Azərbaycan fişəng və səma fənərləri

Novruz atəşi

Azərbaycan fişəng və səma fənərləri — Azərbaycan mərasimlərində istifadə edilən vasitələr. Azərbaycan regionlarında fişəng və səma fənərləri üçün müxtəlif cür adlandırılmalardan istifadə edilir.

Adlandırmalar[redaktə | mənbəni redaktə et]

Taraqqa, beşaçılan, onaçılan, tumanagirən[redaktə | mənbəni redaktə et]

Fişənglərlə keçirilən şənlik Azərbaycanda atəşfəşanlıq, atəşbazlıq, fişəngbazlıq adlandırılmışdır.[1] Naxçıvanda Novruz bayramı ərəfəsində, köhnə ilin axır çərşənbəsində atəşfəşanlıq edilər, fişəng fırladılaraq göyə atılar, taraqqa partladılardı.[2] Taraqqa sözü Şuşa ləhcəsində də işlədilir. Y. V. Çəmənzəminli "Həyatımın 20 ili" əsərində Novruz bayramını təsvir edərkən taraqqa sözünü işlədir: "Sonra tonqal qalayıb üzərindən atılardıq, fişəng-taraqqa atardıq…"[3]

Köhnə ilin axır çərşənbəsində Ordubadda isə ustaların kağızdan barıt qatışığı ilə düzəltdikləri oyuncaq taraqqa, beşaçılan, onaçılanlar partladılıb atəşfəşanlıq edilir, bununla da şər qüvvələri qorxudub qaçırda bildiklərinə inanırdılar.[4][5] Ordubadın Dəstə kəndində atılan bir fişəng növü isə tumanagirən adlanır.[6]

Üskü, lopa, şar[redaktə | mənbəni redaktə et]

İri bir gərməni ortasından deşib həmin ağaca keçirmiş və lopa düzəltmişdilər. Tonqallardan başqa damın üstündə lopa da yanacaqdı.

— İsmayıl Şıxlı, "Dəli Kür" əsəri[7]

Novruz bayramında üskü-lopa atılması ilə xəstəliyin, hər cür pisliyin qarşısının alındığına inanılırdı. İlk üç çərşənbədə tonqalda yandırılan lopa üç dəfə ev-eşin dövrəsində dolandırılar və bu sözlər deyilərdi:[7]

Qaçın, qaçın, şeytanlar,
Sizi oda qalaram.[7]

Ovsun üçün istifadə edilən bu sözlərdə şər qüvvələrin qorxub-qaçması, bir daha evə yaxınlaşmaması ifadə olunub.[7]

Naxçıvan bölgəsində lopa ilə birlikdə şar adından da istifadə edilir, ilaxır çərşənbədə uşaqlar tərəfindən hazırlanan "şarlar" yandırılıb fırladılaraq göyə atılırdı.[2] Bakı kəndlərində həm tonqala, həm də göyə atılan lopalara üskü deyilir, Novruz qabağı çərşənbələr üskü çərşənbəsi adlandırılırdı.[7]

Alov topları[redaktə | mənbəni redaktə et]

Novruz bayramının ilk günü olan baca-baca günündə İğdırın azərbaycanlı gəncləri əllərinə tel yumaqlarını yığır, onları qaz yağına batırıb, yandırıb havaya atırlar. Məqsəd elektrik olmadığı vaxtlar havanı işıqlandırmaq, yazın gəlişi ilə birlikdə aydınlığın gəlməsini qeyd etməkdir.[8]

Mərasimlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Böyük Çillə. Qışın başlanması münasibətilə keçirilən Çillə gecəsində atəşfəşanlıq edilərdi.[9]
  • Kiçik Çillə. Kiçik Çillənin çərşənbələrində ( "oğru çərşənbə", "oğru buğ", "oğru üskü") insanlar lopa yandırıb evin ətrafında 3 dəfə fırladaraq şər qüvvələrdən qorunacaqlarına inanırdılar.[10]
  • Boz ay və Qarayaz. Novruzda yeni ilin gəlişi şeypur, təbil səsləri vasitəsilə xəbər verilər, atəşfəşanlıq edilərdi. Bu səbəblə də "Novruzun topu atılan" vaxta "il təhvil oldu" deyilərdi. "Novruzun topu atıldı" – deyə hamı bir-birinin yeni ilini qeyd edərdi.[11]

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ Azərbaycan dilinin sinonimlər lüğəti. Şərq-Qərb. Bakı, 2007. ISBN 978-9952-34-109-6.
  2. ↑ 1 2 Hacı Qadir Qədirzadə, Milli-mənəvi dəyərlərimiz: Bayramlar, mərasimlər, adətlər, münasibətlər. Əcəmi Nəşriyyat Poliqrafiya Birliyi, Naxçıvan-2012. 128 səh.
  3. ↑ Əzizov Elbrus İslam oğlu Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası: Dialekt sisteminin təşəkkülü və inkişafı. Dərs vəsaiti. 2-ci nəşri. Bakı: "Elm və təhsil" nəşriyyatı, 2016, 348 s.
  4. ↑ Azərbaycan Folkloru Antologiyası, XXIII kitab, 2-ci cild. Bakı, "Nurlan" nəşriyyatı, 2011. 360 səh.
  5. ↑ Nizami Muradoğlu. "Novruz bayramının səciyyəvi xüsusiyyətləri". Kaspi. 2019. 2022-03-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-03-01.
  6. ↑ Əbülfəz Aman oğlu Quliyev, Nuray Yadigar qızı Əliyeva. Naxçıvan dialekt və şivələrinin lüğəti. Naxçıvan, "Əcəmi" nəşriyyatı, 2017, 296 səh.
  7. ↑ 1 2 3 4 5 Novruz bayramı ensiklopediyası, Bakı, 2008 , "Şərq Qərb", 208 səh.
  8. ↑ ELİF COŞKUN. "IĞDIR'DA YAŞAYAN AZERBAYCAN TÜRKLERİNİN YAŞAM TARZININ KÜLTÜREL COĞRAFYA AÇISINDAN İNCELENMESİ (2020)" (türk). ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ. (sayfa 242-243)
  9. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild, 2007. səh. 438
  10. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild, 2007. səh. 19-20
  11. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild, 2007. səh. 45

Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Azərbaycan etnoqrafiyası, Üç cilddə III cild. (2007), Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu, Bakı: Şərq-Qərb.