ƏTRAK

Atrek və ya Ətrak (ərəb اترک -türklər‎; farsça -Seləha, Suləha) — İranda və Türkmənistanda çay. Ərəb saitsiz əlifbasına görə türkləri bildirən söz bəzən t[ə]rak bəzən isə [ə]trak kimi tələffüz olunurdu. Misal üçün Terek çayını və tərəkəmələri göstərmək olar. Ətrak çayı Ərəb Xilafəti dövründə bir müddət şərqdə türklərin ölkəsi ilə sərhəd hesab olunurdu. Uzunluğu — 669 km, hövzəsinin dağ hissəsinin sahəsi — 27 300 km², orta su məsrəfi Qızıl-Ətrakda — 9,2 m³/s. 19 əsrin sonundan suyu Xəzər dənizinə ancaq daşqın vaxtı çatır, başqa vaxt münbit oazislərin suvarılmasına sərf olunur. Vaxtı ilə əsas qolu, sağda, Sumbar çayı idi, o da suvarma üçün istifadə olunur və ancaq daşqın vaxtı Ətraka çatır. Güclü dayazlaşmasına görə, nərə balıqlarının kürütökməsi 20 əsrin ortalarından tamamilə kəsilmişdir. Beləliklə Ətrak Xəzər dənizinə tökülən yeganə çaydır ki nərəkimilərin reproduksiyası tamamilə kəsilmişdir. İran ərazisində Ətrak çayı, Nişapur dağları ilə Kopetdağı ayıraraq dar dağ vadisindən axır.

Ətrak xan – Qıpçaqların xanı, Şarukanın oğlu. Böyük qıpçaq xanı Ətrak XIII əsrin əvvəllərində kral IV Davidin şəxsi dəvəti üzrə öz möhtəşəm ordusu ilə birlikdə Gürcüstana gəlir və bu ölkənin hərbi-siyasi həyatında aparıcı rol oynamağa başlayır. Onun gətirdiyi qıpçaqların çoxusu Gürcüstan ərazilərinə səpələnir və sonradan assimilyasiyaya uğrayırlar. Bunların bir qismi isə yaşayış üçün zəruri olan düzəngahlar axtararaq, Azərbaycanda Kür-Araz ovalığında məskunlaşırlar. Onlar Azərbaycan dilinin Borçalı və Qazax dialektlərində və həmin yerlərin toponimlərində silinməz izlər qoyurlar. Tamamilə mümkündür ki, Ətrak xan qədim türklərə məxsus Orxon yazısının Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda yenidən işlədilməsinə təsir göstərmişdir. Ətrak xan haqqında tərcümeyi-hal xarakterli məlumatlar olduqca azdır. Buna görə də aşağıda söhbət yalnız Ətrak xan ordusunun Gürcüstana yayılması ilə əlaqədar bir sıra hadisələr barədə gedəcəkdir. Qıpçaqların Altaydan Qafqaza doğru yolunu izləməkdən ötrü isə bir qədər uzaqdan başlamaq lazım gəlir. Tarixi mənbələrə əsasən, Davidin ölümündən sonra qıpçaqların bir qismi ölkəni tərk edərək şimala qayıtmışdır.

Kitabü'l-idrak li-lisani'l-Ətrak (Türklərin dilini anlama kitabı) — 1312-ci ildə Əsirüddin Əbu Hayyan tərəfindən ərəblərə türkcə öyrətmək üçün yazılmış Qıpçaqca qramər kitabı və lüğət.