BOTANİKA

Botanika — biologiyanın mühüm tərkib hissəsi olub, müstəqil bir elm kimi bitkilərin quruluşunu, təbiətdə yayılmasını, həyat tərzini, çoxalmasını, inkişafını, mənşəyini və s. tədqiq edən elm. Biologiya elmləri sisteminə daxildir. Botanikanın əsas bölmələri: sistematika (bitkiləri qohumluq baxımından qruplaşdırır və tarixini öyrənir), morfologiya (xarici görünüşü öyrənir), anatomiya (daxili quruluşunu öyrənir), embriologiya (mayalanma və toxum inkişafını öyrənir), biokimya (kimyəvi maddələr və kimyəvi prosesləri öyrənir) və s. == Tarixi == Botanika bir elm kimi qədim dövrlərdə yaranmışdır. Elmin meydana gəlməsi insan cəmiyyətinin bitkilərdən istifadə etməsi ilə əlaqədardır. E.ə 5–6-cı əsrlərdə yaşamış həkim Hippokrat 200-dən artıq dərman bitkisinə dair məlumat vermişdir. Qədim yunan alimləri Aristotel və Teofrast botanika elminin baniləri sayılır. E.ə. 4–3-cü əsrlərdə yaşamış filosof Teofrast 10 cildlik "Bitkilərin təbii tarixi" adlı əsərində 450 növ bitkini təsvir etmiş və onların təsnifatını vermişdir.

Botanika bağı — yerli və başqa ölkələrin bitkilərini becərən və öyrənən, botaniki elmləri təbliğ edən elmi-tədqiqat və mədəni-maarif müəssisəsidir, əsas vəzifəsi bitki ehtiyatlarını öyrənib zənginləşdirmək məqsədilə faydalı bitkiləri öyrənmək və onların təsərrüfat üçün qiymətli olanlarını müəyyənləşdirməkdir. Bununla əlaqədar, Botanika bağı bitkilərin introduksiyası, iqlimləşdirilməsi, eləcə də bitki kolleksiyaları toplamaqla məşğul olur. == Azərbaycanda == Azərbaycanda Botanika bağı 1934-cü ildə Bakının dağlıq hissəsində, Badamdarda Qurd Qapısının yaxınlığda salınmışdır. 41 ha ərazisi var. Mərdəkanda digər Botanika bağı yerləşir.

Botanika İnstitutu — Azərbaycan Respublikasının Elm və Təhsil Nazirliyi yanında Elm və Ali Təhsil üzrə Dövlət Agentliyinin strukturuna daxil olan elmi-tədqiqat institutu. Baş direktor: Biologiya elmləri doktoru, professor Səyyarə Cəmşid qızı İbadullayeva. İcraçı direktor: Biologiya elmləri doktoru Şakir Nəbi oğlu Qasımov. == Fəaliyyət istiqamətləri == Biomüxtəlifliyin, torpaq və su ehtiyatlarının müasir yanaşmalarla tədqiqi, bərpası, mühafizəsi, səmərəli istifadəsi, elektron məlumat bazaları və xəritələrinin yaradılması Bioloji proseslərin molekulyar-genetik və fiziki-kimyəvi əsasları, genom, proteom və metabolom tədqiqatları, yeni bio-, nano- və postgenom texnologiyalarının fundamental və tətbiqi əsaslarının işlənib hazırlanması == Tarixi == Azərbaycan Respublikasında bitkilər aləmini öyrənən geniş profilli elmi mərkəz kimi tanınan AR ETN Botanika İnstitutu rəsmi bir qurum kimi 1936-cı ildə SSRİ Elmlər Akademiyası Zaqafqaziya filialının Azərbaycan botanika bölməsinin bazasında təsis edilmişdir. 1999-cu ilə qədər Mərdəkan Dendrarisi (hazırki AR ETN Dendrologiya İnstitutu), 2000-ci ilə qədər Nəbatat bağı şöbəsi (hazırki Mərkəzi Nəbatat Bağı Publik hüquqi şəxs), 2016-cı ilə qədər Bioloji proseslərin fundamental problemləri şöbəsi (hazırki AR ETN Molekulyar Biologiya və Biotexnologiya İnstitutu) Botanika İnstitutunun nəzdində inkişaf etmiş və fəaliyyət göstərmişdir. İİnstitutun təşəkkül tapmasında və inkişafında onun ilk direktoru, görkəmli botanik, Qafqaz florasının bilicisi, SSRİ Dövlət mükafatı laureatı, SSRi Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü A.A.Qrossheymin mühüm rolu olmuşdur. İnstituta akademik A.A.Qrossheymdən (1936-1947) sonra akademik M.H.Abutalıbov (1947-1950; 1962-1978), akademik H.Ə.Əliyev (1950-1952); b.ü.e.d. Ş.Ö.Barxalov (1952-1957), akademik V.X.Tutayuq (1957-1962), akademik U.K.Ələkbərov (1978-1988), akademik V.C.Hacıyev (1988-2008), müxbir üzv S.H.Musayev (2008-2010), akademik V.M.Əli-zadə (2011-2021) rəhbərlik etmişlər. 2021-ci ildən bugünədək İnstitutun direktoru, biologiya elmləri doktoru, professor Səyyarə İbadullayevadır. Ali bitkilərin hərtərəfli öyrənilməsi sahəsi üzrə qazanılmış nailiyyətlərdə azərbaycanlı alimlərin - H.Ə.Əliyev, Y.M.İsayev, V.X.Tutayuq, Q.F.Axundov, M.M.Abutalıbov, İ.S.Səfərov, Ə.X.Xəlilov, R.Y.Rzazadə, H.M.Qədirov, V.C.Hacıyev, R.Q.Əsgərova, S.H.Musayev, N.M.İsmayılov və başqa görkəmli alimlərin töhfələri qeyd olunmalıdır.

Flora (lat. Flora – Roma mifologiyasında çiçək və bahar tanrısı) — bitki növlərinin, mikroorqanizmlərin və göbələklərin müəyyən vilayət, zona, rayon, bitki tipi, formasiya və ya biosenoz daxilində onların müasir təbii şəraiti və geoloji keçmişi ilə bağlı tarixən təşəkkültapmış məcmusu. Flora müxtəlif bitki qruplaşmalarının cəmidir. Florada növ əmələgəlmə prosesləri, bir növün digərini sıxışdırması, bitkilərin miqrasiyası və s. hadisələr səciyyəvidir. Hər hansı flora özünə məxsus müxtəlifliyi, yaş tərkibi, endemikliyi ilə fərqlənir. Müəyyən ərazilərin lorası arasında fərqlər bu regionların geoloji tarixləri, həmçinin torpaq və iqlim şəraitlərinin müxtəlifliyi ilə bağlıdır. Məs. Qafqazın florası, Azərbaycanın florası, sporlu bitkilərin florası, mamırların florası (brioflora), yosunların florası (alqoflora) və s. Hər bir floranın təyin əsası onun növ və cins tərkibinin aşkar edilməsidir.

Müxtəliflik — botaniki adlandırmalarda var. (lat. varietas sözünün qısaldılmış forması) növdən də kikik taksonomik vahidi göstərir və bu zaman həmin taksonomik vahid 3 adın köməyilə yazılır.

Botanika İnstitutu — Azərbaycan Respublikasının Elm və Təhsil Nazirliyi yanında Elm və Ali Təhsil üzrə Dövlət Agentliyinin strukturuna daxil olan elmi-tədqiqat institutu. Baş direktor: Biologiya elmləri doktoru, professor Səyyarə Cəmşid qızı İbadullayeva. İcraçı direktor: Biologiya elmləri doktoru Şakir Nəbi oğlu Qasımov. == Fəaliyyət istiqamətləri == Biomüxtəlifliyin, torpaq və su ehtiyatlarının müasir yanaşmalarla tədqiqi, bərpası, mühafizəsi, səmərəli istifadəsi, elektron məlumat bazaları və xəritələrinin yaradılması Bioloji proseslərin molekulyar-genetik və fiziki-kimyəvi əsasları, genom, proteom və metabolom tədqiqatları, yeni bio-, nano- və postgenom texnologiyalarının fundamental və tətbiqi əsaslarının işlənib hazırlanması == Tarixi == Azərbaycan Respublikasında bitkilər aləmini öyrənən geniş profilli elmi mərkəz kimi tanınan AR ETN Botanika İnstitutu rəsmi bir qurum kimi 1936-cı ildə SSRİ Elmlər Akademiyası Zaqafqaziya filialının Azərbaycan botanika bölməsinin bazasında təsis edilmişdir. 1999-cu ilə qədər Mərdəkan Dendrarisi (hazırki AR ETN Dendrologiya İnstitutu), 2000-ci ilə qədər Nəbatat bağı şöbəsi (hazırki Mərkəzi Nəbatat Bağı Publik hüquqi şəxs), 2016-cı ilə qədər Bioloji proseslərin fundamental problemləri şöbəsi (hazırki AR ETN Molekulyar Biologiya və Biotexnologiya İnstitutu) Botanika İnstitutunun nəzdində inkişaf etmiş və fəaliyyət göstərmişdir. İİnstitutun təşəkkül tapmasında və inkişafında onun ilk direktoru, görkəmli botanik, Qafqaz florasının bilicisi, SSRİ Dövlət mükafatı laureatı, SSRi Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü A.A.Qrossheymin mühüm rolu olmuşdur. İnstituta akademik A.A.Qrossheymdən (1936-1947) sonra akademik M.H.Abutalıbov (1947-1950; 1962-1978), akademik H.Ə.Əliyev (1950-1952); b.ü.e.d. Ş.Ö.Barxalov (1952-1957), akademik V.X.Tutayuq (1957-1962), akademik U.K.Ələkbərov (1978-1988), akademik V.C.Hacıyev (1988-2008), müxbir üzv S.H.Musayev (2008-2010), akademik V.M.Əli-zadə (2011-2021) rəhbərlik etmişlər. 2021-ci ildən bugünədək İnstitutun direktoru, biologiya elmləri doktoru, professor Səyyarə İbadullayevadır. Ali bitkilərin hərtərəfli öyrənilməsi sahəsi üzrə qazanılmış nailiyyətlərdə azərbaycanlı alimlərin - H.Ə.Əliyev, Y.M.İsayev, V.X.Tutayuq, Q.F.Axundov, M.M.Abutalıbov, İ.S.Səfərov, Ə.X.Xəlilov, R.Y.Rzazadə, H.M.Qədirov, V.C.Hacıyev, R.Q.Əsgərova, S.H.Musayev, N.M.İsmayılov və başqa görkəmli alimlərin töhfələri qeyd olunmalıdır.

Botanika küçəsi (gürc. ბოტანიკურის ქუჩა) — Tbilisi şəhərin qədim hissəsində yerləşən küçə. Abanotubani rayonuna aiddi və Narikala dağından Abano küçəsinə qədər uzanır. Qədim Tiflisin əsas turizm marşrutlarından biridir. == Tarixi == Adı 1841-ci ildən gec olmayaraq qoyulub. Küçənin belə adlandırılmasının səbəbi burada yerləşən Tbilisi botanika bağı ilə bağlıdır. Şəhərin qocaman küçələrindən biridir. Küçənin rayonunda şəhər qala divarının Qanci qapıları yerləşirdi. Burada Tbilisinin köhnə müsəlman qəbiristanlığında (indiki Botanika bağının ərazisində yerləşir) bastırılan Azərbaycan teatrının klassiki İbrahim İsfahanlının xatirə lövhəsi qoyulub. 2007-ci ildən küçənin miqyaslı yenidənqurma işləri keçirilir.

Botanika İnstitutu — Azərbaycan Respublikasının Elm və Təhsil Nazirliyi yanında Elm və Ali Təhsil üzrə Dövlət Agentliyinin strukturuna daxil olan elmi-tədqiqat institutu. Baş direktor: Biologiya elmləri doktoru, professor Səyyarə Cəmşid qızı İbadullayeva. İcraçı direktor: Biologiya elmləri doktoru Şakir Nəbi oğlu Qasımov. == Fəaliyyət istiqamətləri == Biomüxtəlifliyin, torpaq və su ehtiyatlarının müasir yanaşmalarla tədqiqi, bərpası, mühafizəsi, səmərəli istifadəsi, elektron məlumat bazaları və xəritələrinin yaradılması Bioloji proseslərin molekulyar-genetik və fiziki-kimyəvi əsasları, genom, proteom və metabolom tədqiqatları, yeni bio-, nano- və postgenom texnologiyalarının fundamental və tətbiqi əsaslarının işlənib hazırlanması == Tarixi == Azərbaycan Respublikasında bitkilər aləmini öyrənən geniş profilli elmi mərkəz kimi tanınan AR ETN Botanika İnstitutu rəsmi bir qurum kimi 1936-cı ildə SSRİ Elmlər Akademiyası Zaqafqaziya filialının Azərbaycan botanika bölməsinin bazasında təsis edilmişdir. 1999-cu ilə qədər Mərdəkan Dendrarisi (hazırki AR ETN Dendrologiya İnstitutu), 2000-ci ilə qədər Nəbatat bağı şöbəsi (hazırki Mərkəzi Nəbatat Bağı Publik hüquqi şəxs), 2016-cı ilə qədər Bioloji proseslərin fundamental problemləri şöbəsi (hazırki AR ETN Molekulyar Biologiya və Biotexnologiya İnstitutu) Botanika İnstitutunun nəzdində inkişaf etmiş və fəaliyyət göstərmişdir. İİnstitutun təşəkkül tapmasında və inkişafında onun ilk direktoru, görkəmli botanik, Qafqaz florasının bilicisi, SSRİ Dövlət mükafatı laureatı, SSRi Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü A.A.Qrossheymin mühüm rolu olmuşdur. İnstituta akademik A.A.Qrossheymdən (1936-1947) sonra akademik M.H.Abutalıbov (1947-1950; 1962-1978), akademik H.Ə.Əliyev (1950-1952); b.ü.e.d. Ş.Ö.Barxalov (1952-1957), akademik V.X.Tutayuq (1957-1962), akademik U.K.Ələkbərov (1978-1988), akademik V.C.Hacıyev (1988-2008), müxbir üzv S.H.Musayev (2008-2010), akademik V.M.Əli-zadə (2011-2021) rəhbərlik etmişlər. 2021-ci ildən bugünədək İnstitutun direktoru, biologiya elmləri doktoru, professor Səyyarə İbadullayevadır. Ali bitkilərin hərtərəfli öyrənilməsi sahəsi üzrə qazanılmış nailiyyətlərdə azərbaycanlı alimlərin - H.Ə.Əliyev, Y.M.İsayev, V.X.Tutayuq, Q.F.Axundov, M.M.Abutalıbov, İ.S.Səfərov, Ə.X.Xəlilov, R.Y.Rzazadə, H.M.Qədirov, V.C.Hacıyev, R.Q.Əsgərova, S.H.Musayev, N.M.İsmayılov və başqa görkəmli alimlərin töhfələri qeyd olunmalıdır.

Missuri Botanika Bağı (ing. Missouri Botanical Garden) — ABŞ-nin Missuri ştatındakı Sent-Luiz şəhərində yerləşən botanika bağı. Bağın sahəsi 32 ha-dır.

Tbilisi botanika bağı (gürc. თბილისის ბოტანიკური ბაღი; 1845 ilə qədər Çar bağı) Tbilisinin tarixi mərkəzində, Sololaki silsiləsindən cənubda yerləşir. Bağ 1845 ildə, yaşı bir neçə əsr olan çar bağların yerində yaradılıb. Buranı ilk dəfə 1671 ildə fransız səyyah Jan Şarden öz yazılarında qeyd etmişdi. Narikala qalasının yanında yerləşən bağların təsviri fransız təbiətşunas Jozef Turneforun yazılarında əks olunmuşdur. Həmçinin bu botanika bağı Şahzadə Vaxuştinin 1735-ci ildə tərtib etdiyi xəritədə göstərilmişdir. 1896-1904-ci illərdə bağın ərazisi qərbə genişləndirilmişdir, XX əsrin ortalarında isə bağın ərazisinə köhnə müsəlman qəbiristanlığını bağladılar, hansında ki M.F.Axundov, M.Ş.Vazeh, Mehdiqulu xan Vəfa, Fətəli xan Xoyski, Həsən bəy Ağayev, Məmməd Həsən Hacınski və s. kimi Azərbaycanın görkəmli tarixi şəxsləri dəfn olunub. Ümumi sahəsi 128 hektardan çox olan Botanika bağında nadir və nəsli kəsilməkdə olan bitki növləri yetişir. Bağın diqqətəlayıq və turistləri ən çox cəlb edən güşələrindən biri də 42 metrlik şəlalədir.

İrəvan Botanika Bağı (erm. Երևանի բուսաբանական այգի) — Ermənistan Milli Elmlər Akademiyasına aid və Ermənistan Respublikasındakı bitki kolleksiyasının məsul orqanıdır. Paytaxt İrəvanın şimal-şərqi hissəsində yerləşən Avan rayonunda, təxminən 80 hektarlıq yarı-boş bir sahəni əhatə edir. Kolleksiyada 200-dən çox endemik, nadir və azalan bitki növləri mövcuddur. İrəvan Botanika Bağında bir botanika institutu yerləşir. İrəvan Botanika Bağı 1935-ci ildə İrəvan şəhərinin şimal-şərqi hissəsində açılmışdır. Botanika institutu bundan üç il sonra açılmışdır. Kollektiv istixana, 1939-cu ildə 25 kvadrat metrlik bir sahədə qurulmuşdur. 1944-ci ildə yeni bir istixana inşa edilmişdir. Bu istixanın ümumi sahəsi 610 kvadrat metr idi.

Kyu Kral Botanika Bağı (ing. Royal Botanic Gardens, Kew) və ya Kyu Bağı (ing. Kew Gardens) — Londonun cənub-qərb hissəsində Riçmond və Kyu arasında yerləşən sahəsi 121 ha olan botanika bağlar kompleksi, XVIII—XX əsrlərə aid tarixi park landşaftı.

Kyu Kral Botanika Bağı (ing. Royal Botanic Gardens, Kew) və ya Kyu Bağı (ing. Kew Gardens) — Londonun cənub-qərb hissəsində Riçmond və Kyu arasında yerləşən sahəsi 121 ha olan botanika bağlar kompleksi, XVIII—XX əsrlərə aid tarixi park landşaftı.

Milli botanika bağı (latış. Nacionālais botāniskais dārzs‎) — Latviyanın Salaspils şəhərində yerləşən botanika bağı. Bağ Pribaltika ərazisində ən böyük bağlardan biri hesab olunur. == Tarixi == Bağın yaranma tarixi 1836-cı ildir. Riqalı Annoy Hertrud Verman tərəfindən dəvət edilmiş alman bağban Kristian Vilhelm Şox Riqa şəhərində bağçılıq şirkəti yaratdı. Şirkət daxilində həm də şitillik fəaliyyət göstərirdi. Ştillik şəhər kənarında, Hanibu Dambis küçəsində yerləşirdi. 1898-ci ildə ştilliyin sahəsi böyüdükdən sonra onu Salaspils şəhərinə köçürdülər. İkinci Dünya müharibəsinə kimi ştillik Baltikyanı ölkələrdə ən böyük idi. 1944-cü ildə Salaspilsdə Dövlət meyvə və giləmeyvə ağacları bağı yaradıldı.

Nikolay Qrişko adına Ukrayna Milli Elmlər Akademiyasının botanika bağı (ukr. Націона́льний ботані́чний сад і́мені Мико́ли Гришка́ НАН Украї́ни) — yeni botanika bağları və parklarının dizaynı və yaradılması ilə məşğul olan, müəssisə və təşkilatların abadlıq və fitodizaynın elmi əsaslarının inkişafını həyata keçirən elmi-tədqiqat mərkəzi. Sovetlər zamanı bağ «USSR Elmlər Akademiyasının Mərkəzi Respublika Botanika Bağı» adlanırdı ( Центральний республіканський ботанічний сад АН УРСР). Botanika bağı Ukraynanın təbiət qoruğu fonduna daxildir. Ərazi kompleks qorunan obyektlər sırasında daxil olub tarixi-mədəni və təbiət ərazisi hesab olunur. Botanika bağının əsas vəzifələrindən biri təbiəti qoruma sahəsində araşdırmalar aparmaq, bitki genofondu və bioloji müxtəliflik üçün baza yaratmaq, eləcə də ekologiya və bitkilərdən istifadə sahələri üzrə fəaliyyətdir. Botanika bağının ünvanı: 01014, Ukrayna, Kiev şəhəri, Timiryazevskaya küçəsi. Bağın direktoru Zaimenko Nataliya Vasilevnadır. O Ukrayna Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, professor, biologiya elmləri doktorudur. Bitki müxtəlifliyinə, ərazinin böyüklüyünə, elmi araşdırmaların səviyyəsinə görə bağ Avropanın əsas botanika bağları arasında önəmli yer tutur.