaların rəhbərləri dururdular (başçılar, məhkəmə iclasçıları və vəkillər), onları daha aşağı pillələrdən olan metrlər, ustalar və digər vəzifə sahibləri izləyirdilər, hansılara ki, öz növbəsində, xidmətçilər, köməkçilər, şagirdlər və kargərlər tabe olurdular. Əgər aşpazlar kargərlərin şagirdlik müddətini iki ilə müəyyən edirdilərsə, paltar toxucuları və çörəkçilər həmin təcrübə müddətini dörd ilə, dəmir toqqalarının, düymələrin və qayışların istehsalçıları — səkkiz ilə, zərgərlik və büllur materiallar üzrə həkkaklığı öyrədən ustalar — on ilə, kəhrəba bəzəklərinin istehsalçıları isə hətta 12 ilə kimi uzadırdılar. Təlim prosesinin başlanmasından öncə, şagirdin valideynləri ustaya daha əvvəlcədən müzakirə edilmiş məbləği ödəyirdilər, amma əgər hər hansı bir səbəbdən valideynlər pulu ödəyə bilmirdilərsə, təhisilin ümumi müddəti əhəmiyyətli dərəcədə uzadılır və şagird faktiki olaraq pulsuz işçi qüvvəsinə çevrilirdi. Təlimdən əldə olunan vəsaitlərin bir hissəsi sexlər tərəfindən müxtəlif fondlara yönəldirdi və onların təşəbbüsü ilə eyni icmadan olan kasıblaşmış ustaların uşaqlarının təhsil almaları üçün müvafiq pul yatırımları həyata keçirilirdi. Ustalar digər emalatxana başçılarından onlara lazım olan şagirdləri girov almaq və ya simvolik məbləğə bir sıra şagirdlərindən imtina və ya güzəşt etmək hüququna malik idilər. Öz ustasının səriştəsizliyindən zərər çəkmiş şagird, yazılı şəkildə həmin sexə nəzarət edən məhkəmə iclasçılarına şikayət ərizəsini təqdim edə bilərdi. Usta şagirddən imtina etdiyi halda, sexin özü təlim-tədris prosesinin tamamlanması məqsədilə başqa bir ustanı işə təyin etmək məcburiyyətində qalırdı. Bundan başqa, sexlərin rəhbərləri şagirdləri öyrətməyi arzulayan ustaları imtahandan keçirir və diqqətsiz pedaqoqları cərimə edirdilər. Bəzi sexlərdə "master" rütbəsini əldə etmək üçün şagird bahalı "şah əsər" istehsal etməli və ya sərbəst işləmək qabiliyyətinin təsdiq olunması üçün sex başçıları tərəfindən verilən imtahan tapşırıqlarından uğurla keçməli idilər (bundan başqa, master rütbəsinin təqdimatı xüsusi təmtəraqlı mərasimlə müşayiət olunurdu).^[46]

Əl altında olanlar və kargərlər işəmuzd iş haqqında və ya həftəlik və illik işəgötürmə haqqında emalatxana-sex ustaları ilə müqavilə imzalayırdılar. Sexlərin rəhbərləri, onların tabeliyində çalışan ustaların müqavilə imzalamayan başqa işçiləri öz yanlarına çəkmələrinə əngəl törədirdilər (onlar həmçinin kargərlərin işə götürülməzdən öncə and içmələrini və müqavilədə qeyd olunmuş aylıq məvacibdən artıq almamalarını tələb edirdilər). Hakimiyyətin nəzarəti altında usta icmaları öz aralarında hər iki tərəfin maraqlarına cavab verə biləcək məhkəmə iclasçılarını və sexin gözətçiləri seçirdilər. Müflis olmuş və ya kasıblaşmış ustalar yenidən muzdlu işçi olurdu, bəzən isə hətta şagird kateqoriyasına yenidən əlavə olunurdular. Yalnız peşəkar fəaliyyətlə bilavasitə məşğul olan insanları (ustalar, əl altında olanlar, şagirdlər) bir araya toplayan sex icmalarından fərqli olaraq, sex yoldaşlığı, həmin müəssisənin üzvləri ilə birlikdə yaşayan hər bir insanı – arvadları (əgər onlar ərləri ilə birlikdə işləmirdilərsə), uşaqları və bütün ev qulluqçularını, həmçinin kasıblaşmış və ya artıq yaşa dolmuş ustaları, şikəstlərı, yetimlərı və dul qadınları özündə birləşdirir və ümumi sex kassasından yığılmış pul vəsaiti əsasında onlara maddi yardım ayrılırdı. Əmək günü günəşin doğmasıyla başlanır (məhz bu vaxt Şatle qəsrinin qülləsində patrul heyəti zəng çalırdı) və günəşin qürubu ilə başa çatırdı (axşam vaxtı yerli sakinlər öz evləri dönür, küçələr zəif şam işığı ilə işıqlandırılırdılar). XIV əsrin ikinci yarısından ödənişli əmək vaxtı saatla ölçülməyə başlanıldı, yəni bütün günlər eyni arıdıcıllığa (maksimum 12 saat) malik idi, lakin bununla belə, hələ monastırlardan gəlmiş bu qədim üsulların şəhərdə doğulmuş yeni metodlar ilə əvə edilməsi kifayət qədər yavaş sürətlə icra olunurdu (mexaniki saat o dövr üçün az təsadüf edilən bir əşya idi və buna görə də Paris sakinləri adətən qədimi qum saatlardan istifadə edirdilər).^[46][64][73]

XV əsrin ikinci yarısında sənətkarlıqla məşğul olan sexlərdə ciddi struktur dəyişiklikləri baş verdi; korporasiyaların və gildiyaların daha kiçik birliklərə parçalanması prosesi isə daha da gücləndi (məsələn, dülgərlər və xarratlar keçmişdə vahid korporasiya hesab edilən taxta emalçıları birliyindən, aptekçilər isə baqqalçılar ittifaqından ayrılaraq, müstəqil şəkildə fəaliyyət göstərməyə başladılar). Ancaq bu kimi müxtəlif iqtisadi və ictimai tarazsılıqlara baxmayaraq, sexlər faktiki olaraq Böyük Fransa inqilabına qədər öz fəaliyyətlərini yüksək səviyyədə qoruyub saxlamağa müvəffəq olmuşdular. Muzdlu işçilərin və ustaların arasında baş vermiş bu kimi anlaşılmamazlıqların artımasına cavab olaraq, şagirdlər və kargərlər öz hüquqlarının və maraqların müdafiəsi üçün Parisin ətrafında bir sıra özəl peşəkar təşkilatların əsasını qoyurlar.^[46]

Əlində sidik flakonunu tutan həkimə rəhbərlik edən ölüm. "Ölülərin rəqsi" (fr. La Danse Macabre) adlı XV əsrin sonlarına aid edilən miniatür rəsm əsəri. Perqament üzərində tempera. Hazırda Parisin Sorbonna kitabxanasında saxlanılır.

Gigiyena və sanitariya baxımından orta əsr Parisi kifayət qədər məyusedici mənzərəni özündə təşkil edirdi. Yerli sakinlər şəhər həyətlərində və şəhərətraflarında tez-tez ev quşu və xırda mal-qaranı (donuz, keçi və qoyunları) saxlayırdılar, özü də donuzlar evlərə bağlı saxlanılmadıqları üçün, yeyəcək məhsullarını tapmaq məqsədilə şəhərin mərkəzi küçələrinə axışırdılar (o zamanlar bütün zibil və qida qalıqları eyvandan düz küçəyə atılırdı). Çirkli axıntı və yağış suları küçənin döşənmiş hissəsi boyunca düz Sena çayına və onun qolu sayılan Byevrə axıdılırdı. Yaşayış məhəllələrində sallaqxanalar, dəri və boyayıcı emalatxanalar, dəmirçixanalar, ət və balıq dükanları yerləşirdi. Buna görə də Paris öz çirkabları və üfunəti ilə fərqlənirdi. Quraqlıq dövründə şəhərdəki üfunətli toza görə nəfəs almaq olduqca çətin idi, yağışlı havada isə küçələr əsl bataqlığa çevrilirdi. Ətraf mühitin antropogen çirkləndirilmə prosesinə paralel olaraq yüksək ölüm faizi və tez-tez baş verən kütləvi epidemiyalar Paris üçün getdikcə səciyyəvi faktora çevrilirdi. Müqəddəs Firmina və ya Müqəddəs Antoni kimi şəfa verən müqəddəslərin xatirələrinə keçirilən ictimai xütbələr, dini nümayişlər və ibadətlər bu hadisələrin yeganə "müalicəsi" kimi tətbiq olunurdu (belə ki, taun və ya vərəm xəstəliklərinin daha da geniş ərazilərə yayılmaması üçün, yerli rahiblər və ya həkimlər öz həyatlarına risk edərək yoluxmuş insanları Müqəddəs Jenevyeva abbatlığına və ya Paris Məryəm Anası kilsəsinə aparırdılar). Сüzam, dizenteriya xəstəliklərinə yoluxmuş, həmçinin ac və hər bir şeydən məhrum edilmiş camaatın paytaxta kütləvi axını onsuzda qeyri-stabil vəziyyəti daha da şiddətləndirirdi (məsələn, təkcə XI əsrdə 48 ac il qeyd edilmişdir, II Filipp Avqustun hakimiyyət dövründə isə, Parisdə əhalinin kifayət qədər böyük hissəsinin ölümünə səbəb olmuş dəhşətli qıtlıq dövrü tüğyan edirdi).^{[11][4][46][30]}

VII əsrin ortalarında yepiskop Landri Site adasının tam mərkəzində "Otel-Dyö" ("Tanrı evi") adlı Parisin ilk xəstəxanasının əsasını qoyur.^[94][95] Otel-Dyö eyni zamanda Orta əsrlər dövrünün ən qədim tibbi-əməliyyat mərkəzlərindən biri idi. Kilsənin nəzdində olan və öz görünüşü ilə müalicə müəssisələrindən daha çox xeyriyyə sığınacaqlarına bənzəyən bu cür xəstəxanalar, əsasən abbatlıqların və kilsələrin yaxınlığında inşa edilir və daha çox az imkanlı təbəqələrə xidmət göstərirdilər. Burada başlıca olaraq keşişlər işləyirdilər (daimi müqavilə əsasında işə başlayan həkimlər isə Paris xəstəxanalarında ancaq XV əsrdə meydana çıxırlar). XIII əsrdə kral IX Lüdovik gözdən əlil insanlar üçün "Kenz-ven" ("On beş-iyirmi" və ya "On beş iyirmilik") adlı xəstəxananın əsasını qoyur; xəstəxananın bu cür adlandırılmasının əsas səbəbi, onun birinci pasiyentlərinin yürüş zamanı görmə qabiliyyətindən məhrum olmuş 300 əhli-səlibin olması ilə bağlı idi. Əlillər evləri daha çox hədiyyələr, bəxşişlər və vəsiyyət edilmiş əmlaklar sayəsində mövcud idilər; bu cür müəssisələr kasıblara və zəvvarlara müvəqqəti iaşə və sığınacaq yerlərini həvalə edirdilər. Şəhər sakinlərinin əksəriyyəti üçün aptekçilər və türkəçarəçilər ailə həkimləri qismində çıxış edirdilər, cərrahlıq müdaxilələrini (eləcə də qanalma və seremonial həcəmət ənənələrini) isə bərbərlər, mamaçalar, sınıqçılar və diş həkimləri həyata keçirirdilər. Paris Universitetinin tibbi fakültəsində mükəmməl təhsil almış həkimlər belə cərrahlarla münaqişə edirdilər və alim ərlərin möhtərəm təbəqəsindən bu cür yalançı korporasiyaların birdəfəlik çıxardılması üçün onlardan asılı olan hər bir şeyi edirdilər. 1452-ci ildə isə həkimlər məcburi surətdə klir üzvlərinin statusunda olmamaq hüququnun leqallaşdırılmasına nail oldular (hərçənd təcrübədə bu qayda çoxdan ciddi riayət edilmirdi). Orta əsrlərin sonuna kimi, Parisin əlillər eviləri tibbi istiqaməti qəbul etməyə başladılar, şəhər hüdudlarının kənarında isə hətta leprozori mövcud idi. Bundan başqa, şəhərdə tövbə etmiş fahişələr üçün xüsusi evlər, dul "begin" qadınlar^{[~ 4]} üçün böyük yataqxana kompleksi (burada qadınlar demək olar ki, monax həyat tərzini keçirirdilər), eləcə də qarımış qızların müxtəlif təsisatları yaradılmışdır.^[4][63][78]

1186-cı ildə II Filipp Avqust Paris küçələrinin yenidən qurulması haqqında xüsusi fərman dərc edir (romalılar dövründən bu küçələr əsaslı təmizlik işlərinə məruz qalmadıqlarından, üfunətli palçığın qalın qatı ilə örtülmüşdür). Başlanmış genişmiqyaslı işlər özündə iki hədəfi izləyirdi: sürüşkən yollarda hərəkətin təhlükəsizliyini yüksəltmək və şəhər sakinlərini artıq təngə gətirən iyrənc üfunəti aradan qaldırmaq. Yenidənqurma işləri Baryeri küçəsindən başlanıldı və tədricən əsas şəhər arteriyaları, xüsusilə də körpülərə və limana aparan uzun küçələr həmçinin şəhərin əsas meydançaları kvadrat dördtin daşla yenidən döşənilmişdir (xüsusi diqqət gediş-gəlişli Sen-Deni, Sen-Jak, Sent-Antuan və Sent-Onore küçələrinə ayrılırdı). Həmçinin II Filippin dövründə şəhərin bütün qəbiristanlıqları zibildən təmizlənərək, gecə saatlarında açarla bərk bağlanılırdı (buranı bəyənmiş fahişələr isə, kilsə rahibləri tərəfindən qovulmuşdular). Şəhər hakimiyyəti Senanın sahillərini və liman zonalarını abadlaşdırırdı, şəhər sakinlərini isə, müvafiq olaraq evlərinin qarşısından keçən küçələrin qalan sahələrini müstəqil döşəməyə və gələcəkdə tələb olunan bütün təmir və təmizlik işlərinə nəzarət etmələrini məcbur edirdi (ən acınacaqlı vəziyyət Şampo düzənliyində yerləşən Günahsızlar qəbiristanlığında (fr. Cimetière des Innocents) mövcud idi; burada qızğın ticarət aparılır, aşiq cütlüklər görüşür, güclü yağış zamanı isə, həmin ərazi üfunətli bataqlığa çevrilirdi. Dözülməz vəziyyəti həll etmək məqsədilə, 1187-ci ildə qəbiristanlığın daş divarla hasarlanmasına dair yekdil qərar qəbul edilmişdir). Zamanla yolların xüsusi kral və feodal gözətçiləri, küçədə toplanmış üfunətli zibillərə görə yerli sakinləri cərimə etməyə başladılar; ikitəkərli arabalar vasitəsilə, gözətçilər həmin zibilləri şəhərətrafı qəsəbələrə çıxartmağa çalışırdılar (küçələrdən zibilin təmizlənməsinə dair sərəncamlar və sənədli şəhadətnamələr ən azı, XIII əsrdən bəri məlumdurlar). IV Filippin hakimiyyət dövründə çiçəklənən Paris şəhərinin demək olar ki, zibillə bağlı problemləri demək olar daha mövcud deyildi və bu şəhər sakinlərinin böyük rəğbət hissi ilə qarşılanırdı.^{[4][3][62][26][30][9]}

XIV əsrin ikinci yarısında parlament Müqəddəs Jenevyeva monastırının şəhər kənarı qəssabxanalar ərazisinə köçürülməsinə qərar verdi, çünki, monastıra tabe olan qəssablar kəsdikləri heyvanların lazımsız qalıqlarını körpü ərazisinə atır, həmçinin istifadə etdikləri çirkli suyu birbaşa şəhərə axıdırdılar. XIV əsrin sonlarında VI Karl o zaman artıq zibil xəndəyini xatırladan Byevr çayının təmizlənməsi üçün vəsait ayırdı (daha əvvəl bu məqsədlə ayırılmış vəsaitin Kiçik Şatlenin təmiri üçün sərf edilməsi kralın narazılığına səbəb olmuşdu). Bütün cəhdlərə baxmayaraq, XV əsrin başlanğıcında həmin təmizlik qaydalarına artıq elə də ciddi riayət edilmirdi; məsələn, Parisin əsas ticarət dörd yol ağızlarından biri hesab edilən Mober meydanı daim zibil və çirkab tullantıları ilə dolu olurdu (buna çoxlu yazılı sənədlər şahidlik edirdi). XV əsrin birinci yarısında bir çox evlər sahibləri tərəfindən tərk edilmiş, dağıdılmış və ya səfil və kasıblar tərəfinqən qeyri-qanuni şəkildə zəbt edilmişdir. Şəhərin ümumi tənəzzülü təbii olaraq küçələrdə təmizliyin saxlanılmasına da təsir göstərirdi.^[62][46]

Orta əsr Parisində həm evcil, həm də təsərrüfat əhəmiyyətli çoxlu heyvan yaşayırdı. Paris sakinləri əmlakın mühafizəsi və ya ovçuluğun icrası üçün itləri, eləcə də hər cür quşlar saxlayırdılar: şəhər sakinləri adi qəfəsdə saxlanılan quşları musiqidən ləzzət almaq üçün, valyerlərdə saxlanılan qəzəbli quşları həminki ov mərasimləri üçün, ağ göyərçinləri isə — dini bayramlar və ya paytaxta kralların təntənəli girişləri üçün istifadə edirdilər. Zadəgan ailələr vəhşi və ya ekzotik heyvanları saxlayırdılar, Sen-Pol malikanəsinin nəzdində yaradılmış kral heyvanxanasında isə hətta şirlər yaşayırdılar). Yüklərin nəql etməsi və insanların daşınması üçün atlardan və eşşəklərdən istifadə olunurdu. Həmçinin bir çox Paris sakini öz həyətyanı sahələrində ev quşlarını və donuzları yetişdirirdilər (onlar donuzları çaybasar və suvarma çəmənlərə apararaq, onları yaxşıca yedizdirir və bir müddət sonra onları şəhərin sallaqxanalarına aparırdılar. Zamanla nizam nəzarətçiləri mərkəzi küçələr boyunca gəzişən donuzların sahiblərini cərimə etməyə başlayır və həmin heyvanları müsadirə edərək əlillər evlərinə təhvil verirdilər (istisna burada yalnız Müqəddəs Antoni abbatlığında saxlanılan donuzlara şamil olunurdu). Şəhərdəki köçəri itlərin nəhəng sürüləri vaxtaşırı olaraq əhali üçün ciddi problemlərə səbəb olurdular. Heyvanların sağlamlığı və ya onların şəfa tapmaları üçün rahiblər kilsələrdə dua edirdilər; məsələn Müqəddəs Severin kilsəsində atlar üçün, qəssablar prixodunun tabe olduğu Müqəddəs Pyotr kilsəsində isə öküzlər üçün ibadət mərasimləri keçirilirdi.^[63]

Yaxınlıqda su quyusu olmadığı təqdirdə, Paris sakinləri çaya və ya ictimai su mənbələrinə getməyə məcbur olurdular (su quyuların ətrafında tez-tez növbələr yaranırdı), buna görə də onlar içməli suyu ev təsərrüfatlarında qənaətli şəkildə istifadə etməyə və ya sudaşıyanlara pul ödəyərək, su ilə dolu çənləri evlərə daşıtdırırdılar (Sena çayı yay aylarına ciddi şəkildə dayazlaşırdı, bu isə təmiz suyun defisitini daha da kəskinləşdirirdi). Sadə evlərin daxilində çox nadir hallarda tualet otaqlarına və ya zibil quyularına rast gəlinirdi; çirkab-fekal suyu adətən küçəyə çıxan nova və ya ən yaxın axan xəndəyə tökürdülər. Qonşular arasında zibilin daşınması və ya quyu ilə bağlı ümumi istifadə qaydalarının tətbiqi haqqında tez-tez münaqişələr yaşanırdı. Orta əsr Paris sakinləri çirkli suyun istifadəsinin sağlamlığa nə qədər ziyan vurduğunu çox yaxşı bilirdilər, buna görə də onlar daha çox Senanın və ya Byevrin axar sularına üstünlük verirdilər (baxmayaraq ki, bu axar sulara da həmçinin dəri və boyayıcı emalatxanalardan, sallaqxanalar və sadə ayaqyolulardan olduqca çirkli sular tökülürdü). Çarhovuz quyularından və ya sisternlərdən toplanılmış su, əsasən paltarların yuyulması və daha nadir hallarda qidanın hazırlanması üçün istifadə olunurdu. Böyük miqdarda təmiz suyu özündə tələb edən ümumi yuma prosesi Senanın sahillərini bəyənmiş peşəkar paltaryuyan qadınlara həvalə olunurdu. Şəxsi gigiyena üçün evlərdə çimmə üçün çənlər, başın və ya ayaqların yuyulması üçün taslar, yeməkdən sonra əllərin təmizlənməsi üçün ayaqlı əlüzyuyanlar mövcud idilər (onlar ədəbli evlərdə quraşdırılması məcburi idi, çünki o dövrün insanları yeməyi əllərlə yeyirdilər, bıçaqları isə yalnız böyük ət parçalarının kəsilməsi üçün istifadə edirdilər). Əgər evdə isti vannanın qəbulu üçün heç bir şərait mövcud deyildisə, təmin edilmiş şəhər sakinləri ictimai hamamlara gedirdilər, kasıblar isə günəşli aylarda Senada çimməklə kifayətlənirdilər. Hamamlarda çimmək, özünü tərlətmək, azuqə və şərabı sifariş etmək, eləcə də tez-tez intim xidmətlərdən yararlanmaq mümkün idi (kişiləri və qadınları hamamlara o vaxtlar növbə ilə buraxırdılar, həmçinin ayrıca kişi və qadın hamamları da mövcud idi), lakin orta əsrlərin sonuna kimi, hamamların bir çoxu xəstəliklər və kilsənin getdikcə daha da böyük əxlaq qaydaları qarşısında qorxudan bağlanılmışdır. Evlərdə havanın yaxşılaşdırılması üçün yay aylarında döşəməyə təzə biçilmiş otlar səpilirdi. Həmçinin Paris sakinləri bütün mümkün (bəzən isə kifayət qədər qeyri-adi) üsullarla birələrlə, güvəylə, ağcaqanadlarla, milçəklərlə və siçanlarla mübarizə aparırdılar.^[73]

• "Paris orta əsrlərdə". 2013-05-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-05-05.