1. Əli və ya əlləri ilə bir şeydən yapışmaq. Məhəccərdən tutmaq. Divardan tutmaq.
– Hacı Rəsul, Bəndalının zərbəsindən yıxılmamaq üçün qapıdan bərk tutdu.
Poçtalyon, Xoşqədəm nənənin qolundan tutub onu maşına tərəf çəkdi.
// Hər hansı bir vəziyyətdə əlində saxlamaq.
Gah çəkic vurdu əlim, gah da qələm tutdu əlim.
[Oğlan] indi tüfəngi rahat tuta bilirdi.
2. Hədəfə dəymək, toxunmaq. Şillə onu tutdu.
– İkram başını cəld yana əydiyinə görə birinci yumruq onun çiynini tutdu.
Fatı yerdən daş götürüb itə atdı, lakin daş ala köpəyi tutmadı.
3. Diri-diri ələ keçirmək, ovlamaq. Ceyran tutmaq. Balıq tutmaq.
– On səkkiz yaşında Bəşir çıxır çinar ağacına dolaşa tutsun, quşu cibinə qoyandan sonra ağacdan yıxılır, qılçası sınır.
Mən gedib göyərçini tutdum.
// Həbs etmək, ələ keçirmək, yaxalamaq. Oğrunu tutdular.
– Pristav Əliağa bəy Cavanşirov Nəbini tutub qazamata göndərir. “”.
4. Bir şeyin tutumunu, həcmini, yerləşdirmə qabiliyyətini bildirir. Çamadan paltarları tutdu. Səbət 5 kiloqram meyvə tutur. Stəkan 20 qram tutur.
– Meydan izdihamı tutmurdu.
5. İşğal etmək, zorla bir yeri almaq, ələ keçirmək, bir yerə daxil olmaq.
Gün əyilən zaman [döyüşçülər] yeni bir kəndi tutdular.
6. Sirayət etmək, yoluxmaq, xəstələnmək. Qrip tutmaq.
– Məlumdur ki, çiçək naxoşluğunu o uşaqlar tutur ki, onlara çiçək döyülməyibdir.
7. Göyərmək, bitmək. Tinglərin bir hissəsi tutmadı. Şitillərin hamısı tutdu. – [Kərəm:] Qərənfillər tutmaz imiş; Gül tikansız bitməz imiş. “Əsli və Kərəm”.
// Başqa bitki ilə bitişmək, calanmaq. Qələm tutdu. Calaqların bir hissəsi tutmadı.
8. Qapmaq, dişləmək.
[Yazgül:] Deyəsən, yamandəymiş Bobik zəncirini qırıb, gedib istirahət evinin qızlarını tutub.
[Fatı:] Məni o azar dəymiş it tutdu, bala!
9. Qapamaq, örtmək, əli və ya başqa bir şeylə görünməz etmək. Ağzını tutmaq.
– Əntiqə “Oğru gəlib! Evimizə oğru gəlib!” – deyə ikiəlli gözlərini tutub, hönkür-hönkür ağlayırdı.
Ümid əlini ağzına tutub, xəlvətcə əsnəyir, gözlərini ovuşdururdu.
10. Yaxşı göstərmək, uyğun gəlmək, yaraşmaq. Bu paltar onu yaxşı tutur.
– [Yunis xalasına:] Yaqut sənə demirdi ki, bu şapka məni tutmur?
11. Bir iş görmək istəyənə mane olmaq, əlqol açmağa qoymamaq.
[Mərcan bəy:] Ay camaat, məni tutmayın, bu kişini öldürəcəyəm.
12. Müəyyən şərtlərlə bir işə qəbul etmək, götürmək.
[Hacı Mehdi:] Birini qovub, ayrısını tutursan, o, əzzəlkindən pis çıxır.
[Ağca] dünyagörmüş xanımların məsləhətilə bir dayə tutub, uşağı ona tapşırdı.
13. məc. Kirələmək, kirayə etmək, icarə etmək, pul verərək müvəqqəti istifadə etmək. Taksi tutmaq. Mehmanxanada nömrə tutmaq.
– [Qız dedi:] Bir münasib mənzil tut, yığışaq ora. ().
14. məc. Uyğun gəlmək, bir gəlmək, düz gəlmək. Atlı ilə piyadanın yoldaşlığı tutmaz. ( Ata. sözü ).
Deyirsən, mənimki tutar səninlə; Gəl birgə əbədi bir həyat quraq.
15. məc. Toxunmaq, bərk təsir etmək. Söz onu bərk tutdu.
– Hümmətyarla Mədədin söhbəti Xanpərini bərk tutmuşdu.
16. Tutmamaq şəklində – nəticə verməmək, müvəffəqiyyətsizliyə uğramaq, baş tutmamaq.
[Vaqif:] İbrahim xan qardaşı Mehralı bəyin dul arvadına evlənmək istədi, tutmadı.
17.
…tutmuş şəklində – …başlamış,
…başlayaraq mənasında işlədilir.
Krasnovodskdan tutmuş ta Daşkəndə kimi hər yerdə bu qəsəbənin cavan tacirlərinə rast gəlmək mümkündür.
18. Bir sıra isimlərdən sonra gələrək, mürəkkəb feil və müxtəlif ifadələr düzəldilir; məs.: yükünü tutmaq, acığı tutmaq, yer tutmaq və s.
◊ Tutdu qatıq, tutmadı ayran – nəticəsindən asılı olmayaraq edilən təşəbbüs haqqında.
Tutduğunu buraxmamaq – öz dediyindən əl çəkməmək, inad etmək, istədiyini, dediyini etmək.