sif. Xırıltı ilə, boğuq, tutqun, xırıldayan. [Yaşlı kişi:] Birdən-birə mənə tanış gələn xırıltılı bir səs qışqırmağa başladı
is. 1. Çox işlədilən, tez-tez lazım olan hər cür xırda şeylər, ev şeyləri. Xırım-xırdanı yeşiyə yığmaq
is. Heyvanların otu dişlərilə qırparkən çıxan səs
“Xırlamaq”dan f.is
f. Xır salmaq, başdan-başa bostan eləmək
sif. Yivli (tüfəng, top, tapança)
sif. 1. məh. Varlı, pullu. Xırlı adam. 2. Köklü, əsaslı, yerində. Sözü deyər – xırlı deyər. (Məsəl)
zərf dan. Əməlli-başlı, lazımınca, əsaslı surətdə. [Səfər:] Döyülməyinə döyüləcəyəm, qoy xırlı-pırlı, ağıllıbaşlı döyülüm
is. Xır salınmış yer, bostan yeri
is. Çınqıllıq, daşlıq. Xırlıqda ot bitməz. (Ata. sözü). Get-gedə güney yerləri sel yuyub xırlığa çevirdi
is. [fars.] 1. Dəni sünbüldən ayırma əməliyyatı. …Xəstə olduğum cəhətə bu yay xırmanım hamıdan geriyə qalmışdı
is. Xırman sovrularkən qalan qalıq. Xırmanaltını bir yerə yığmaq
is. Kiçik xırman
is. Xırmanda taxıl döyən, xırmanda işləyən adam. Kənardan baxan xırmançılar buraya yüyürür, “ho-ho-hoş” deyib səs-küy salırdılar
bax xırmançı
is. Xırman salmağa, xırman döyməyə yarar yer. Xırmanlıq hazırlamaq
is. Subtropik və mülayim iqlimli yerlərdə bitən portağalaoxşar iritumlu, ətli, şirin meyvə (canlı dildə buna yanlış olaraq çox vaxt “xurma”da deyilir)
təql. 1. Adətən feillərdən sonra gələrək, onların ifadə etdiyi işin, prosesin birdən, qəfildən, ani olaraq kəsildiyini bildirir
zərf dan. Birdən, gözlənilmədən; büsbütün. [Qurban Telliyə:] …Telli, çağa Yazgülün səsini eşidən kimi xırpadan səsini kəsdi
“Xırpalamaqdan” f.is
f. 1. Boğazından yapışmaq, boğazlamaq. Mehdi qapını döyüb Əsədi çağırdı. Əsəd tələsik qapını açan kimi Nəbi onu xırpaladı
“Xırpalanmaq”dan f.is
məch. Mənəvi əzab və iztirab çəkmək. O, kədərli düşüncələrin ağırlığı altında xırpalanırdı. – [Qönçə:] İndi tamam iki aydır hər gecə əzilir, xırpalanı
sif. Xırı (yivi) olmayan. Xırsız tüfəng
is. Oğru. [Birinci qulam:] Qanlı xırsızlar! İmdi burdan qaçan uğursuzlar! H.Cavid. Qaranlıqda kölgələnmə, gözəl qız! Cilvələnmə xırsızların içində
is. Oğruluq. Gördüyünüz bu hərif, xırsızlıqlar yapardı. M.Rahim
təql. Doğranan, sınan, qopan, parçalanan kövrək şeydən çıxan səs; xırç. Qolu xırt eləyib yanına düşdü
bax xırtaxırt. [Kərim baba:] Qoyunların xırt-xırt otlamasından gözlərimin qapaqları ağırlaşmışdı. A.Şaiq
təql. Bıçaqla, dişlə və s. ilə kəsilən, doğranan bərk şeydən çıxan səs (prosesin davamlılığını göstərir)
“Xırtıldamaq”dan f.is
f. Xırt-xırt səsi çıxartmaq. Quşbaşı qarların ağır-ağır yerə enməsi, ayaqların altında xırtıldaması adama ayrı ləzzət verir
“Xırtıldatmaq”dan f.is
f. Dişlərilə sındıraraq, doğrayaraq, əzərək yemək, xırtıldada-xırtıldada yemək (bərk, kövrək şeyi). Qazmağı, qəndi xırtıldatmaq
is. Sınan, qəlpələnən şeydən çıxan səs
bax xısın-xısın. Bir də gördülər ki, adamlar xıs-xıs danışırlar. Nəbi ev yiyəsindən soruşdu… “Qaçaq Nəbi”
“Xısıldamaq”dan f.is
f. Pıçıltı ilə, çox yavaş səslə, altdan-altdan demək, söyləmək. Dağbaşev Sübhanverdizadənin bu hərəkətindən qorxuya düşdü və onu qucaqlayan kimi: – Ki
is. Çox yavaş, gizli danışıq səsi, pıçıltı. Kosa katibin qulağına əyilərək xısıltı ilə: – Öz aramızda, bir iş var, – dedi
zərf Yavaş-yavaş, gizligizli, xəlvəti, altdan-altdan. Səttarın anası hələ xısın-xısın ağlayırdı. P.Makulu
“Xısınlaşmaq”dan f.is
qarş. Bir-birilə gizli, pıçıltı ilə danışmaq, xısın-xısın danışmaq, pıçıldaşmaq, xəlvəti danışmaq. Molla Qafar, Kərbəlayı Hətəmxan, bir də Hacı Səfiqu
is. Yer şumlamaq üçün ibtidai kənd təsərrüfatı aləti. [Tarverdi] …xışları, boyunduruqları, cüt qayışlarını yoxlayır, əlavə xış düzəldir, yerə salmaq i
təql. Xışıltı səsi. Zərf mənasında. Xışıltı ilə. Yarpaqlar küçələr boyunca sürünüb gedən boz boğanaq içində xış-xış xışıldayır
“Xışıldamaq”dan f.is
f. Xışıltı səsi çıxartmaq, xış-xış eləmək. Yay yağışlarından sonra yolların kənarında bitmiş uzun, yaşıl otlar külək əsdikcə dalğalanır və xışıldayırd
“Xışıldatmaq”dan f.is
f. “Xış-xış” səs çıxartmaq. Arabir xəfif külək əsir, xəzan yarpaqlarını xışıldadırdı. M.Hüseyn. Yaşıl ağaclarda saralan yarpaqların sayı günü-gündən a
is. 1. Bir-birinə dəyən, sürtünən şax şeydən və ya axan sudan çıxan xəfif səs, xış-xış səsi. Atlaz xalatların xışıltısı
sif. Xışıltı səsi çıxaran, törədən. Xışıltılı bir yağış meşəyə səpələnməyə … göylərdə şimşəklə oynamağa başladı
bax xışıltı