SAVADLI

Kompüter savadlılığı — elementar istifadədən kompüter proqramlaşdırmasına və qabaqcıl problemlərin həllinə qədər bacarıq səviyyələri ilə kompüterlərdən və əlaqəli texnologiyadan səmərəli istifadə etmək biliyi və bacarığı. Kompüter savadlılığı kiminsə kompüter proqramları və tətbiqlərini istifadə etməsindəki rahatlıq səviyyəsinə də aid edilə bilər. Digər dəyərli bir nüans isə kompüterlərin necə işlədiyini başa düşməkdir. Kompüter savadlılığı kompüter proqramlaşdırmasından fərqləndirilə bilər: bu kompüter proqramlarının istifadəsində tanışlıq və bacarığa deyil, onların dizaynına və kodlaşdırılmasına diqqət yetirir. Böyük Britaniya və ABŞ də daxil olmaqla müxtəlif ölkələr milli kompüter savadlılığının yüksəldilməsi üçün təşəbbüslər irəli sürüb. == Zəmin == Kompüter savadlılığı rəqəmsal platformalarda ünsiyyət qurmaq və ya məlumat tapmaq bacarığı olan rəqəmsal savadlılıqdan fərqlənir. Müqayisəli olaraq, kompüter savadlılığı kompüterlərdən istifadə etmək və onların necə işlədiyinə dair əsas anlayışı saxlamaq qabiliyyətini ölçür. İnsanın kompüter savadlılığı adətən anket vasitəsilə ölçülür ki, bu da onların mətn yazmaq və dəyişdirmək, kiçik kompüter əməliyyat problemlərini aradan qaldırmaq və kompüterdəki məlumatları təşkil etmək və təhlil etmək qabiliyyətini yoxlayır. Kompüter istifadəçiləri kompüter savadlarını artırmaq üçün hansı kompüter bacarıqlarını təkmilləşdirmək istədiklərini ayırd etməli və bu bacarıqlardan daha məqsədyönlü və dəqiq istifadə etməyi öyrənməlidirlər. Kompüter savadlılığı haqqında daha çox öyrənməklə, istifadəçilər istifadə etməyə dəyər olan daha çox kompüter funksiyalarını kəşf edə bilərlər.

Maliyyə savadlılığı — Maliyyə savadlılığı fərdlərin büdcə, qənaət, borc alma və investisiya kimi təməl maliyyə anlayışları mövzusunda real iqtisadi şərtləri də nəzərə alaraq qəraralma qabiliyyətidir. İnsanların şəxsi maliyyə vəziyyətini necə idarə edəcəyi qabiliyyətini göstərən bir səviyyədir. Gündəlik həyatda insanlar qarşılaşdığı maliyyə vəziyyətlərinə qarşı öz problemlərini necə həll edə bilmə və planlı bir şəkildə qərarlar almanı göstərən kafilik, ya da qabiliyyətidir. Düzgün maliyyə qərarlarının verilməsi və fərdlərin maddi rifahının yaxşılaşdırılması üçün zəruri olan məlumatlılıq səviyyəsi, bilik, bacarıq, baxış və davranışlar toplusudur. İƏİT – İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı (ing. ing. Organization for Economic Co-operation and Development, OECD – demokratiya və bazar münasibətli iqtisadiyyat prinsipini qəbul edən inkişaf etmiş ölkələri birləşdirən beynəlxalq təşkilat) maliyyə savadlılığını bu şəkildə ifadə edir: "Maliyyə istehlakçılarının öz rifah hallarını yaxşılaşdıra bilmək üçün maliyyə məhsulları və konsepsiyalarını başa düşmək, maliyyə risklərini və imkanlarını qiymətləndirmək, məlumatlı seçimlər etmək və digər səmərəli addımlar atmaq üzrə bacarıqlar toplusudur". Maliyyə savadlılığı anlayışı ABŞ və Avstraliyada Financial literacy (maliyyə savadlılığı), Kanada və İngiltərədə Financial capability (maliyyə qabiliyyəti) olaraq təyin olunmaqdadır. == İstinadlar == == Xarici keçidlər == Uzunmüddətli qənaət və investisiyalar üçün maliyyə savadlılığı Maliyyə savadlılığı Arxivləşdirilib 2017-06-06 at the Wayback Machine Mərkəzi Bank "Maliyyə savadlılığı" layihəsi çərçivəsində tədbirlərini davam etdirir Maliyyə savadlılığı. Layihə haqqında Elmin İnkişafı Fondu "Gənc alimlər və maliyyə savadlılığı" "Gənc alimlər və maliyyə savadlılığı" müsabiqəsi elan edilib Finansal okuryazarlık nedir?

Media savadlılığı — savadlılığın genişləndirilmiş konseptuallaşdırılmasıdır ki, bura media mesajlarına daxil olmaq və təhlil etmək, eləcə də dünyada dəyişiklik etmək üçün informasiya və kommunikasiyanın gücündən istifadə etməklə yaratmaq, əks etdirmək və hərəkətə keçmək bacarığı daxildir. Media savadlılığı bir mühitlə məhdudlaşmır, iş, həyat və vətəndaşlıq üçün vacib olan səriştələr toplusu kimi başa düşülür. Media savadlılığı təhsili media savadlılığı səriştələrini inkişaf etdirmək üçün istifadə olunan prosesdir. Bu, medianın təsiri barədə məlumatlılığın artırılması ilə yanaşı, medianın həm istehlakı, həm də yaradılması istiqamətində fəal mövqe yaratmaq məqsədi daşıyır. Media savadlılığı təhsili ABŞ və bəzi Avropa İttifaqı ölkələrində kurrikulumun bir hissəsidir. Media alimləri və pedaqoqlarından ibarət fənlərarası qlobal birlik bilik, elmi və peşəkar jurnallar, milli üzvlük assosiasiyaları ilə məşğul olur. == Media savadlılığı təhsili == Media savadlılığı üçün təhsil adətən insanları izlədikləri, eşitdikləri və oxuduqları şeylər haqqında suallar verməyə təşviq edən sorğuya əsaslanan pedaqoji modeldən istifadə edir. Media savadlılığı ənənəvi çap olunmayan mətndən kənara çıxır və daha müasir mənbələri tədqiq etməyə yönəlir. Media savadlılığının bəzi nümunələrinə televiziya, videooyunlar, fotoşəkillər və audio mesajlar daxildir, lakin bunlarla məhdudlaşmır. Media savadlılığı təhsili insanlara mesajları tənqidi formada təhlil etmək üçün qəbuledici media qabiliyyətini inkişaf etdirməyə kömək edən alətlər təqdim edir, öyrənənlərə media ilə bağlı təcrübələrini genişləndirmək üçün imkanlar təklif edir və öz media mesajlarını hazırlamaqda yaradıcı bacarıqları artırmaq üçün generativ media imkanlarını inkişaf etdirməyə kömək edir.

Məlumat savadlılığı və ya informasiya savadlılığı — Kollec və Tədqiqat Kitabxanaları Assosiasiyasının tərifinə görə, "informasiyanın əks etdirici kəşfini, məlumatın necə istehsal edildiyini və qiymətləndirildiyini başa düşməyi və yeni biliklərin yaradılmasında məlumatdan istifadəni və öyrənmə icmalarında etik cəhətdən iştirak etməyi əhatə edən inteqrasiya edilmiş bacarıqlar toplusu". Birləşmiş Krallıqda Kitabxana və İnformasiya Peşəkarlarının İmtiyazlı İnstitutunun bu termin üçün hazırladığı tərifdə həm "nə vaxt", həm də "niyə" məlumatının lazım olduğunu bilməyə istinad edilir. 1989-cu ildə Amerika Kitabxanalar Assosiasiyasının (AKA) Məlumat Savadlılığı üzrə Prezident Komitəsi məlumat savadlılığını bir insanın atributları kimi müəyyən etmişdir. Burada qeyd edilmişdir ki, "məlumat savadlılığı üçün insan məlumatın nə vaxt lazım olduğunu anlaya bilməli və lazım olan məlumatları tapmaq, qiymətləndirmək və səmərəli istifadə etməyi bacarmalıdır". 1990-cı ildə akademik Lori Erp "Məlumat savadlılığı təlimatı ilə biblioqrafik təlimat eynidirmi?" sualı ilə məqalə dərc etdirmişdir. Erp iddia etmişdir ki, heç bir termin bu sahədə nəzəriyyəçilər və ya praktiklər tərəfindən xüsusilə yaxşı müəyyən edilməmişdir. Onun fikrinə görə, qarışıqlığı azaltmaq və sualın parametrlərini ifadə etməyə davam etmək üçün əlavə tədqiqatlara ehtiyac var. 2005-ci il İsgəndəriyyə Bəyannaməsində bu termin insan hüquqları məsələsi kimi müəyyən edilmişdir: "İnformasiya savadlılığı həyatın bütün təbəqələrində olan insanlara şəxsi, sosial, peşə və təhsil məqsədlərinə çatmaq üçün məlumatı səmərəli şəkildə axtarmaq, qiymətləndirmək, istifadə etmək və yaratmaq səlahiyyətini verir. Bu, rəqəmsal dünyada təməl insan hüququdur və bütün xalqlarda sosial inklüzivliyi təşviq edir". Amerika Birləşmiş Ştatlarının Məlumat Savadlılığı üzrə Milli Forumu məlumat savadlılığını "məlumata ehtiyac olduqda bunu bilmək, müəyyən etmək, tapmaq, qiymətləndirmək və mövcud məsələ və ya problem üçün bu məlumatdan səmərəli istifadə etmək bacarığı" kimi müəyyən etmişdir.

Rəqəmsal savadlılıq — fərdin çap və ya rəqəmsal media platformalarından istifadə etməklə məlumatı tapmaq, qiymətləndirmək və çatdırmaq bacarığı. Bu, informasiya yaratmaq, onu qiymətləndirmək və paylaşmaq üçün informasiya və kommunikasiya texnologiyalarından istifadədə həm texniki, həm də idrak bacarıqlarının məcmusudur. Rəqəmsal savadlılığın ilk növbədə rəqəmsal bacarıqlara və müstəqil kompüterlərə yönəldilməsinə baxmayaraq, internetin yaranması və sosial medianın istifadəsi onun diqqətinin bir hissəsinin mobil cihazlara keçməsi ilə nəticələnmişdir. Məna yaratmağın mədəni və tarixi yollarını tanıyan savadlılığın inkişaf edən digər təriflərinə oxşar olaraq, rəqəmsal savadlılıq məlumatı şərh etməyin ənənəvi üsullarını əvəz etmir, əksinə bu ənənəvi savadların təməl bacarıqlarını genişləndirir. Rəqəmsal savadlılıq bilik əldə etməyə gedən yolun bir hissəsi hesab edilməlidir. Filippinin Təhsil Katibi Cesli Lapus Filippin təhsilində rəqəmsal savadlılığın əhəmiyyətini vurğulamışdır. O, qloballaşan dünyada xalqın təhsilinin yaxşılaşdırılmasına əsas maneənin dəyişikliklərə qarşı müqavimət olduğunu iddia etmişdir. Lapus 2008-ci ildə rəqəmsal savadlılığı vurğulayan işinə görə "Certiport"un "Rəqəmsal Savadlılığın Çempionları" Şöhrət Zalına daxil edilmişdir. Cənubi Afrika Dilçilik və Tətbiqi Dil Tədqiqatları proqramı tərəfindən 2011-ci ildə edilən bir araşdırmada bəzi Cənubi Afrika universitet tələbələrinin rəqəmsal savadlılıqla bağlı müşahidələri aparılmışdır. Məlum olmuşdur ki, onların kursları bir növ rəqəmsal savad tələb etsə də, çox az tələbənin kompüterə çıxışı var.

Tənqidi savadlılıq — mediada yerləşdirilmiş diskriminasiyanı tapmaq bacarığı. Bu, mediada və yazılı materialda təbii olaraq rast gəlinən qərəzli güc münasibətlərini stimullaşdıran mesajları təhlil edərək müəllifin sözlərindən kənarda oxumaqla və müəllifin cəmiyyətin normaları haqqında fikirlərini çatdırma tərzini araşdıraraq, irqi və ya gender bərabərsizliyini özündə əks etdirən fikirlərin olub olmadığını müəyyən etmək üçün edilir. Tənqidi savad və tənqidi düşüncə oxşar addımları əhatə edib və üst-üstə düşə bilsə də, onlar bir-birini əvəz edə bilməz. Tənqidi düşüncə problemi həll edəndə, məntiq və zehni təhlili əhatə edən bir proses vasitəsilə həll etdikdə tətbiq olunur. Bunun səbəbi tənqidi təfəkkürün əsas diqqəti öz arqumentlərinin sübutlarla kifayət qədər dəstəklənməsinə və aydın olmayan və ya aldadıcı təqdimatın olmamasına yönəldir. Beləliklə, tənqidi təfəkkür xarici aləmi dərk etməyə və onların bu cür dəlillər üçün əsaslandırmalarını qiymətləndirərək öz arqumentlərindən kənarda başqa arqumentlərin olduğunu dərk etməyə çalışır, lakin tənqidi təfəkkür yüklənmiş bir iddianı ortaya qoymaqdan uzağa getmir. Tənqidi təfəkkürün ilk dəfə aşkar etdiyi bu iddialarda yer alan qərəzləri anlamlandırmaq üçün tənqidi savadlılıq problemi müəyyən etməkdən kənara çıxır, həm də cəmiyyətin yazılı və ya şifahi mətnlərini yaradan güc dinamikasını təhlil edir və sonra onların iddialarını şübhə altına alır. Buna görə də, tənqidi savad bu mətnlər daxilində siyasətin dilini və ifadəsini, siyasətin nəzərdə tutulan mənasını çatdırmaq üçün qrammatikanın müəyyən aspektlərindən necə istifadə edildiyini araşdırır. Tənqidi savadın tətbiqi tələbələrə mətnin hazırlandığı sosial və tarixi kontekstlərə əlavə olaraq həm də mətnin müəllifinə meydan oxumağa imkan verir. Çap mənbələrinə əlavə olaraq, tənqidi savadlılıq bu məlumat formalarının kimə məxsus olduğuna, kimə xitab edildiyinə və bu müxtəlif mətnləri yaratmaqdakı məqsədlərə baxaraq media və texnologiyanı da qiymətləndirir.

Veb savadlılığı — internetdə oxumaq, yazmaq və iştirakçılıq etmək üçün lazım olan bacarıq və səriştələr toplusu. Bu, "həm məzmun, həm də fəaliyyət" kimi təsvir edilmişdir. Yəni, veb istifadəçiləri yalnız veb haqqında deyil, həm də öz veb-saytlarını necə yaratmağı öyrənməlidirlər. 1990-cı illərin ikinci yarısında savadlılıq üzrə tədqiqatçılar çap olunmuş mətnlə ekranlı şəbəkəyə qoşulmuş cihazlar arasındakı fərqləri araşdırmağa başlamışdılar. Bu tədqiqat əsasən iki sahəyə yönəldilmişdir: ümumdünya hörümçək torunda tapıla bilən məlumatın etibarlılığı və hipermətnlərin "oxumaq" və "yazmaq" arasında yaratdığı fərq. Bu bacarıqlar informasiya savadlılığının təriflərinə daxil edilmiş və 1999-cu ildə SCONUL vəzifə sənədinə daxil edilmişdir. Bu sənəd sonuncu dəfə 2011-ci ildə yenilənmiş "Məlumat savadlılığının 7 sütunu" olmuşdur. "Mozilla Foundation" internetdə açıqlığı, innovasiyanı və iştirakçılığı təşviq edən qeyri-kommersiya təşkilatıdır. Bu, rəsmi və qeyri-rəsmi təhsildən, eləcə də sənayedən olan maraqlı tərəflər icması ilə məsləhətləşərək veb savadlılığı xəritəsi yaratmışdır. Veb savadlılığı "internetdə oxumaq, yazmaq və iştirakçılıq etmək üçün lazım olan bacarıq və səriştələr" kimi təsvir edilir.

Verilənlər savadlılığı və ya data savadlılığı — verilənləri məlumat kimi oxumaq, anlamaq, yaratmaq və ötürmək bacarığı. Ümumi anlayış olaraq savadlılığa oxşar şəkildə məlumat savadlılığı da verilənlərlə işləmək bacarığına diqqət yetirir. Lakin bu, mətni oxumaq qabiliyyətinə bənzəmir, çünki məlumatların oxunması və anlaşılması ilə bağlı müəyyən bacarıqlar tələb olunur. Verilənlərin toplanması və verilənlərin mübadiləsi adi hala çevrildikcə, verilənlərin təhlili və böyük verilənlər xəbərlərdə, biznesdə, hökumətdə və cəmiyyətdə ümumi ideyalara çevrildikcə, tələbələr, vətəndaşlar və oxucular üçün müəyyən məlumat savadına malik olmaq getdikcə daha vacib olur. Bu anlayış, adətən avtomatlaşdırılmış vasitələrlə məlumatların təhlili, nəticələrin təfsiri və tətbiqi ilə məşğul olan verilənlər elmi ilə əlaqələndirilir. Məlumat savadlılığı statistik savadlılıqdan fərqlənir, çünki o, məlumatların nə demək olduğunu başa düşməyi, o cümlədən qrafikləri və diaqramları oxumaq və məlumatlardan nəticə çıxarmaq qabiliyyətini əhatə edir. Statistik savadlılıq isə qrafiklər, cədvəllər, bəyanatlar, sorğular və tədqiqatlar kimi "gündəlik mediada ümumi statistikanı oxumaq və şərh etmək bacarığını" ifadə edir. Verilənləri tapmaq və istifadə etmək üçün bələdçi rolunda çıxış edən kitabxanaçılar tələbələr və tədqiqatçılar üçün verilənlər savadlılığı üzrə seminarlara rəhbərlik edir. Onlar həmçinin, öz məlumat savadlılıq bacarıqlarını inkişaf etdirmək üzərində işləyirlər. Müəssisələr və fənlər üzrə kitabxananın tədris proqramlarında uyğunlaşdırıla bilən ümumi istinad çərçivəsi kimi istifadə edilə bilən bir sıra əsas səlahiyyətlər və məzmunlar təklif edilmişdir.

Məlumat savadlılığı və ya informasiya savadlılığı — Kollec və Tədqiqat Kitabxanaları Assosiasiyasının tərifinə görə, "informasiyanın əks etdirici kəşfini, məlumatın necə istehsal edildiyini və qiymətləndirildiyini başa düşməyi və yeni biliklərin yaradılmasında məlumatdan istifadəni və öyrənmə icmalarında etik cəhətdən iştirak etməyi əhatə edən inteqrasiya edilmiş bacarıqlar toplusu". Birləşmiş Krallıqda Kitabxana və İnformasiya Peşəkarlarının İmtiyazlı İnstitutunun bu termin üçün hazırladığı tərifdə həm "nə vaxt", həm də "niyə" məlumatının lazım olduğunu bilməyə istinad edilir. 1989-cu ildə Amerika Kitabxanalar Assosiasiyasının (AKA) Məlumat Savadlılığı üzrə Prezident Komitəsi məlumat savadlılığını bir insanın atributları kimi müəyyən etmişdir. Burada qeyd edilmişdir ki, "məlumat savadlılığı üçün insan məlumatın nə vaxt lazım olduğunu anlaya bilməli və lazım olan məlumatları tapmaq, qiymətləndirmək və səmərəli istifadə etməyi bacarmalıdır". 1990-cı ildə akademik Lori Erp "Məlumat savadlılığı təlimatı ilə biblioqrafik təlimat eynidirmi?" sualı ilə məqalə dərc etdirmişdir. Erp iddia etmişdir ki, heç bir termin bu sahədə nəzəriyyəçilər və ya praktiklər tərəfindən xüsusilə yaxşı müəyyən edilməmişdir. Onun fikrinə görə, qarışıqlığı azaltmaq və sualın parametrlərini ifadə etməyə davam etmək üçün əlavə tədqiqatlara ehtiyac var. 2005-ci il İsgəndəriyyə Bəyannaməsində bu termin insan hüquqları məsələsi kimi müəyyən edilmişdir: "İnformasiya savadlılığı həyatın bütün təbəqələrində olan insanlara şəxsi, sosial, peşə və təhsil məqsədlərinə çatmaq üçün məlumatı səmərəli şəkildə axtarmaq, qiymətləndirmək, istifadə etmək və yaratmaq səlahiyyətini verir. Bu, rəqəmsal dünyada təməl insan hüququdur və bütün xalqlarda sosial inklüzivliyi təşviq edir". Amerika Birləşmiş Ştatlarının Məlumat Savadlılığı üzrə Milli Forumu məlumat savadlılığını "məlumata ehtiyac olduqda bunu bilmək, müəyyən etmək, tapmaq, qiymətləndirmək və mövcud məsələ və ya problem üçün bu məlumatdan səmərəli istifadə etmək bacarığı" kimi müəyyən etmişdir.