Kimyəvi element

Kimyəvi element — eyni cins atomlardan ibarət olan, fiziki və ya kimyəvi yollarla özündən daha sadə və fərqli maddələrə ayrıla bilməyən saf maddələrə element deyilir. Məsələn su bir element deyil. Lakin suyun elektrolizindən əldə edilən hidrogen və oksigen elementdirlər.

Elementi meydana gətirən bütün atomların böyüklükləri və atomların arasındakı uzaqlıq eynidir. Lakin bir elementin atomları ilə başqa bir elementin atomlarının böyüklükləri və atomları arasındakı məsafə fərqlidir. Eyni elementdən düzəldilən fərqli maddələr də eyni cins atomlardan meydana gəlirlər. Elementi meydana gətirən atomların bir-birinə olan uzaqlığı elementin qatı, maye və qaz halına görə dəyişə bilər. Canlı və cansız varlıqların hamısı elementlərdən meydana gəlirlər. Kimyəvi element nüvəsinin yükü eyni olan atom növüdür. Kimyəvi elementlər bir-biri ilə birləşərək bizi əhatə edən aləmin bütün mürəkkəb maddələrini əmələ gətirirlər. Hər bir kimyəvi element nüvəsində eyni sayda elektrik yükü və atom örtüyündə eyni sayda elektron olan atomlardan ibarətdir. Atom kimyəvi elementin bütün xassələrini özündə saxlayan ən kiçik hissəcikdir və bütün maddələrin ilkin materialıdır. Atom müsbət yüklü nüvədən və onun ətrafında hərəkət edən mənfi yüklü elektronlardan ibarətdir. Atomların nüvəsi isə proton və neytronlardan təşkil olunmuşdur. Proton müsbət yüklü, neytron isə yüksüz zərrəcikdir. Dövri sistemdə elementin sıra nömrəsi protonların sayını, kütlə ədədi isə nuklonların sayını göstərir. Proton və neytron birlikdə nuklon adlanır.

Dövri sistem cədvəlini 1 mart 1869-cu ildə rus alimi D.İ.Mendeleyev tərtib etmişdir. Həmin cədvəldə cəmi 63 element mövcud idi. Mendeleyev elementləri atom kütlələrinin artması sırası ilə yerləşdirərək dövri qanunu belə ifadə etmişdir: Kimyəvi elementlərin və onların əmələ gətirdiyi kimyəvi birləşmələrin forma və xassələri atom kütlələrinin artmasından dövri surətdə asılıdır. Mendeleyev bəzi hallarda bu qanundan kənara çıxaraq elementlərin cədvəldə yerini onların atom kütlələrinin artması ardıcıllığına deyil, xassələrinin qanunauyğun dəyişməsinə görə müəyyən etmişdir. Daha sonra 1913-cü ildə ingilis alimi Mozli müəyyən etmişdir ki, elementlərin xassələri onların atom kütlələrinin artması ilə deyil, nüvələrinin yükü ilə bilavasitə müəyyən olunur. Dövri qanunun müasir ifadəsi belədir: Kimyəvi elementlərin və onların əmələ gətirdiyi birləşmələrin forma və xassələri atom yükündən dövri surətdə asılıdır.

Bəzi kimyəvi elementlər yer qabığında geniş yayılmışdır. Elementlərin yer qabığında yayılması miqdarının tədqiqi ilə ilk dəfə amerika alimi Klark məşğul olmuşdur. O, 50-yə qədər elementin yer qabığında yayılmasını faizlə hesablamışdır. Elementlərin yer qabığında yayılma xarakteri və qanunauyğunluqları ilə geokimya elmi məşğul olur. Yer qabığında ən geniş yayılmış element oksigendir və kütləcə yarısını təkcə o təşkil edir. Ümumiyyətlə yer qabığında ən çox yayılmış elementlər bunlardır: O — 49,1%, Si — 26,0%, Al — 7,5%, Fe — 4,2%, Ca — 3,2%, Na — 2,4%, K — 2,3%, Mg — 2,3%, H — 1,0%, Ti — 0,9%. Kimyəvi elementlərin bir qrupu ümumi ad ilə "Nadir elementlər" adlandırılır. Nadir element dedikdə, yer qabığında miqdarı adi elementlərdən xeyli az olan və xassələrinin lazımi dərəcədə öyrənilməməsi ilə əlaqədar olaraq, tətbiqi məhdud çərçivədə olan elementlər nəzərdə tutulur: Li, Be, Ga, Ge, V, Se, Re, Rb, Sr, Sc, Kr, Nb, Te, Cs, İn, Hf, Ta, Y, Tl, La və lantanoidlər. Nadir elementlərin siyahısı sabit qalmayaraq tədricən dəyişir, yəni istehsalı və tətbiqi genişləndikcə onlar adi elementlər qrupuna keçir. Elementlərin canlı orqanizmdə yayılma xarakterinin öyrənilməsi ilə biokimya məşğul olur. İndiyə kimi canlı orqanizmdə 70-dən artıq elementin mövcudluğu müəyyən edilmişdir. Orqanizmdə O, C, H və N daha çox yayılmışdır. Bu dörd elementin orqanizmdə atomlarının miqdar faizi belədir: H- 63%, O- 25,5%, C- 9,5%, N- 2%.

Elementlər metallar, qeyri-metallar və təsirsiz qazlar olmaqla üç əsas təsnifə bölünür. Dövri sistemdə yerləşən elementlər yuxarıdan aşağıya doğru qrupları, soldan sağa doğru isə dövrləri təşkil edir. Cədvəldə 7 dövr, 8 qrup var. Hidrogen atomu və ya qələvi metalla başlayıb, təsirsiz qazla qurtaran və nüvələrinin yükünün artması sırası ilə üfüqi vəziyyətdə düzülmüş elementlər ardıcıllığına dövr deyilir. Birinci üç dövr kiçik dövr, qalanları böyük dövr adlanır. Kiçik dövrlər bir sıradan, böyük dövrlər isə iki sıradan ibarətdir. Dövrün nömrəsi bu dövrdə yerləşən elementlərin atomlarındakı energetik səviyyələrin sayına bərabərdir. Qruplar və dövrlər ayrılıqda müvafiq olaraq əsas və əlavə yarımqruplara, böyük və kiçik dövrlərə bölünür. Həm böyük, həm kiçik dövr elementlərindən təşkil olunmuş qrupa əsas yarımqrup (A qrupu) deyilir. Yalnız böyük dövr elementlərindən təşkil olunmuş qrupa isə, əlavə yarımqrup (B qrupu) deyilir.

Məlumdur ki, 110-dan çox kimyəvi elementin 80-dən çoxu metallara aiddir. I, II, III qrupların həm əsas, həm də əlavə yarımqruplarının (H və B-dan başqa), həmçinin IV, V, VI, VII və VIII qrupların əlavə yarımqrup elementlərinin hamısı metaldır. Dövri sistemdə əsas yarımqrupda yerləşən metallar bor-astat (B-At) diaqonalından aşağıda yerləşir. Metalların atomları xarici elektronlarını asan verir. Bu səbəbdən metallar güclü reduksiyaedicilərdir və birləşmələrində yalnız müsbət oksidləşmə dərəcəsi göstərirlər. Onların reduksiyaedicilik xassəsi metalların aktivlik sırasında qızıldan kaliumadək artır. Aktivlik sırası üzrə isə reduksiyaedicilik azalır. Metalların aktivlik sırası belədir: Li, K, Ca, Na, Mg, Al, Mn, Zn, Cr, Fe, Ni, Sn, Pb, H₂, Cu, Hg, Ag, Au. Həmçinin metallar müxtəlif xassələrə (fiziki, kimyəvi, mexaniki, texnoloji və s.) malikdir. Metalların istilik keçirməsi onların təbiətindən asılı olaraq dəyişir. Saf metalların istilik keçirməsi yaxşı, bunlardan alınan ərintilərin istilik keçirməsi isə aşağı olur. Həmçinin metallar elektrik keçirmə qabiliyyətinə də malikdir. Onların elektrik keçirməsi tərkib, temperatur və strukturundan asılı olaraq dəyişir. Temperatur artdıqca elektrik keçiriciliyi azalır. Temperatur azaldıqda isə əksinə, elektrik keçiriciliyi artır. Metalların hər birinin özünəməxsus ərimə temperaturu var. Ən aşağı ərimə temperaturu olan metal Civə-dir. Civənin ərimə temperaturu "−38.8290 °C"-dir. Ən yüksək ərimə temperaturu olan metal isə Volfram-dır. Onun ərimə temperaturu 3422 °C-dir. Qızdırıldıqda metalların bərk haldan maye halına keçmə temperaturuna ərimə temperaturu deyilir. Ərimə temperaturu 700 °C-dək olan metallara asanəriyən, 700 °C-dən yüksək olan metallara isə çətinəriyən metallar deyilir.

Dövri sistemdə olan elementlərin 16-sı qeyri-metallara aiddir. Qeyri-metallar bərk halda bir qayda olaraq ya dielektrik, ya da elektrik cərəyanını və istiliyi pis keçirən, plastikliyi və metal parıltısı olmayan kövrək maddələrdir. Bor və silisium yarımkeçirici xassəyə malikdir. Metallarla qarşılıqlı təsirdə qeyri-metallar həmişə oksidləşdirici olur, yəni özlərinə elektron birləşdirir. Ən güclü oksidləşdirici element flüordur. Flüorla qarşılıqlı təsirdə bütün elementlər oksidləşir, yəni reduksiyaedici olur. Çünki, Flüor ən yüksək elektromənfiliyi olan elementdir. Elementlərin elektromənfilikləri azaldıqca qeyri-metalların oksidləşdiricilik xassələri zəifləyir. Qeyri-metallar oksigenlə turşu oksidləri əmələ gətirir. Elementlərin dövri sistemində qeyri-metalların baş oksidlərinin xassələrinin dəyişməsi ümumi qaydaya əsasən soldan sağa doğru turşu xassələri artır, yuxarıdan aşağıya doğru isə zəifləyir.

Təsirsiz qazlar dövri sistemdə VIII qrupun əsas yarımqrupunda yerləşir. Bu qazlar oxşar kimyəvi quruluşa malik, çox aşağı kimyəvi reaktivliyi olan, qoxusuz, rəngsiz biratomlu qazlardır. Həmçinin ərimə və qaynama temperaturu da aşağı olub, sadəcə 10 °C ilə fərqlənir. Bu elementləriən sayı metallar və qeyri-metallara nisbətən çox azdır. Cəmi 6 təsirsiz qaz var, həmin qazlar bunlardır: He, Ne, Ar, Kr, Xe, Rn.

Elementlərin elektron formullarının yazılışı zamanı energetik yarımsəviyyələrdəki elektronların sayı müvafiq hərfi işarələrin üst indeksində göstərilir. Elektronların sayı eyni zamanda energetik səviyyə və yarımsəviyyələrdə göstərildikdə s, p, d, f hərflərinin əvvəlində müvafiq olaraq energetik səviyyənin nömrəsi yazılır.

Elementlərin dövrlər üzrə bəzi xassələri:

• Atom nüvəsinin yükü artır
• Xarici təbəqədə elektronların sayı artır
• Atomun radiusu azalır
• Elektromənfilik artır
• Metallıq xassələri zəifləyir, qeyri-metallıq xassələri güclənir
• Reduksiyaedicilik xassə azalır, oksidləşdirici xassə artır

Elementlərin A qrupları üzrə bəzi xassələri:

• Atom nüvəsinin yükü artır
• Xarici təbəqədə elektronların sayı dəyişmir
• Atomun radiusu artır
• Elektromənfilik azalır
• Metallıq xassələri güclənir, qeyri-metallıq xassələri zəifləyir
• Reduksiyaedicilik xassə artır, oksidləşdirici xassə azalır

Kimyəvi elementlərin miqrasiyası yer qabığında və onun səthində gedən geokimyəvi proseslər nəticəsində elementlərin köçürülməsi və istənilən yerdəyişməsi (terrigen komponentlərin mexaniki daşınması istisna olunmaqla). Kimyəvi elementin xassələrindən (atomunun quruluşu, ölçüsü, valentliyi və b.) asılı olan daxili; temperatur, təzyiq və mühitin tərkibi (qələvilik və ya turşluq, oksidləşmə-bərpaedici şərait və b.) nisbətindən asılı olan xarici miqrasiya amillərinə ayrılır. Geokimyəvi şəraitdən asılı olaraq elementlərin miqrasiya qabiliyyətinin dəyişməsinə baxmayaraq, çox mütəhərrik, mütəhərrik və inert elementləri ayırmaq mümkündür. Burada elementin mütəhərrikliyi onun diffuziya əmsalının maksimal konsentrasiyaya hasili kimi başa düşülür. Ən yüksək miqrasiya qabiliyyəti olan elementlər — Cl, Br, J, N, B, Ra, Na; yüksək — K, Ca, Ge, U, Fe; orta — Al, Si, Mg, ; aşağı — Zr, Nb, Ta, Sb; ən aşağı — platin qrupu metallarıdır. Kimyəvi elementlərin miqrasiyası qabiliyyəti, kimyəvi elementin ana süxurdan daşınma məsafəsi, onun konsentrasiyasının azalma qradiyenti, müxtəlif mənşəli mineralların əmələ gəlməsində iştirakı, uçuculuğu və ya onun birləşmələrinin həll olma qabiliyyəti ilə qiymətləndirilir. Kimyəvi elementlərin miqrasiyası sərbəst atomlar (inert qazlar, civə buxarları), molekullar (azot, oksigen, su buxarları və b.), sadə və kompleks ionlar (məhlul və ərintilər), nəhayət, kolloid hissəciklər (kül, lil hissəcikləri və b.) şəklində, yəni maye, qaz və bərk halda baş verir və kimyəvi elementlərin yenidən paylanması ilə nəticələnir. Kimyəvi elementlərin miqrasiyası bütün geoloji proseslərdə baş verir və təbiətdə maddələrin fasiləsiz dövranının əsasını təşkil edir.

Atom nömrəsi	Adı	İşarəsi	Dövrü	Sadə elektron formulu	Aqreqat halı	Nisbi atom kütləsi
1	Hidrogen	H	1	1s1	Qaz	1.0079 g/mol
2	Helium	He	1	1s2	Qaz	4.0026 g/mol
3	Litium	Li	2	2s1	Bərk	6.941 g/mol
4	Berillium	Be	2	2s2	Bərk	9.01218 g/mol
5	Bor	B	2	2s2 2p1	Bərk	10.81 g/mol
6	Karbon	C	2	2s2 2p2	Bərk	12.011 g/mol
7	Azot	N	2	2s2 2p3	Qaz	14.0067 g/mol
8	Oksigen	O	2	2s2 2p4	Qaz	15.9994 g/mol
9	Flüor	F	2	2s2 2p5	Qaz	18.998403 g/mol
10	Neon	Ne	2	2s2 2p6	Qaz	20.179 g/mol
11	Natrium	Na	3	3s1	Bərk	22.98977 g/mol
12	Maqnezium	Mg	3	3s2	Bərk	24.305 g/mol
13	Alüminium	Al	3	3s2 3p1	Bərk	26.98154 g/mol
14	Silisium	Si	3	3s2 3p2	Bərk	28.0855 g/mol
15	Fosfor	P	3	3s2 3p3	Bərk	30.97376 g/mol
16	Kükürd	S	3	3s2 3p4	Bərk	32.06 g/mol
17	Xlor	Cl	3	3s2 3p5	Qaz	35.453 g/mol
18	Arqon	Ar	3	3s2 3p6	Qaz	39.948 g/mol
19	Kalium	K	4	4s1	Bərk	39.0983 g/mol
20	Kalsium	Ca	4	4s2	Bərk	40.08 g/mol
21	Skandium	Sc	4	4s2 3d1	Bərk	44.9559 g/mol
22	Titan	Ti	4	4s2 3d2	Bərk	47.9 g/mol
23	Vanadium	V	4	4s2 3d3	Bərk	50.9415 g/mol
24	Xrom	Cr	4	4s1 3d5	Bərk	51.996 g/mol
25	Manqan	Mn	4	4s2 3d5	Bərk	54.938 g/mol
26	Dəmir	Fe	4	4s2 3d6	Bərk	55.847 g/mol
27	Kobalt	Co	4	4s2 3d7	Bərk	58.9332 g/mol
28	Nikel	Ni	4	4s2 3d8	Bərk	58.7 g/mol
29	Mis	Cu	4	4s1 3d10	Bərk	63.546 g/mol
30	Sink	Zn	4	4s2 3d10	Bərk	65.38 g/mol
31	Qallium	Ga	4	4s2 3d10 4p1	Bərk	69.72 g/mol
32	Germanium	Ge	4	4s2 3d10 4p2	Bərk	72.59 g/mol
33	Arsen	As	4	4s2 3d10 4p3	Bərk	74.9216 g/mol
34	Selen	Se	4	4s2 3d10 4p4	Bərk	78.96 g/mol
35	Brom	Br	4	4s2 3d10 4p5	Maye	79.904 g/mol
36	Kripton	Kr	4	4s2 3d10 4p6	Qaz	83.8 g/mol
37	Rubidium	Rb	5	5s1	Bərk	85.4678 g/mol
38	Stronsium	Sr	5	5s2	Bərk	87.62 g/mol
39	İttrium	Y	5	5s2 4d1	Bərk	88.9059 g/mol
40	Sirkonium	Zr	5	5s2 4d2	Bərk	91.22 g/mol
41	Niobium	Nb	5	5s2 4d3	Bərk	92.9064 g/mol
42	Molibden	Mo	5	5s2 4d4	Bərk	95.94 g/mol
43	Texnesium	Tc	5	5s2 4d5	Bərk	98 g/mol
44	Rutenium	Ru	5	5s2 4d6	Bərk	101.07 g/mol
45	Rodium	Rh	5	5s2 4d7	Bərk	102.9055 g/mol
46	Palladium	Pd	5	5s2 4d8	Bərk	106.4 g/mol
47	Gümüş	Ag	5	5s2 4d9	Bərk	107.868 g/mol
48	Kadmium	Cd	5	5s2 4d10	Bərk	112.41 g/mol
49	İndium	In	5	5s2 4d10 5p1	Bərk	114.82 g/mol
50	Qalay	Sn	5	5s2 4d10 5p2	Bərk	118.69 g/mol
51	Stibium	Sb	5	5s2 4d10 5p3	Bərk	121.75 g/mol
52	Tellur	Te	5	5s2 4d10 5p4	Bərk	127.6 g/mol
53	Yod	I	5	5s2 4d10 5p5	Bərk	126.9045 g/mol
54	Ksenon	Xe	5	5s2 4d10 5p6	Bərk	131.3 g/mol
55	Sezium	Cs	6	6s1	Bərk	132.9054 g/mol
56	Barium	Ba	6	6s2	Bərk	137.33 g/mol
57	Lantan	La	6	6s2 4f1	Bərk	138.9055 g/mol
58	Serium	Ce	6	6s2 4f2	Bərk	140.12 g/mol
59	Prazeodim	Pr	6	6s2 4f3	Bərk	140.9077 g/mol
60	Neodim	Nd	6	6s2 4f4	Bərk	144.24 g/mol
61	Prometium	Pm	6	6s2 4f5	Bərk	145 g/mol
62	Samarium	Sm	6	6s2 4f6	Bərk	150.4 g/mol
63	Evropium	Eu	6	6s2 4f7	Bərk	151.96 g/mol
64	Qadolinium	Gd	6	6s2 4f8	Bərk	157.25 g/mol
65	Terbium	Tb	6	6s2 4f9	Bərk	158.9254 g/mol
66	Disprozium	Dy	6	6s2 4f10	Bərk	162.5 g/mol
67	Holmium	Ho	6	6s2 4f11	Bərk	164.9304 g/mol
68	Erbium	Er	6	6s2 4f12	Bərk	167.26 g/mol
69	Tulium	Tm	6	6s2 4f13	Bərk	168.9342 g/mol
70	İtterbium	Yb	6	6s2 4f14	Bərk	173.04 g/mol
71	Lutesium	Lu	6	6s2 4f14 5d1	Bərk	174.967 g/mol
72	Hafnium	Hf	6	6s2 4f14 5d2	Bərk	178.49 g/mol
73	Tantal	Ta	6	6s2 4f14 5d3	Bərk	180.9479 g/mol
74	Volfram	W	6	6s2 4f14 5d4	Bərk	183.85 g/mol
75	Renium	Re	6	6s2 4f14 5d5	Bərk	186.207 g/mol
76	Osmium	Os	6	6s2 4f14 5d6	Bərk	190.2 g/mol
77	İridium	Ir	6	6s2 4f14 5d7	Bərk	192.22 g/mol
78	Platin	Pt	6	6s2 4f14 5d8	Bərk	195.09 g/mol
79	Qızıl	Au	6	6s2 4f14 5d9	Bərk	196.9665 g/mol
80	Civə	Hg	6	6s2 4f14 5d10	Maye	200.59 g/mol
81	Tallium	Tl	6	6s1 4f14 5d10 6p1	Bərk	204.37 g/mol
82	Qurğuşun	Pb	6	6s1 4f14 5d10 6p2	Bərk	207.2 g/mol
83	Bismut	Bi	6	6s1 4f14 5d10 6p3	Bərk	208.9804 g/mol
84	Polonium	Po	6	6s1 4f14 5d10 6p4	Bərk	209 g/mol
85	Astat	At	6	6s1 4f14 5d10 6p5	Bərk	210 g/mol
86	Radon	Rn	6	6s1 4f14 5d10 6p6	Bərk	222 g/mol
87	Fransium	Fr	7	7s1	Bərk	223 g/mol
88	Radium	Ra	7	7s2	Bərk	223 g/mol
89	Aktinium	Ac	7	7s2 5f1	Bərk	227.0278 g/mol
90	Torium	Th	7	7s2 5f2	Bərk	232.0381 g/mol
91	Protaktinium	Pa	7	7s2 5f3	Bərk	231.0359 g/mol
92	Uran	U	7	7s2 5f4	Bərk	238.029 g/mol
93	Neptunium	Np	7	7s2 5f5	Bərk	237.0482 g/mol
94	Plutonium	Pu	7	7s2 5f6	Bərk	244 g/mol
95	Amerisium	Am	7	7s2 5f7	Bərk	243 g/mol
96	Kürium	Cm	7	7s2 5f8	Bərk	247 g/mol
97	Berklium	Bk	7	7s2 5f9	Bərk	247 g/mol
98	Kalifornium	Cf	7	7s2 5f10	Bərk	251 g/mol
99	Eynşteynium	Es	7	0ol-i-i-lil0lş	Bərk	252 g/mol
100	Fermium	Fm	7	7s2 5f12		257 g/mol
101	Mendelevium	Md	7	7s2 5f13		258 g/mol
102	Nobelium	No	7	7s2 5f14		259 g/mol
103	Lourensium	Lr	7	7s2 5f14 6d1		260 g/mol
104	Rezerfordium	Rf	7	7s2 5f14 6d2		261 g/mol
105	Dubnium	Db	7	7s2 5f14 6d3		262 g/mol
106	Siborgium	Sg	7	7s2 5f14 6d4		263 g/mol
107	Borium	Bh	7	7s2 5f14 6d5		262 g/mol
108	Hassium	Hs	7	7s2 5f14 6d6		265 g/mol
109	Meytnerium	Mt	7	7s2 5f14 6d7		266 g/mol
110	Darmştadtium	Ds	7	7s2 5f14 6d8		271 g/mol
111	Rentgenium	Rg	7	7s2 5f14 6d9		272 g/mol
112	Kopernisium	Cn	7	7s2 5f14 6d10		285 g/mol
113	Nihonium	Nh	7	7s2 5f14 6d10 7p1		286 g/mol
114	Flerovium	Fl	7	7s2 5f14 6d10 7p2		289 g/mol
115	Moskovium	Mc	7	7s2 5f14 6d10 7p3		289 g/mol
116	Livermorium	Lv	7	7s2 5f14 6d10 7p4		293 g/mol
117	Tennessin	Ts	7	7s2 5f14 6d10 7p5		294 g/mol
118	Oqaneson	Og	7	7s2 5f14 6d10 7p6		294 g/mol

Elementlərin yaşı mənşə­yindən asılı olaraq qiymətləndirilir. Hazırda elementlərin əmələ gəlməsini izah edən əsas iki nəzəriyyə vardır. Birinci nəzəriyyəyə görə, kainatda olan bütün elementlər neytron nüvənin partlayışı nəticəsində təxminən 100 saniyə ərzində əmələ gəlir («Nəhəng partlayış» nəzəriyyəsi). Partlayışın yaşı 6-7×10⁹ il müəyyən edilmişdir, elementlərin də yaşı bu rəqəmə uyğundur. İkinci nəzəriyyəyə görə isə, elementlər müntəzəm olaraq ulduzlarda baş verən termonüvə və neytron reaksiyaları nəticəsində hidrogendən yaranır. Hər 300 ildən bir yeni ulduz partlayışları nəticəsində ulduzarası fəzaya mütəmadi olaraq element atomları atılır. Günəşin və planetlərin yaranmasına səbəb olan qaz yığımlarında müxtəlif dövrlərdə yaranmış elementlər iştirak edə bilər. Astrofiziki qiymətləndirilməyə görə, elementlərin Qalaktik sintezinin başlanma dövrü təxminən 20×10⁹ il hesablanmışdır.

• Kimyəvi reaksiya

• Element Nedir? Arxivləşdirilib 2017-02-11 at the Wayback Machine