Ümumdünya irsi

Bu məqalədəki və ya bölmədəki məlumatlar köhnədir. Səhifəyə yenilənmiş məlumatlar əlavə etməklə Vikipediyanı zənginləşdirməyə kömək edə bilərsiniz.

Dünya Mədəniyyət Mirasları siyahısı – UNESCO-nun Dünya mirasları Komitəsi tərəfindən təyin olunmuş və yerləşdikləri ölkənin dövlət orqanları tərəfindən qorunması zəmanət edilmiş, bütün dünya üçün əhəmiyyətli bir dəyər daşıdığı qəbul edilən təbii və mədəni abidələrin siyahısıdır.

Dünya Mədəniyyət Mirasları siyahısının yaradılmasında məqsəd, bütün insanlara məxsus olan dəyərlərin qorunmasında beynəlxalq əməkdaşlığı həyata keçirməkdir. Nizamlı olaraq yenilənən siyahıya 2004 ildən etibarilə 134 ölkəyə aid 788 abidə daxil edilmişdir. Bunların 617-si mədəni, 154-ü təbii, 23-ü isə mədəni və təbii abidələrdir. 1972-ci ildə UNESCO 38 maddədən ibarət qətnaməni qəbul etdi.Qətnamədə hamı tərəfindən ümumdünya irsinin bir nəfər kimi qorumalı olduğu qeyd edilirdi. Qətnaməyə 175 dövlət qoşulmuşdur.Bunlardan 21 dövlət Ümumdünya irsinin idarə heyətinin üzvüdür.

Ümumdünya irsi dünyada olan nadir abidə və təbii qoruqların qorunması ilə məşğul olur. Bu idea Ümumdünya irsinin rəsmi loqosundada əks olunmuşdur. Bu loqo, Belçikalı Karikatura ustası Michel Olyff tərəfindən yaradılmış və 1998-ci ildən etibarən, rəsmi loqo olaraq istifadə edilir .Loqonun icərsində olan kvadrat insanın həyatda nələrə nail ola biləcəyni, onun ətrafında olan dairə isə təbiətin insana verdiyi gözəlliyi ifadə edir. Loqonun dairəvi formada olması, həm də bütün dünyada olan irsin qorunması deməkdir. Loqonun ətrafında 3 dildə ingiliscə, fransızca və almanca ümumdünya irsi sözləri yazılmışdır.^[1]

Ümumdünya irsinə aid olunan şərtlər daim yenilənir. Ancaq aşağıda göstərilən şərtlərin birinə tarixi abidələr mütləq cavab verməlidir. Ən önəmli şərt isə mütləq predmetin tarixi önəmə sahib olmasıdır.^[2]

I – möhtəşəm sənətkarlıq nümunəsi hesab edilməlidir. Dövrünə görə insan tərəfindən yaradılan ən muasir abidə olmalıdır.

II – Aid olduğu dövrdən başlayaraq, mədəniyyətin inkişafına müəyyən təsir göstərməlidir.Memarlıq baxımından dəyərli bir iş hesab olunmalıdır. Əgər abidə antik şəhərdisə, ən önəmli şərtlərdən biri şəhərin hansı formada planlaşdırılmasıdır. Nümunə kimi qədim ink mədəniyyətinə aid olan Maçu-Pikçu şəhərinin planlaşdırılmasını qeyd etmək olar.

III – Yer üzündən silinmiş qədim xalqların birinə aid olan abidələr. Bu kriteriya əsasən Latın Amerikası ərazilərində olan tarixi ərazilərə verilir.

IV – bu kriteriya bir neçə sivilizasiyaya keçmiş tarixi abidələrə verilir. Əsasən belə tarixi abidələr Hindistanda olan dini məbədlərdir.

V – müxtəlif mədəniyyətlərin bir yerdə cəmlənməsi nəticəsində beynəlmi mədəniyyət formalaşır. Burada tələb olunan şərtlərdən biri də insanların dövrünə görə yeni texniki kəşflərə imza atmasıdır. Bu kriteriya Peru və Hindistan başda olmaqla digər ölkələrdə olan qədim sivilizasiyalara verilir.

VI – Digər abidələrdən köklü şəkildə fərqlənən, dünya mədəniyyəti üçün əvəzolunmaz tarixi və mədəni önəm daşıyan abidələrə verilən kriteriya.

VII – Gözəl təbiət mənzərələrinə verilir.Əsas kriteriya kimi, digər təbiət mənzərələrindən fərqlənməsidir.

VIII – Bir zamanlar yaşamış heyvanların qalıqları olduğu ərazilər.Geologiya baxımından böyük önəmə sahib olmalıdır.Nəsli kəsilmiş heyvanların öyrənilməsi üçün əvəzsiz hesab olunan təbii mağaralar.

IX – Ekologiya baxmından təmiz və heç bir zərərə məruz qalmayan ərazilər.Şirin su qaynaqlarının çox olduğu və dünyada yalnız həmin əraziyə məxsus heyvan və bitki aləmi olan ərazilər.

X – Təhlükə qarşısında olan və elmi baxımdan böyük önəmə sahib olan ərazilərə verilən kriteriya.

1954-cü ildə Misir Asuan su anbarının tikilməsi səbəbi ilə Əbu Simbel məbədini qorumaq məqsədi ilə abidənin hissə-hissə sökülərək, daha yüksək yerdə yerləşdirilməsi üçün böyük bir layihəyə başladı.^[3]
Bu məqsədlə 80 milyon dollar pulun 40 milyon dolları Avropa ölkələri tərəfindən ödənildi.Bu gün Venesiya, Mohencodaro və Borobu abidələrinin uçma təhlükələri var.Bu abidələrin qorunması məqsədi ilə böyük layihələr hazırlanır.Bu işlə UNESCO məşğul olur.^[4]

Əsas məqalə: Ümumdünya irsi komitəsi

Ümumdünya irsi komitəsinə 21 ölkə daxildir. Hər il komitəyə bir dövlət rəhbərlik edir. İldə bir dəfə iclas keçirilir. İclasa həmin il komitəyə rəhbərlik etmiş, ölkə başçılıq edir. Komitənin əsas işi yeni namizədlər arasında seçim aparmaq və siyahıda olan irslərin vəziyyətini dəyərləndirməkdir. Ümumdünya irsi komitəsi, həm də Ümumdünya Mədəniyyət fondunu idarə edir.^[5]

Ümumdünya irsi komitəsinə daxil olan 21 ölkənin siyahısı.

• ABŞ
• Avstraliya
• Barbados
• Bəhreyn
• Braziliya
• Cənubi Koreya
• ÇXR
• İspaniya
• İsrail
• Mərakeş
• İsveç
• Kanada
• Keniya
• Kuba
• Madaqaskar
• Misir
• Mavritaniya
• İordaniya
• Peru
• Tunis
• Niger

Ümumdünya irsinin siyahısında 2009-cu il aprel ayına olan məlumata görə dünyada 186 ölkədə 689 mədəni, 176 təbii, 25 dini olmaqla, Ümumdünya irsi tərəfindən qorunan 890 abidə var.^[6] Yeni abidələrin siyahıya əlavə olunması, onun durmadan genişlənməsinə səbəb olmuşdur.Hal-hazırda 186 ölkədən 166 dünya irsi, siyahıya əlavə edilməsi üçün sənədlər toplanır və abidələrdə araşdırmalar aparılır.^[7] Ən çox Ümumdünya mirası İtaliyada yerləşir (43 ədəd).Ən çox mədəni miras da İtaliyada yerləşir (40 ədəd).Ən çox təbii miras Avstraliyada (11 ədəd), dini miras isə Çin və Avstraliyadadır (hər birində 4 ədəd)

Ərazi	Təbii abidələr	Mədəni abidələr	Digər növ abidələr	Ümumi
Afrika	33	42	3	78
Ərəb ölkələri	4	60	1	65
Asiya-Okeaniya		129	9	186
Avropa və Şimali Amerika	56	375	9	440
Cənubi Amerika və Karib hövzəsi	35	83	3	121
Cəmi	166	660	25	851

Bu siyahıda dünyada Ümumdünya irsinə daxil olan abidələr yerləşdiyi ölkələrə görə göstərilmişdir. Abidələrin yanında olan il, həmin abidənin Ümumdünya irsinə nə zaman əlavə olunduğnu göstərir. (T) işarəsi olan abidələr isə təhlükə qarşısında olan abidələrdir.

Benin

• Abomey Kral Sarayı kompleksi (1985)^[8]

Botsvana

• Tsodilo (2001)^[9]

Burkina-Faso

• Loropeni Xarabalıqları (2009)^[10]

Efiopiya

1. Simien Milli Parkı (1978) (T)^[11]
2. Lalibelada dağın icərsində oyulmuş kilsələr (1978)^[12]
3. Fasil Ghebbi (1979)^[13]
4. Aksum (1980)^[14]
5. Aşağı Avash Vadisi (1980)^[15]
6. Aşağı Omo Vadisi (1980)^[16]
7. Tiya (1980)^[17]
8. Harar Jugol; antik şəhəri (2006)^[18]

Kot-d'İvuar

1. Nimba Dağı (1981) (yarısı Qvineyada yerləşir) (T) ^[19]
2. Tai Milli Parkı (1982)^[20]
3. Comoe Milli Parkı (1983) (T) ^[21]

KDR

1. Virunqa Milli Parkı (1979) (T)^[22]
2. Kahuzi-Byeqa Milli Parkı (1980) (T) ^[23]
3. Qaramba Milli Parkı (1980) (T) ^[24]
4. Salonqa Milli Parkı (1984) (T) ^[25]
5. Okapi qoruğu (1996) (T) ^[26]

Qabon

• Lope Milli Parkı (2007)^[27]

Qambiya

1. Ceyms Adası (2003)^[28]
2. Senegambiada daş hasarlar (2006)^[29]

Qana

1. Qalalar və Hasarlar, Büyük Acra, ölkənin mərkəzi və qərb hissəsində yerləşir (1979)^[30]
2. Ənənəvi Asanti tikililəri (1980)^[31]

Qvineya

• Nimba Dağı (yarısı Kot-d’İvuarda yerləşir) (1992) (T) ^[19]

CAR

1. Sterkfontein, Swartkrans, Kromdraai və Environs mağaraları (1999)^[32]
2. Simangaliso Milli Parkı (1999)^[33]
3. Robben Adası (1999)^[34]
4. Drakensberg Dağları (2000)^[35]
5. Mapungubwe Mədəniyyət qoruğu (2003)^[36]
6. Ümid burnuda olan mühafizə mərkəzləri (2004)^[37]
7. Vredefort (2005)^[38]
8. Richtersveld Mədəniyyət qoruğu və Botanika bağı (2007)^[39]
9. Dja Doğa Siti (1987)^[40]

Kamerun

• Dıja təbiət qoruğu (1987)^[40]

Keniya

1. Turkana Gölü təbiət qoruğu (1997)^[41]
2. Kenya dağı Milli Parkı (1997)^[42]
3. Lamu intik şəhəri (2001)^[43]
4. Müqqədəs Mikenda Kaya meşələri (2008)^[44]

Madaqaskar

1. Tsingy de Bemeraha Milli Parkı (1990)^[45]
2. Ambohimanga Təpələri (2001)^[46]
3. Atsinanada yerləşən yağış meşələri (2007)^[47]

Mali

1. Djenne antik şəhəri (1988)^[48]
2. Timbuktu (1988)^[49]
3. Bandigara Təpələri (1989)^[50]
4. Askianın Türbəsi (2004)^[51]

Malavi

1. Malavi Gölü Milli Parkı (1984)^[52]
2. Chongoni Qayaüstü Təsvirləri (2006)^[53]

Mavritaniya

1. Banc d'Arguin Milli Parkı (1989)^[54]
2. Ouadane, Chinguetti, Tichitt və Oualata antik şəhərləri (1996)^[55]

Mozambik

• Mozambik adası (1991)^[56]

Namibiya

• Tvyfelfonteyn (2007)^[57]

Niger

1. Air Dağları və Tenere təbiət qoruğu (1991) (T)^[58]
2. W Milli Parkı (1996)^[59]

Nigeriya

1. Sukur Mədəniyyət qoruğu (1999)^[60]
2. Osun və Osogbo Müqqədəs meşələri (2005)^[61]

MAR

• Manovo-Gounda Floris Milli Parkı (1988) (T) ^[62]

Seneqal

1. Gore Adası (1978)^[63]
2. Niokolo-Koba Beynalxalq park və qoruğu (1981) (T)^[64]
3. Cuc quş yuvaları (1981)^[65]
4. Müqqədəs luis Adası (2000)^[66]
5. Seneqambiyada yerləşən daş hasarlar (yarısı Qambiyada yerləşir) (2006).^[29]

Seyşel adaları

1. Aldabra adası (1982)^[67]
2. Vallee de Mai qoruğu (1983)^[68]

Tanzaniya

1. Ngorongoro müdafiə zonası (1979)^[69]
2. Kilva Kisivani və Songo Mnara xarabalıqları (1981) (T)^[70]
3. Serengeti dövlət qoruğu (1981)^[71]
4. Selous müdafiə zonası (1982)^[72]
5. Kilimancaro Milli Parkı (1987)^[73]
6. Zənzibarda yerləşən antik daş şəhər (2000)^[74]
7. Kondoa Qayaüstü Təsvirləri (2006)^[75]

Toqo

• Koutammakou (2004)^[76]

Uqanda

1. Bvindi Milli Parkı (1994)^[77]
2. Rvenzori Milli Parkı (1994)^[78]
3. Kasubida yerləşən kral məzarları (2001)^[79]

Kabo-Verde

• Cidadə Velha, Ribeira Grandenin tarixi mərkəzi (2009)^[80]

Zambiya

• Viktoriya şəlaləsi (1989) (yarısı Zimbabvedə yerləşir)^[81]

Zimbabve

1. Mana Gölləri Milli Parkı (1984)^[82]
2. Büyük Zimbabve Milli Parkı (1986)^[83]
3. Khami Xarabalıqları (1986)^[84]
4. Viktoriya şəlaləsi (1989) (Yarısı Zambiyada yerləşir)^[81]
5. Motabo Dağları (2003)^[85]

Bəhreyn

• Qalat al-Bahrain – Antik Liman və Dilmun Sivilizasiyasının paytaxtı (2005)^[86]

Əlcəzair

1. Al Qala, Beni Hammad (1980)^[87]
2. Djemila (1982)^[88]
3. MZab Vadisi (1982)^[89]
4. Tassili Ajjer (1982)^[90]
5. Timgad (1982)^[91]
6. Tipasa (1982)^[92]
7. Əlcazayirdə Kasbah şəhəri (1992)^[93]

Mərakeş

1. Tarixi Fas şəhəri (1981)^[94]
2. Tarixi Mərakeş şəhəri (1985)^[95]
3. Ait-Ben-Haddouda yerləşən bədəvi evlər (1987)^[96]
4. Tarixi Meknes şəhəri (1996)^[97]
5. Volubilis antik şəhəri (1997)^[98]
6. Tarixi Tetouan şəhəri (1997)^[99]
7. Tarixi Essaouira şəhəri (2001)^[100]
8. Mazagan – antik portuqaliya koloniyası (2004)^[101]

İraq

1. Hatra (1985)^[102]
2. Asur (2003) (T)^[103]
3. Samarra antik şəhəri (2007) (T)^[104]

Liviya

1. Cyrene antik şəhər (1982)^[105]
2. Leptis Magna antik şəhər (1982)^[106]
3. Sabratha antik şəhər (1982)^[107]
4. Acacus Dağları Kaya Resimleri (1986)^[108]
5. Tarixi Ghadames şəhəri (1985)^[109]

Livan

1. Anjar (1984)^[110]
2. Baalbek (1984)^[111]
3. Biblos (1984)^[112]
4. Sur şəhəri (1984)^[113]
5. Müqqədəs vadi və Allahın sədirləri (1998)^[114]

Misir

1. Abu Mena (1979) (T)^[115]
2. Teb antik şəhəri və Nekropolu (1979)^[116]
3. Tarixi Qahirə Şəhəri (1979)^[117]
4. Memfis və Nekropol, Qizada yerləşən piramidalar (1979)^[118]
5. Əbu Simbel (1979)^[119]
6. Müqəddəs Yekaterina monastırı (2002)^[120]
7. Əl-Hitan vadisi (Balinalar Vadisi) (2005)^[121]

Sudan

• Gebel Barkal və Napatan ərazilərində olan abidələr (2003)^[122]

Suriya

1. Tarixi Şam şəhəri (1979)^[123]
2. Tarixi Busra şəhəri (1980)^[123]
3. Palmira antik şəhəri (1980)^[123]
4. Tarixi Halep şəhəri (1986)^[123]
5. Crac des Chevaliers və Salah El-Din Qalası (2006)^[123]

Səudiyyə Ərəbistanı

• El Hicr antik şəhəri (2008)^[124]

Tunis

1. El Jem Amfiteatrı (1979)^[125]
2. Tarixi Tunis şəhəri (1979)^[126]
3. Kartaca (1979)^[127]
4. Ichkeul Milli Parkı (1980)^[128]
5. Kerkuane antik şəhəri və Nekropol (1985)^[129]
6. Kairouan (1988)^[130]
7. Tarixi Sus şəhəri (1988)^[131]
8. Dougga (1997)^[132]

Oman

1. Bahla Qalası (1987)^[133]
2. Bat, Al-Khutm və Al-Ayn antik şəhərləri (1988)^[134]
3. Ərəb oriks mağarası (1994) (2007-ci ildə siyahıdan çıxarılmışdır.)^[135]
4. Frankincense (2000)^[136]
5. Aflaj Su anbarı və mədəni qoruğu (2006)^[137]

İordaniya

1. Petra (1995)^[138]
2. Quseir Amra (1995)^[139]
3. Um er-Rasas (2004)^[140]

Yəmən

1. Tarixi Şibam şəhəri (1982)^[141]
2. Tarixi Sana şəhəri (1986)^[142]
3. Tarixi Zabid şəhəri (1993) (T)^[143]
4. Socotra Adası (2008)^[144]

Əsas məqalə: Asiya və Okeaniyadakı Ümumdünya İrsi

Əfqanıstan

1. Cam minarəsi (2002) (T)^[145]
2. Bamyan Buda heykəlləri (2003) (T)^[146]

Avstraliya

1. Büyük Resifi (1981)^[147]
2. Kakadu Milli Parkı (1981)^[148]
3. Villandra gölləri (1981)^[149]
4. Lord Hov Adası (1982)^[150]
5. Tazmaniya, heyvanların yaşadığı dövlət qoruğu (1982)^[151]
6. Avstraliyanın şimalında olan Godvana meşələri (1986)^[152]
7. Uluru və Kata Tjuta Milli Parkları (1987)^[153]
8. Queensland bölgəsində yerləşən tropik bölgələr (1988)^[154]
9. Qərbi Avstraliya (1991)^[155]
10. Fraser Adası (1992)^[156]
11. Avstraliyanın şərqində yerləşən gümüş yataqları (1994)^[157]
12. Herld və McDonald Adaları (1997)^[158]
13. Macquarie Adası (1997)^[159]
14. Büyük göy dağlar (2000)^[160]
15. Purnululu Milli Parkı (2003)^[161]
16. Kral sərgi salonu və Carlton bağları (2004)^[162]
17. Sidney Opera Binası (2007)^[163]

Banqladeş

1. Baqerhat məscid şəhəri (1985)^[164]
2. Paharpur şəhərində Budist və Vihara məbədlərinin xarabalıqları (1985)^[165]
3. Sundarban (1997)^[166]

ÇXR

1. Ming və Qing sülalələrinin Pekin və Şanxayda yerləşən sarayları (1987)^[167]
2. Xian – ilk Çin imperatorunun məzarının yerləşdiyi abidə. (1987)^[168]
3. Moqao Mağaraları (1987)^[169]
4. Taishan Dağı (1987)^[170]
5. Zhoukoudian dövlət qoruğu (1987)^[171]
6. Böyük Çin səddi (1987)^[172]
7. Huangshan Dağı (1990)^[173]
8. Huanglong elmi və tarixi araşdırma mərkəzi (1992)^[174]
9. Jiuzhaigou vadisi elmi və tarixi araşdırma mərkəzi (1992)^[175]
10. Vulingyuan elmi və tarixi araşdırma mərkəzi (1992)^[176]
11. Vudang Dağında olan tarixi tikililər (1994)^[177]
12. Potala Sarayı (1994)^[178]
13. Dağlarda olan mərkəzlər və ətrafında ki, məbədlər (1994)^[179]
14. Qufu şəhərində olan Kanfutsi məbədi, məzar və müzey kompleksi (1994)^[180]
15. Lushan Milli Parkı (1996)^[181]
16. Emei – elmi və tarixi araşdırma mərkəzi (1996)^[182]
17. Ping Yao (1997)^[183]
18. Suzhou şəhərində yerləşən bağlar (1997)^[184]
19. Tarixi Lijiang şəhəri (1997)^[185]
20. Yaz Saray, Pekin (1998)^[186]
21. Cənnət məbədi (1998)^[184]
22. Dazu Qayaüstü Təsvirləri (1999)^[187]
23. Vuyi Dağı (1999)^[188]
24. Anhui şəhərində tarixi kəndlər (Xidi və Hongcun) (2000)^[189]
25. Ming və Qing sülalələrinin kral məzarlıqları (2000)^[190]
26. Longmen katakomba məzarlar (2000)^[191]
27. Qingcheng Dağı və Dujianyang su anbarı (2000)^[192]
28. Yungang katakomba məzarları (2001)^[193]
29. Üç paralel çay (2003)^[194]
30. Antik Koguryo Krallığının paytaxtı (2004)^[195]
31. Tarixi Macao şəhəri(2005)^[196]
32. Sichuan Panda Barikadaları (2006)^[197]
33. Yin Xu (2006)^[198]
34. Diaolou və ətraf ərazilərdə olan kəndlər (2007)^[199]
35. Cənubi Çin mədəni bölgəsi (2007)^[200]
36. Fujian Tulou (2008)^[201]
37. Sanqingshan Milli Parkı (2008)^[202]
38. Vutai Dağı (2009)^[203]

İndoneziya

1. Borobudur məbədi (1991)^[204]
2. Komodo Milli Parkı (1991)^[205]
3. Prambanan məbədi (1991)^[206]
4. Ujung Kulon Milli Parkı (1991)^[207]
5. Sangiran ilk insanların yaşadığı düşərgə (1996)^[208]
6. Lorentz Milli Parkı (1999)^[209]
7. Sumatra şəhərində yağış meşələri (2004)^[210]

Filippin

1. Barok Kilisəsi (1993)^[211]
2. Tubbataha Resifi (1993)^[212]
3. Qarğıdalı tarlaları (1995) (T)^[213]
4. Antik Vigan şəhəri (1999)^[214]
5. Puerto-Princesa Milli Parkı (1999)^[215]

Cənubi Koreya

1. Haeinsa məbədi, Tripitaka Koreana (1995)^[216]
2. Jongmyo məbədi (1995)^[217]
3. Seokguram katakomba məzarları (1997)^[218]
4. Changdeokgung Sarayı (1997)^[219]
5. Hwaseong Qalası (1997)^[220]
6. Gochang, Hvasun və Gangva (2000)^[221]
7. Gyeongju şəhərində tarixi yerləri (2000)^[222]
8. Volkanik Jeju Adası (2007)^[223]
9. Joseon sülaləsinin məzarlıqı (2009)^[224]

Hindistan

1. Agra Qalası (1983)^[225]
2. Ajanta Mağaraları (1983)^[226]
3. Ellora mağaraları (1983)^[227]
4. Tac Mahal (1983)^[228]
5. Mahabalipuram şəhərində olan qalıqlar (1984)^[229]
6. Konarakda yerləşən günəş məbədi (1984)^[230]
7. Manas Təbiət qoruğu (1985) (T)^[231]
8. Kaziranga Milli Parkı (1985)^[232]
9. Keoladeo Milli Parkı (1985)^[233]
10. Goa şəhərində qədim kilsə və monastır (1986)^[234]
11. Fatehpur Sikri (1986)^[235]
12. Hampi qalıqları (1986)^[236]
13. Xacuraho məbədinin qalıqları (1986)^[237]
14. Elephanta Mağaraları (1987)^[238]
15. Böyük Chola məbədi (1987)^[239]
16. Pattadakal qalıqları (1987)^[240]
17. Sundarban Milli Parkı (1987)^[241]
18. Nanda Devi Milli Parkı (1988)^[242]
19. Sanchi Budist məbədi və qalıqları (1989)^[243]
20. Hümayun türbəsi, Dehli (1983)^[244]
21. Qütb Minar kompleksi, Dehli (1993)^[245]
22. Hindistanda dağlarda yerləşən gizli dəmiryol xəttləri (1999)^[246]
23. Bodh Gayada yerləşən Mahabodi məbədi (2002)^[247]
24. Bhimbetka (2003)^[248]
25. Champaner-Pavagadh bölgəsində Arxeoloji məntəqələr (2004)^[249]
26. Chhatrapati Shivaji Terminus (2004)^[250]
27. Qızıl Qala (2007)^[251]

İran

1. Nəqşi Cahan meydanı, İsfahan (1979)^[252]
2. Persepolis (1979)^[253]
3. Çoge (1979)^[254]
4. Süleyman taxtı (2003)^[255]
5. Bam və ətraf ərazilər (2004) (T)^[256]
6. Pasargad (2004)^[257]
7. Sultaniyə şəhəri (2005)^[258]
8. Bisotun (2006)^[259]
9. İranda olan erməni kilsələri (2008)^[260]
10. Şuştar su anbarı (2009)^[261]
11. Təbriz qapalı bazarı (2010)^[262]
12. Şeyx Səfi kompleksi (2010)^[262]

İsrail

1. Tarixi Qüds şəhəri və xarabalıqları (1981) (İsrail, Kudüs üzerinde hak talep etmektedir) (T)^[263]
2. Masada (2001)^[264]
3. Tarixi Akka şəhəri (2001)^[265]
4. Təl Əviv şəhəri ətrafında yerləşən ağ şəhər (2003)^[266]
5. Müqqədəs İncildə adı qeyd olunan yerlər: Meggido, Hazor və Beer Sheba (2005)^[267]
6. Neqev çöllük ərazidə olan antik şəhərlər kompleksi (2005)^[268]
7. Hayfa şəhərində olan müqqədəs yerlər və qərbi Galilee (2008)^[269]

Yaponiya

1. Horyu-jidə Budist məbədinin qalıqları (1993)^[270]
2. Himeji-jo (1993)^[271]
3. Shirakami-Sanchi (1993)^[272]
4. Yakushima (1993)^[273]
5. Tarixi Kyoto, Uji və Otsu şəhərləri (1994)^[274]
6. Tarixi Shirakava-go və Gokayama kəndləri (1995)^[275]
7. Xirosima qardaşlıq heykəli (At(1996)^[276]
8. İtsukuşima məbədi (1996)^[277]
9. Nara şəhərinin qalıqları (1998)^[278]
10. Nikko məbədlər kompleksi (1999)^[279]
11. Ryukyu Krallığının dövrünə aid olan əsərlər (2000)^[280]
12. Kii Dağlarında olan müqqədəs yerlər (2004)^[281]
13. Shiretoko (2005)^[282]
14. İvami Ginzan gümüş mədənləri və ətrafı (2007)^[283]

Kamboca

1. Angkor (1992)^[284]
2. Preah Vihear məbədi (2008)^[285]

Qazaxıstan

1. Xoca Əhməd Yasəvinin türbəsi (2003)^[286]
2. Tamgalı Qayaüstü Təsvirləri (2004)^[287]
3. Saryarka; şimali Qazaxıstanda göllər (2008)^[288]

Qırğızıstan

• Süleyman – Müqqədəs dağ (2009)^[289]

KXDR

• Koguryo Krallığının məzarlığı (2004)^[290]

Laos

1. Luang Prabang şəhəri (1995)^[291]
2. Vat Phou və Champasak antik şəhərlər (2001)^[292]

Malayziya

1. Gugung Mulu Milli Parkı (2000)^[293]
2. Kinebalu Milli Parkı (2000)^[294]
3. Maleka və Corctoun şəhərləri (2008)^[295]

Monqolustan

1. Uvs Nuur (2003) (Yarısı Rusya'da)^[296]
2. Orxan yenisey abidələri (2004)^[297]

Nepal

1. Katmandu Vadisi (1979)^[298]
2. Sagamartha Milli Parkı (1979)^[299]
3. Chitvan Milli Parkı (1984)^[300]
4. Lumbini; Buda'nın Doğum Yeri (1997)^[301]

Özbəkistan

1. İtçan Kala (1990)^[302]
2. Buxara şəhərinin qalıqları (1993)^[303]
3. Şehri Sebz antik şəhəri (2000)^[304]
4. Səmərqənd; Mədəniyyətlərin qovuşduğu yer. (2001)^[305]

Pakistan

1. Moenjodaro xarabalıqları (1980)^[306]
2. Tahti Bahi budist məbədi və Şehri Bahlol yaxınlığında olan xarabalıqlar (1980)^[307]
3. Taxila (1980)^[308]
4. Lahor qalası və Şalemar bağları (1981) (T)^[309]
5. Makli şəhərinin tarixi yerləri (1981)^[310]
6. Rohtas Qalası (1997)^[311]

Papua-Yeni Qvineya

• Kuk – Əkin sahələri (2008)^[312]

Solomon adaları

• Rennell dövlət qoruğu (1998)^[313]

Şri-Lanka

1. Polonnaruwa antik şəhəri (1982)^[314]
2. Sigirya antik şəhəri (1982)^[315]
3. Anuradhapura antik şəhəri (1982)^[316]
4. Gallle antik şəhəri və xarabalıqları (1988)^[317]
5. Müqqədəs Kandy şəhəri (1988)^[318]
6. Sinharaja meşə sahələri (1988)^[319]
7. Dambullada qızıl məbədi (1991)^[320]

Tailand

1. Ayutthaya antik şəhəri (1991)^[321]
2. Sukhotai antik şəhəri (1991)^[173]
3. Thungyai təbiət qoruğu (1991)^[322]
4. Ban Chiang antik şəhəri (1992)^[323]
5. Dong Phayayen Khao Yai meşələri (2005)^[324]

Türkmənistan

1. Qədim Mary tarix mərkəzi (1999)^[325]
2. Qədim Ürgənç (2005)^[326]
3. Nisa şəhərində yerləşən Part Krallığının Qalası (2007)^[327]

Vanuatu

• Kral Roi Matanın Mülkü (2008)^[328]

Vyetnam

1. Hue şəhərinin qalıqları (1993)^[329]
2. Ha Long kəndi (1994)^[330]
3. Hoi An antik şəhəri (1999)^[331]
4. Mənim övladım məbədi (1999)^[332]
5. Phong Nha-Ke Milli Parkı (2003)^[333]

Yeni Zelandiya

1. Te Wahipounamu (Qərbi Yeni Zelandiyada yerləşir) (1990)^[334]
2. Tongariro Milli Parkı (1990)^[335]
3. Yeni Zelandiya qərbi qütb adaları (1998)^[336]

Almaniya

1. Aachen Kafedralı (1978)^[337]
2. Speyer Kafedralı (1981)^[338]
3. Würzburg meydaı və bağları (1981)^[339]
4. Vies Kilsəsi (1983)^[340]
5. Augustusburg və Falkenlust Qalaları (1984)^[341]
6. Məryəm Ana Kafedralı və Müqqədəs Maykl Kilsəsi(1985)^[342]
7. Trier Roma qalıqları, Müqqədəs. Peter Kafedralı (1986)^[343]
8. Limes Roma İmperiyasının kilsə qalıqları (1987)^[344] (Böyük Britaniya ilə birlikdə siyahıda təmsil edilir.)
9. Hanseatik dövrünə aid olan tarixi Lübek şəhəri (1987)^[345]
10. Lorsch şəhərində yerləşən eyni adlı monastır və kilsə kompleksi (1991)^[346]
11. Rammelsberg mədənləri, Antik Goslar şəhəri və Yuxarı Harz su anbarı (1992)^[347]
12. Maulbronn Monastır Kompleksi (1993)^[348]
13. Bamberg antik şəhəri (1993)^[349]
14. Quendlinburg antik şəhəri, Colegiate kilsəsi və qalası (1994)^[350]
15. Potsdam və Berlin şəhərində yerləşən bağca və bağlar (1994)^[340]
16. Völkingen Dəmiryolları (1994)^[351]
17. Messel mədənləri (1995)^[352]
18. Bauhaus, Vimar əe Dessaudə yerləşən mərkəzlər və onların ətrafı (1996)^[353]
19. Köln Kafedralı (1996)^[354]
20. Eisleben və Wittenberg xarabalıqları (1996)^[355]
21. Veymar(1998)^[356]
22. Berlin şəhərində yerləşən müzeylər adası (1999)^[357]
23. Vartburq qalası (1999)^[358]
24. Dessau-Wörlitzda yerləşən krallıq binası (2000)^[359]
25. Reichenau Adası (2000)^[360]
26. Zeche Zollverein kömür mədəni (2001)^[361]
27. Stralsund və Vismar antik şəhəri (2002)^[362]
28. Ren Vadisi (2002)^[363]
29. Muskauer Parkı (2004)^[364] (Polşa ilə birlikdə siyahıda təmsil edilir.)
30. Bremen şəhərində yerləşən bələdiyyə binası və Roland heykəlli (2004)^[342]
31. Regensburg antik şəhəri və Stadtamhof Ma (2006)^[365]
32. Berlin şəhərində yerləşən muasir evlər (2008)^[366]
33. Vadden dənizi (2009)^[367] (Niderlandla birlikdə siyahıda təmsil edilir.)
34. Drezden və Elba vadisi (2004) ^[368]

Andorra

• Madriu-Perafita-Claror Vadisi (2004)^[369]

Albaniya

1. Butrint antik şəhəri (1992)^[370]
2. Bərat və Gjirokastra antik şəhərlərinin mərkəzi (2005)^[371]

Avstriya

1. Salzburg antik şəhər mərkəzi (1996)^[372]
2. Schönbrunn sarayı və bağları (1996)^[373]
3. Hallstatt, Dachstein və Salzkammergut mədəniyyət mərkəzləri (1997)^[374]
4. Semmering Dəmiryolları (1998)^[375]
5. Graz antik şəhəri və Eggenberg Qalası (1999),(2010)^[376]
6. Wachau vadisi (2000)^[377]
7. Neusiedl və Ferto gölləri (2001)^[378] (Macarıstan ilə birlikdə siyahıda təmsil edilir.)

1. Vyana şəhərinin antik mərkəzi (2001)^[379]

Azərbaycan

1. Qız qalası (Bakı) (2000)^[380]
2. Şirvanşahlar saray kompleksi (2000)^[380]
3. İçərişəhər (2000)^[380]
4. Qobustan qayaüstü təsvirləri (2007)^[381]
5. Şəki xan sarayı (2019)

Belçika

1. Begina tikililəri (1998)^[382]
2. La Grand-Place (1998)^[383]
3. Canal du Centredə yerləşəm gəmi liftləri(1998)^[384]
4. Fransa və Belçikada yerləşən Çan Qalaları (1999)^[385] (Fransa ilə birlikdə siyahıda təmsil edilir.)
5. Tarixi Brügge şəhəri (2000)^[386]
6. Memar Victor Horta] müzeyi (2000)^[387]
7. Spiennes – daş dövründən qalan mədənlər (2000)^[388]
8. Notre-Dame kilsəsi (2000)^[389]
9. Plantin-Moretus Müzey Kompleksi (2005)^[390]
10. Stokle sarayı (2009)^[391]

Belarus

1. Białowieza Meşəsi (1979) (Polşa ilə birlikdə siyahıda təmsil edilir.)^[392]
2. Mir Qalası (2000)^[393]
3. Nesvizh şəhərində yerləşən mədəni və tarixi binalar (2005)^[394]
4. Struve Jeodezik (2005)^[395]

Birləşmiş Krallıq

1. Gayviniddə yerləşən qalalar (1986)^[396]
2. Durham Qalası və Durham kafedralı (1986)^[397]
3. Dəmir Körpü (1986)^[398]
4. Böyük Qaldırım (1986)^[399]
5. Müqqədəs Kilda (1986)^[400]
6. Studley Kral parkı (1986)^[401]
7. Stounhenc (1986)^[337]
8. Blenheim Sarayı (1987)^[402]
9. Bath – antik şəhəri (1987)^[403]
10. Hadrian Divarları (1987) (yarısı Almaniyada)^[344]
11. Vestminster sarayı, (1987)^[404]
12. Kenterberi kafedralı (1988)^[405]
13. Müqqədəs Augustine monastırı (1988)^[405]
14. Müqqədəs Martin Kilsəsi (1988)^[405]
15. Henderson Adası (1988)^[406]
16. London Qülləsi (1988)^[407]
17. Gough və İnaccesible adaları (1995)^[408]
18. Köhnə və yeni Edinburq şəhəri (1995)^[409]
19. Greenvich şəhərində yerləşən orta əsr tikililəri (1997)^[410]
20. Daş dövrünə aid olan Orkney kəndi (1999)^[411]
21. Blaenavon İqtisadiyyat bölgəsi (2000)^[412]
22. Tarixi Saint Corc şəhəri, (Bermud adalarında yerləşir) (2000)^[413]
23. Dervent Vadisində yerləşən yel dərmanları (2001)^[414]
24. Dorset və Devon qayalıqları (2001)^[415]
25. New Lanark (2001)^[416]
26. Saltaire (2001)^[417]
27. Kralın botanika bağı (2003)^[418]
28. Liverpul – Orta əsrlərdə tacirlər tərəfindən istifadə edilən liman (2004)^[419]
29. Cornval və Qərbi Devon mədənləri (2006)^[420]
30. Pontcysytlle su kanalı (2009)^[421]

Bosniya və Herseqovina

1. Antik Mostar şəhəri və Mostar körpüsü (2005)^[422]
2. Drina körpüsü (2007)^[423]

Bolqarıstan

1. Boyana Kilsəsi (1979)^[424]
2. Madara Mədəniyyət Mərkəzi (1979)^[425]
3. Ivanovo daşdan yonulmuş kilsə kompleksi (1979)^[426]
4. Kazanlak şəhərində yerləşən Trayka məzarlıqı (1979)^[427]
5. Nessebar antik şəhəri (1983)^[428]
6. Pirin Milli Parkı (1983)^[429]
7. Rila Monastırı (1983)^[430]
8. Srebarna Təbiət qoruğu (1983)^[431]
9. Sveshtari şəhərində yerləşən Trayka məzarlıqı (1985)^[432]

Çexiya

1. Tarixi Cesky Krumlov şəhəri (1992)^[433]
2. Tarixi Praqa şəhəri (1992)^[434]
3. Tarixi Telc şəhəri (1992)^[435]
4. Zelena Hora şəhərində yerləşən Müqqədəs Cons kilsəsi (1994)^[436]
5. Kutna Hora antik şəhəri və Müqqədəs Barbara kilsəsi (1995)^[437]
6. Lednice-Valtice Mədəniyyət Mərkəzi (1996)^[438]
7. Kromeříz Qalası və bağlar kompleksi (1998)^[439]
8. Tarixi Holasovice kəndi (1998)^[440]
9. Litomysl Qalası (1999)^[441]
10. Olomouc müqqədəs məbədi (2000)^[442]
11. Brno şəhərində yerləşən Tugendhat Villası (2001)^[443]
12. TrebíoYahudi məhəlləsi və Müqqədəs Procopius Bazilikası (2003)^[444]

Danimarka

1. Jelling mədəni mərkəzi , Rünik daşları və kilsəsi (1994)^[445]
2. Roskilde Kafedralı (1995)^[446]
3. Kronborg Qalası (2000)^[447]
4. Ilulissat buzlağı (Qrenlandiyada yerləşir) (2004)^[448]

Ermənistan

1. Haghpat və Sanahin Monastırları (1996)^[449]
2. Eçmiadzin şəhərində yerləşən kilsə (2000)^[450]
3. Zvartnots antik şəhəri (2000)^[450]
4. Geghard Monastırı və Yuxarı azat vadisi (2000)^[451]

Estoniya

1. Tarixi Tallin şəhəri (1997)^[452]
2. Struve Jeodezik (2005) (siyahıda 9 ölkə ilə birlikdə təmsil olunur.)^[395]

Finlandiya

1. Suomenlinna Qalası (1991)^[453]
2. Tarixi Rauma şəhəri (1991)^[454]
3. Tarixi Petajavesi kilsəsi (1994)^[455]
4. Verla taxta zavodu (1996)^[456]
5. Sammallahdenmäki bölgəsində yerləşən Tunc dövrünə aid məzarlar (1999)^[457]
6. Kvarken Adaları (2000) (yarısı İsveç'te)^[458]
7. Struve Jeodezik (2005) (siyahıda 9 ölkə ilə birlikdə təmsil olunur.)^[395]

Fransa

1. Chartres Kafedralı (1979)^[459]
2. Mont Saint Michel (1979)^[460]
3. Versal Sarayı və bağı (1979)^[461]
4. Vezere Vadisində yerləşən mağaralar (1979)^[462]
5. Vezelay kilsəsi və təpəsi (1979)^[463]
6. Amen kafedralı (1981)^[464]
7. Arles şəhərində yerləşən Roma İmperiyasının qalıqları (1981)^[465]
8. Fontenay Sistersiyan Monastırı (1981)^[466]
9. Fontenblo sarayı və bağı (1981)^[467]
10. Orange şəhərində yerləşən Roma İmperiyasının qalıqları (1981)^[468]
11. Arc-et-Senans (1982)^[469]
12. Saint-Savin sur Gartempe Monastırı (1983)^[470]
13. Porto Körfəzi (1983)^[471]
14. Place Stanislas, Place de la Carrière və Place d'Alliance (1983)^[472]
15. Pont du Gard (1985)^[473]
16. Strasburq Grande île (1988)^[474]
17. Reims şəhərində yerləşən Notre-Dame Kafedralı, Saint-Remi Monastırı və Tau Sarayı (1991)^[475]
18. Sena və ətrafı (1991)^[476]
19. Burj kafedralı (1992)^[477]
20. Avignon şəhərinin antik mərkəzi, Papa sarayı Avignon körpüsü (1995)^[478]
21. Canal du Midi (1996)^[479]
22. Carcassonne antik şəhəri (1997)^[480]
23. [Mont Perdu (1997) (yarısı İspanya'da)^[481]
24. Liyon şəhərinin tarixi mərkəzi (1998)^[482]
25. Santiago de Compostela (yolun Fransada yerləşən hissəsi) (1998)^[483]
26. Saint-Emilion (1999)^[484]
27. Loire Vadisi (2000)^[485]
28. Province – Orta əsrlərin yarmarka şəhəri (2001)^[486]
29. Le Havre (2005)^[487]
30. Bordo şəhərinin antik mərkəzi (2007)^[488]
31. Vauban xarabalıqları (2008)^[489]

Gürcüstan

1. Bagrati Kafedralı və Gelati Monastırı (1984)^[490]
2. Misxeta şəhərinin tarixi mərkəzi (1994) (T)^[491]
3. Yuxarı Svaneti (1996)^[492]

Xorvatiya

1. Diokletiana sarayı (1979)^[493]
2. Antik Dubrovnik şəhəri (1979)^[494]
3. Plitvice gölləri (1979)^[495]
4. Eupharsius Bazilikası (1997)^[496]
5. Trogir – antik şəhər (1997)^[497]
6. Müqqədəs Ceyms Kafedralı (2000)^[498]
7. Stari Grad dərəsi (2008)^[499]

Niderland

1. Schokland və ətrafı (1995)^[500]
2. Amsterdam şəhərinin müdafiə xətti (1996)^[501]
3. Antik Villemstad şəhəri (1997)^[502]
4. Kinderdijk kəndində yerləşən yel dərmanları (1997)^[503]
5. D.F. Woudagemaal – buxarla işləyən fabrik (1998)^[504]
6. Beemster (1999)^[505]
7. Rietveld Schröder Sarayı (2000)^[506]
8. Vidden Dənizi (2009)^[367] (Siyahıda Almaniya ilə birlikdə təmsil edilir.)
9. Amsterdam şəhərində yerləşən su kanalları (2010)^[507]

İtaliya

1. Valcamonica qayaüstü rəsmlər, (1979)^[508]
2. Santa Maria delle Grazie Kilsəsi və Leonardo da Vinçi tərəfindən çəkilən Sonuncu şam yeməyi tablosu (1980)^[509]
3. Tarixi Roma şəhəri (1980)^[510]
4. Tarixi Florensiya şəhəri (1982)^[511]
5. Piazza del Duomo, (1987)^[512]
6. Venesiya və su kanalları (1987)^[513]
7. Tarixi San Gimignano şəhəri (1990)^[514]
8. Sassi və Matera Kilsəsi (1993)^[515]
9. Vicenza şəhəri və Paladyan Villaları (1994)^[516]
10. Crespi d'Adda (1995)^[517]
11. Ferrara şəhəri və Po Deltası (1995)^[518]
12. Tarixi Neapol şəhəri (1995)^[519]
13. Tarixi Siena şəhəri (1995)^[520]
14. Castel del Monte (1996)^[521]
15. Ravenna şəhərində yerləşən Xristianlıqın ilkin məbədləri (1996)^[522]
16. Tarixi Pienza şəhəri (1996)^[523]
17. Alberobello (1996)^[524]
18. Kaserta sarayı (1997)^[525]
19. Agrigento antik şəhəri (1997)^[526]
20. Pompey və Herkulanum antik şəhərləri (1997)^[527]
21. Botanika bağı (Padua şəhəri)(1997)^[528]
22. Torre Civica və Piazza Grande (Modena şəhəri) (1997)^[529]
23. Costiera Amfiteatrı (1997)^[530]
24. Portovenere və Cinque Terre] (1997)^[531]
25. Su Nuraxi di Barumini (1997)^[532]
26. Villa Romana del Casale (1997)^[533]
27. Aquileia antik şəhəri (1998)^[534]
28. Cilento ave Vallo di Diano Milli Parkı (1998)^[535]
29. Urbino şəhərinin antik mərkəzi (1998)^[536]
30. Villa Adriana (1999)^[537]
31. Tarixi Verona şəhəri (2000)^[538]
32. Aeolia Adaları (2000)^[539]
33. Villa d'Este (2001)^[540]
34. Val di Noto (Siciliya adasının qərbində yerləşir) (2002)^[539]
35. Sacri Monti, Piedmont və Lombardy (2003)^[541]
36. Val d'Orcia (2004)^[542]
37. Le Strade Nuove və Palazzi dei Rolli (2006)^[543]
38. Manuta və Sabbioneta (2008)^[544]
39. Rhaetian Dəmiryolu (2008)^[545]
40. Dolomitlər (2009)^[545]

İrlandiya

1. Bend of the Boyne antik şəhəri (1993)^[159]
2. Skellig Michael (1996)^[546]

İsveç

1. Drottningholm (1991)^[547]
2. Birka və Hovgarden (1993)^[548]
3. Engelsberg Dəmir yolları (1993)^[549]
4. Tanum qayaüstü rəsmlər (1994)^[550]
5. Skogskyrkogarden (1994)^[551]
6. Visby antik şəhəri (1995)^[552]
7. Gammelstad kilsəsi (1996)^[553]
8. Laponya (1996)^[554]
9. Karlskrona Donanma Limanı (1998)^[555]
10. Cənubi Öland əkin sahələri (2000)^[556]
11. Kvarken Adaları (2000) (yarısı Finlandiya'da)^[458]
12. Falun mədənləri (2001)^[557]
13. Varberg Radio Stansiyası (2004)^[558]
14. Struve Jeodezik (2005) (siyahıda 9 ölkə ilə birlikdə təmsil olunur.)^[395]

• UNESCO-nun ümumdünya irsinin siyahısı
• UNESCO-nun rəsmi saytı
• UNESCO Ümumdünya irsi
• UNESCO Ümumdünya irsi
• UNESCO Ümumdünya irsi Meşə proqranı
• http://whc.unesco.org/en/list/kml Google Earth
• http://www.vrheritage.org Ümumdünya irsi məqalələr toplusu
• http://www.world-heritage-tour.org Ümumdünya irsi şəkillərdə

Bu məqalədəki istinadlar müvafiq istinad şablonları ilə göstərilməlidir.

• Qeyri-maddi mədəni irs
• Azərbaycanda YUNESKO-nun Ümumdünya irsi obyektlərinin siyahısı